OTYŁOŚĆ U POLSKICH NASTOLATKÓW EPIDEMIOLOGIA, STYL ŻYCIA, SAMOPOCZUCIE

Transkrypt

1

2 Zakład Medycyny Szkolnej OTYŁOŚĆ U POLSKICH NASTOLATKÓW EPIDEMIOLOGIA, STYL ŻYCIA, SAMOPOCZUCIE Raport z badań uczniów gimnazjów w Polsce Praca zbiorowa pod redakcją Anny Oblacińskiej i Marii Jodkowskiej Warszawa 2007

3 Raport wykonany w ramach projektu badawczego Fundacji Badawczej Nutricia RG 1/2005: Obesity among Polish adolescents: epidemiology, eating behaviours, dieting, physical acivity and well being among overweight and obese adolescents Kierownik projektu: dr n. med. Anna Oblacińska Konsultant projektu: prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego Autorki raportu: lek. Maria Jodkowska dr n. med. Anna Oblacińska mgr pedagog. Katarzyna Radiukiewicz mgr psych. Izabela Tabak Zakład Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka Copyright by Instytut Matki I Dziecka Zakład Medycyny Szkolnej ISBN Przy publikowaniu lub prezentacji danych z niniejszego raportu, prosimy o podawanie źródła. Wykorzystanie pytań zawartych w ankiecie do badań własnych wymaga zgody Kierownika projektu Dr n. med. Anna Oblacińska Zakład Medycyny Szkolnej Instytut Matki i Dziecka e mail: medszkol@imid.med.pl Druk: Wydawnictwo Ezdorat tel

4 Wojewódzcy koordynatorzy badań: Województwo: Kujawsko Pomorskie Lubuskie Małopolskie Podlaskie Pomorskie mgr Małgorzata Marciniak Kujawsko Pomorskie Centrum Zdrowia Publicznego w Bydgoszczy Halina Sieradzka Indywidualna Praktyka Pielęgniarska w Kruszwicy mgr Marta Powchowicz Lubuskie Centrum Zdrowia Publicznego w Gorzowie Wielkopolkim Joanna Masiuk Lebiedź NZOZ SzkoMed s.c. w Skwierzynie mgr Helena Moląg Małopolskie Centrum Zdrowia Publicznego w Krakowie Alina Majerowicz Niepubliczny Zakład Pielęgniarstwa Szkolnego Medycyna Szkolna w Krakowie Irena Łoś Podlaskie Centrum Zdrowia Publicznego w Białymstoku Danuta Szotko Kierownik NZOZ Promed Schol w Białymstoku lek. Maciej Zagierski Pomorskie Centrum Zdrowia Publicznego w Gdańsku Jolanta Zając NZOZ Medycyna Szkolna PROFIL MED Sp. z o.o. w Gdańsku

5 PODZIĘKOWANIE Dziękujemy Koordynatorom Wojewódzkim badań oraz pielę gniarkom szkolnym za nadzór i rzetelne przeprowadzenie badań mło dzieży w gimnazjach. Pani Bogusławie Witkowskiej i zespołowi pielę gniarek z NZOZ Zdrowie w Warszawie dziękujemy za wykonanie badań pilotażowych. Autorki raportu składają również serdeczne podziękowanie Pani Profesor Alicji Krzyżaniak za udostępnienie tabeli wartości BMI dla dzieci i młodzieży oraz opracowanie wartości wskaźników BMI dla 15 i 85 centyla.

6 SPIS TREŚCI WSTĘP... Rozdział pierwszy INFORMACJA O BADANIACH Anna Oblacińska Dobór próby... Metodyka badań... Organizacja badań... Struktura raportu... Rozdział drugi EPIDEMIOLOGIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U MŁODZIEŻY W WIEKU LAT W POLSCE Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku lat w 2005 roku Maria Jodkowska, Anna Oblacińska Regionalne zróżnicowanie częstości występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce... Zmiany w występowaniu nadwagi i otyłości u młodzieży lat w Polsce w latach Zgodność danych dotyczących wysokości i masy ciała podawanych przez uczniów z obiektywnymi pomiarami (badanie walidacyjne) Izabela Tabak... Ważniejsze wyniki... Rozdział trzeci STYL ŻYCIA NASTOLATKÓW Z NADMIAREM MASY CIAŁA Aktywność fizyczna i zajęcia sedenteryjne w czasie wolnym Maria Jodkowska Samoocena aktywności fizycznej i intensywność wykonywania ćwiczeń ruchowych Udział w lekcjach wychowania fizycznego oraz pozaszkolnych zajęciach ruchowych Oglądanie telewizji i korzystanie z komputera Zachowania żywieniowe Anna Oblacińska Częstość spożywania niektórych produktów spożywczych Częstość spożywania podstawowych posiłków

7 2.3. Pojadanie między posiłkami Odchudzanie się i modyfikowanie swojej masy ciała Anna Oblacińska Częstość odchudzania się młodzieży... Metody modyfikowania masy ciała Ważniejsze wyniki... Rozdział czwarty SAMOOCENA ZDROWIA I WYGLĄDU, ZADOWOLENIE Z ŻYCIA I POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI U OTYŁYCH NASTOLATKÓW Samoocena zdrowia i aktywności fizycznej Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz Występowanie różnych dolegliwości somatycznych i stanów emocjonalnych Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz Wiek wystąpienia menarche u dziewcząt Anna Oblacińska Samoocena wyglądu i masy ciała Izabela Tabak Zadowolenie z życia i poczucie własnej wartości Izabela Tabak Ważniejsze wyniki... Rozdział piąty ŚRODOWISKO SPOŁECZNE NASTOLATKÓW Z NADMIAREM MASY CIAŁA Środowisko rodzinne Status społeczno ekonomiczny rodzin Izabela Tabak, Katarzyna Radiukiewicz Rodzinne występowanie otyłości Anna Oblacińska Wybrane relacje otyłych nastolatków z otoczeniem Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz Przemoc międzyrówieśnicza Reakcje otoczenia w stosunku do młodzieży otyłej Postrzeganie nadwagi i otyłości przez młodzież otyłą Anna Oblacińska Motywacja do działań oraz korzystanie z pomocy specjalistów w kierunku redukcji masy ciała Anna Oblacińska Ważniejsze wyniki... STRESZCZENIE... SUMMARY

8 CONTENTS INTRODUCTION... Chapter one GENERAL INFORMATION ABOUT STUDY Anna Oblacińska Sample... Methods... Organization of the study... Structure of report... Chapter two EPIDEMIOLOGY OF OVERWEIGHT AND OBESITY AMONG POLISH ADOLESCENTS AGED YEARS Prevalence of overweight and obesity in adolescents aged years in 2005 Maria Jodkowska, Anna Oblacińska Regional differences in prevalence of overweight and obesity among Polish adolescents Trends in prevalence of overweight and obesity among Polish adolescents years of age, Accuracy of self reported and measured height and weight (validation analysis) Izabela Tabak Key findings... Chapter three LIFE STYLE OF OVERWEIGHT ADOLESCENTS Physical activity and sedentary behaviours in leisure time Maria Jodkowska Self reported physical activity and intensity of physical exercisesh Participation in physical education classes and outside of school hours physical activity TV watching and computer using Eating patterns Anna Oblacińska Frequency of some food product consumption Frequency of basic meal consumption Snacking between meals Dieting to lose weight and body mass modification Anna Oblacińska

9 3.1. Frequency of dieting among adolescents Methods of body mass modification Key findings... Chapter four REPORTED HEALTH AND APPEARANCE, LIFE SATISFACTION AND SELF ESTEEM OF OBESE ADOLESCENTS Reported health and physical fitness Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz Somatic and psychological complaints Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz Age at menarche in girls Anna Oblacińska Self perception of body image and body weight Izabela Tabak Life satisfaction and self esteem Izabela Tabak Key findings... Chapter five SOCIAL ENVIRONMENT OF OVERWEIGHT AND OBESE ADOLESCENTS 1. Family Socioeconomic status of families Izabela Tabak, Katarzyna Radiukiewicz Family occurrence of obesity Anna Oblacińska Selected obese adolescents` relations with social environment Maria Jodkowska, Katarzyna Radiukiewicz Peers aggression Other people`s reactions towards obese adolescents Obese adolescents` perception of overweight and obesity Anna Oblacińska Motivation for activities to weight loss and taking specialists` advice Anna Oblacińska Key findings... SUMMARY (Polish)... SUMMARY (English)

10 WSTĘP Introduction Otyłość to istotny problem zdrowotny współczesnego świata, zwany epidemią XX wieku, a wiele danych wskazuje na to, że będzie on także istotny w wieku XXI. Zdaniem wielu autorów to także jedno z najczęściej występujących zaburzeń rozwojo wych u dzieci i młodzieży. Otyłość zatem, to nie tylko defekt kosmetyczny, jak sądzą niektórzy, ale zespół wielu problemów, które w konsekwencji mogą prowadzić do nadci śnienia, dyslipidemii, zaburzeń gospodarki węglowodanowej, schorzeń ortopedycznych, astmy oskrzelowej, napadów bezdechu nocnego, a także zaburzeń psychologicznych: niskiej samooceny, obniżonego poczucia własnej wartości 1,2,3. Badania wskazują, że 70 80% młodzieży z otyłością stwierdzoną w okresie dojrzewania, stanie się otyłymi dorosłymi 4,5, z dużym ryzykiem wystąpienia wielu powikłań: choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2, czy zespołu metabolicznego (hiperinsu linemia, nadciśnienie, hiper i dyslipidemia), a także niektórych postaci nowotworów: raka piersi, jelita grubego, prostaty, nerki, pęcherzyka żółciowego 6. W najprostszym rozumieniu otyłość jest spowodowana przez przewlekły brak rów nowagi (dodatni bilans) między energią dostarczaną z pożywieniem, a energią wydatko waną. U przeważającej liczby otyłych dzieci i młodzieży, nadmiar energii wydaje się zadziwiająco niski (poniżej 100 kcal/na dzień) 7, musi więc upłynąć stosunkowo długi czas działania czynników ryzyka, aby nieotyłe dziecko czy nastolatek, stał się otyłym. Narastający gwałtownie wzrost częstości występowania otyłości wśród dzieci i młodzieży w krajach rozwiniętych i rozwijających się, stał się punktem wyjścia do bada nia skali tego problemu również w Polsce. W ostatniej dekadzie przeprowadzono w Polsce szereg badań dotyczących częstości występowania nadwagi i otyłości u młodzie ży w okresie dojrzewania. Jest to krytyczny okres w wieku rozwojowym, w którym istnieje zwiększone ryzyko rozwoju otyłości i utrzymania jej w wieku dojrzałym. Bada nia te obejmowały jednak swoim zasięgiem jedynie wybrane miejscowości czy regiony Polski, a od badań przeprowadzonych przez Instytut Matki i Dziecka, wśród dzieci i 1 Reilly JJ et al. Health consequences of obesity. Arch Dis Child. 2003, 88: Dietz WH. Health consequences of obesity i youth: childhood predictors of adult disease. Pediatrics 1998, 101 (3) Suppl March: Straus RS. Childhood obesity and self esteem. Pediatrics 2000, 105: Op. cit. Reilly J J, Dietz WH. Overweight in childhood and adolescence. N Engl J Med. 2004, 350 (9): Calle EE et al. Overweight, obesity and mortality from cancer in a prospectively studies cohort of U. S. adult. N Engl J Med. 2003, 348 (17): Reilly JJ. Obesity in childhood and adolescence: evidence based clinical and public Health perspectives. Postgrad Med J. 2006, 82:

11 młodzieży szkolnej na terenie całego kraju 1, minęło ponad 10 lat. Dotychczas prawie nie prowadzono też badań oceniających styl życia i zachowania zdrowotne oraz zadowole nie z życia i poczucie własnej wartości nastolatków z nadmiarem masy ciała w kontek ście uwarunkowań społecznych i środowiskowych, ani nie podejmowano prób oceny mierników zdrowia subiektywnego w porównaniu z młodzieżą bez nadwagi i otyłości. Mamy nadzieję, że niniejszy raport wzbogaci wiedzę w tej dziedzinie, opisując częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku lat w Polsce, jej zdrowie subiektywne, styl życia i zachowania zdrowotne, a także zadowolenie z życia i poczucie własnej wartości. Pozwoli także na porównanie skali epidemiologicznej pro blemu zdrowotnego, jakim jest otyłość u nastolatków w Polsce i w innych krajach. Przedstawione dane mogą być przydatne instytucjom i osobom zajmującym się stanem zdrowia i programowaniem opieki zdrowotnej nad populacją młodzieży w okre sie dojrzewania. Mamy także nadzieję, że okażą się pomocne dla praktyków: pediatrów i lekarzy rodzinnych, a także pielęgniarek szkolnych i nauczycieli. Nie można bowiem zapomnieć, że w przypadku nadwagi i otyłości w wieku rozwojowym ogromne znacze nie mają działania prewencyjne, a także odpowiednio prowadzona edukacja zdrowotna nastolatków i ich rodzin. Anna Oblacińska, Maria Jodkowska 1 Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped Pol 1997; 72(3):

12 Rozdział pierwszy INFORMACJA O BADANIACH General information about study 1. Dobór próby Anna Oblacińska Sample I etap dobór celowy województw, ze względu na region Podjęto decyzję o przeprowadzeniu badań w regionach, w których w 1995 r. czę stość występowania nadwagi i otyłości była zróżnicowana wartości odsetkowe naj wyższe, średnie i najniższe 1. Regiony wybrane do badań objęły następujący obszar geo graficzny (ryc.1): region północny Polski reprezentowało województwo pomorskie, region południowy małopolskie, region wschodni podlaskie, region zachodni lubuskie oraz region Polski centralnej kujawsko pomorskie. Województwo kujawsko pomor skie (a nie mazowieckie), wybrano ze względu na najniższy odsetek uczniów z nadmiarem masy ciała w centralnej Polsce w 1995 r., właśnie w regionie kujaw skim (w części ówczesnych województw: toruńskiego, włocławskiego i bydgo skiego) 2. Ryc.1. Regiony (województwa) wybrane do badań Fig.1. Regions (provinces) chosen to study 1 Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B. Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped Pol 1997; 52(3): Bochliński J, Zawadzki J. Polask. Nowy podział terytorialny. Przewodnik encyklopedyczny. Wyd. Świat Książki, Warszawa

13 II etap losowanie szkół w województwach Losowania dokonano proporcjonalnie do liczby uczniów w danym województwie, spośród szkół znajdujących się na listach udostępnionych przez kuratoria oświaty, po wyeliminowaniu szkół: specjalnych, z klasami integracyjnymi oraz sportowych. Wylo sowano 112 szkół, obejmujących około 2,4% wszystkich uczniów gimnazjów w po szczególnych województwach (tab. 1). Tabela 1. Liczba uczniów i szkół w poszczególnych województwach oraz liczba szkół wylosowanych do badań Table 1. Provinces, number of secondary schools students, schools and number of selec ted schools for study Województwo Province Liczba uczniów w gimnazjum Number of pupils in secondary schools Liczba szkół Number of schools Liczba wylosowa nych szkół do badań Number of selected schools for study Kujawsko pomorskie Lubuskie Małopolskie Podlaskie Pomorskie W każdej z wylosowanych szkół wybrano do badań po jednej klasie z każdego rocznika (klasy b, drugie w kolejności) łącznie 336 klas, N = 8384 uczniów (ryc. 2. rozdział 3). Ostatecznie w analizie wyników badań uwzględniono dane 8067 uczniów. Charakterystykę tej grupy przedstawia tabela 2. Tabela 2. Liczba badanej młodzieży według płci, wieku i miejsca zamieszkania Table 2. Number of adolescents by gender, age and domicile Ogółem Total 13 Wiek w latach Age in years Miasto Town Wieś Village Ogółem Total Chłopcy Boys Dziewczęta Girls

14 W projekcie badania (opracowanym pod koniec roku szkolnego 2003/2004) zapla nowano zbadanie uczniów gimnazjów, nastolatków w wieku lat. Określa jąc liczbę klas do losowania, kierowano się założeniem, że średnia liczba uczniów w klasie wynosi 30 osób. Ostateczna liczebność próby okazała się mniejsza, ze względu na malejącą w ostatnich latach liczbę gimnazjalistów, a tym samym malejącą liczbę uczniów w klasach (rok szkolny 2002/2003: liczba uczniów w gimnazjach tys.; rok szkolny 2004/2005: tys) 1. Na przeprowadzenie badań w Polsce uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Instytucie Matki i Dziecka, a w szkołach uzyskano zgodę dyrektorów szkół, uczniów i ich rodziców. III etap dobór grup do badania ankietowego Badanie ankietowe przeprowadzono w dwóch grupach uczniów: z nadwagą i otyłością (grupa otyłych) oraz w grupie kontrolnej, bez nadwagi i otyłości (grupa nieoty łych), wyodrębnionych na podstawie wykonanych pomiarów, po obliczeniu wskaźnika BMI i jego pozycji centylowej oraz po ustaleniu terminu badania z wychowawcami klas, do których uczęszczali badani uczniowie. Kwalifikacji do badanych grup dokonywały pielęgniarki szkolne. Do grupy otyłych zostali wybrani uczniowie, u których pozycja centylowa wskaź nika BMI wynosiła 85 centyla (z nadwagą i otyłością) oraz u których nie współistniały choroby endokrynologiczne, czy metaboliczne (wykluczenie otyłości wtórnej). Dobór grupy nieotyłych (kontrolnej) przeprowadzono na zasadzie doboru w pa rach do każdego ucznia z nadwagą i otyłością został dobrany uczeń o prawidłowej masie ciała następny z listy klasowej, lub kolejny, najbliższy danego ucznia, spełniają cy następujące kryteria: ta sama płeć; różnica wieku nie większa niż +/ 9 miesięcy, wartość wskaźnika BMI między 15 a 75 centylem, bez niepełnosprawności i chorób przewlekłych. Otrzymano ankiety od 998 uczniów z grupy otyłych i 1015 z grupy kontrolnej. Odrzucono 107 ankiet ze względu na: nieprawidłowy dobór par (79 ankiet) oraz brak odpowiedzi na pytanie dotyczące płci i wieku (28 ankiet). W dalszych analizach uwzględniono dane z 1906 ankiet (po 953 w każdej grupie). Grupy ankietowanych uczniów oraz ich charakterystykę antropometryczną przestawiają tabele 3 i 4 (patrz również podrozdział 3). 1 Roczniki Statystyczne GUS, Warszawa 2004 i

15 Tabela 3. Ankietowana młodzież według płci i wieku Table 3. Surveyed adolescents by gender and age Ogółem Total Ogółem według wieku (wiek w latach) Age groups Chłopcy Boys Dziewczęta Girls Grupa otyłych Obese Grupa nieotyłych Non obese Ogółem Total Tabela 4. Średnie cechy antropometryczne ankietowanej młodzieży: średnia (odchyle nie standardowe)* Table 4. Mean anthropometric data of surveyed adolescents: mean (standard deviation) Grupa otyłych (N = 953) X (SD) Obese Grupa nieotyłych (N = 953) X (SD) Non obese p Wiek Age Wysokość (cm) Height Masa ciała (kg) Weight BMI (masa/wys 2 ) 14,33 (0.86) 165,57 (8,13) 68,41 (11,21) 24,87 (3,02) 14,33 (0,84) 164,52 (8,49) 51,33 (7,70) 18,87 (1.82) NS NS <0.001 <0.001 *istotność różnic między średnimi badana testem t Studenta 14

16 2. Metodyka badań Methods Pomiary wysokości i masy ciała oraz interpretacja ich wyników Pomiarów wysokości i masy ciała pielęgniarki szkolne dokonały zgodnie ze stan dardem i metodyką testu przesiewowego do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycz nym 1. Na podstawie wyników tych pomiarów obliczono wskaźnik Body Mass Index (BMI) dla każdego ucznia. W interpretacji tego wskaźnika zastosowano tabele wartości centylowych wskaźnika BMI dla płci i wieku opracowane przez A. Krzyżaniak (tab. 5 i 6). Zgodnie z rekomendacjami Światowej Organizacji Zdrowia i CDC (Centers for Di sease Control and Prevention), uznano: za nadwagę wartości BMI równe i powyżej 85 centyla (a mniejsze od 95 centyla), za otyłość równe i powyżej 95 centyla, odpowiednio dla płci i wieku 2,3. Dla oceny wieku kalendarzowego badanych uczniów przyjęto zasadę, że prezento wana grupa wieku jest środkiem przedziałów: Dla 13 latków: 12 lat 6 / 12 ukończone do 13 lat 6 / 12 nieukończone, Dla 14 latków: 13 lat 6 / 12 ukończone do 14 lat 6 / 12 nieukończone, Dla 15 latków: 14 lat 6 / 12 ukończone do 15 lat 6 / 12 nieukończone. Wyniki przeprowadzonych badań pielęgniarki wpisywały w protokołach badań uczniów w poszczególnych klasach. 1 Kopczyńska Sikorska J, Kurniewicz Witczakowa R, Niedźwiecka Z i wsp. Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym (somatycznym). (w): Jodkowska M, Woynarowska B (red.).testy przesiewowe u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2002: Health Interview Survey. Towards international harmonization of methods and instruments. WHO Regional Publication European Series, 58, Copenhagen Kuczmarski RJ, Ogden CL, Grummer Strown LM i wsp. CDC Growth Charts: Advance Data No.314 (Website: 15

17 Tabela 5 Wartości centylowe wskaźnika Body Mass Index (BMI)* dla chłopców i dziewcząt Table 5. BMI for age table (boys and girls) Wiek (w latach) C5 15,22 15,72 16,29 Wskaźnik Body Mass lndex (BMI) chłopców C10 C15 C25 C50 C75 C85 C90 C95 15,91 16,46 17,06 16,39 16,90 17,46 17,11 17,60 18,12 18,39 18,93 19,52 20,57 21,10 21,62 22,66 23,16 23,56 Wskaźnik Body Mass lndex (BMI) dziewcząt 24,05 26,59 24,23 26,84 24,42 27, ,27 15,74 16,26 15,86 16,36 16,88 16,25 16,75 17,29 16,94 17,67 18,37 18,76 19,43 20,04 20,89 21,45 21,91 22,36 22,96 23,42 23,63 23,94 24,15 25,41 25,63 25,76 * Opracowanie: Krzyżaniak A. i wsp. Poznań 2004; Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej Akademii Medycznej w Poznaniu. Badania ankietowe Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Uwzględniono w nim dwie grupy obszarów: 1. Dotyczące obu grup badanych (młodzieży otyłej i nieotyłej) Styl życia: zachowania zdrowotne, odchudzanie się i metody kontroli masy ciała; Samoocena zdrowia i sprawności fizycznej, wyglądu i masy ciała, występowanie dolegliwości somatycznych i różnych stanów emocjonalnych; Zadowolenie z życia i poczucie własnej wartości; Środowisko rodzinne i szkolne. 2. Dotyczące grupy młodzieży z nadwagą i otyłością (grupy otyłych) Postrzeganie problemu otyłości, motywacja do działań oraz korzystanie z pomo cy specjalistów. W opracowaniu kwestionariusza ankiety, poza własnymi, autorskimi pytaniami, wykorzystano następujące standardowe narzędzia: 1. Międzynarodowy, standardowy kwestionariusz badań nad zachowaniami zdro wotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School aged Children: A WHO Collaborative Cross national Study) 1. Badania te prowadzone są co 4 1 Międzynarodowy koordynator badań: dr C. Currie (Uniwersytet w Bergen); kierownik badań w Polsce: dr J Mazur (Zakład Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka). 16

18 lata w Polsce oraz we wzrastającej liczbie krajów w Europie oraz Kanadzie, USA i Izraelu. W niniejszych badaniach wykorzystano część pytań z polskiej wersji kwestionariusza z 1998 i 2002 r. 1,2 oraz pytania fakultatywne (do wybo ru), nie wykorzystywane dotychczas w Polsce Skalę RSES (Rosenberg Self Esteem Scale) Rosenberga 4, opracowaną pierwot nie do badania globalnego poczucia własnej wartości i samoakceptacji młodzie ży 5. Składa się ona z 10 stwierdzeń, dotyczących własnej osoby respondenta, z czterema kategoriami odpowiedzi. W naszym badaniu zastosowana została pol ska adaptacja skali, opracowana i sprawdzona przez dr Krystynę Doroszewicz z Instytutu Psychologii Społecznej Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Ta wersja skali, pod nazwą Skala samopoznania stosowana była przez autorkę adaptacji w badaniach studentów, uzyskując wysoki współczyn nik rzetelności (á = 0,89), bardzo zbliżony do współczynnika uzyskanego w badaniach studentów amerykańskich (á = 0,87) Body Figure Perception Questionnaire (BFPQ) w adaptacji Stunkarda 7 oraz pytania dotyczące własnej sylwetki obecnej i sylwetki idealnej. BFPQ jest kwe stionariuszem graficznym, zamieszczony został w rozdziale, dotyczącym samo oceny wyglądu i masy ciała. Szczegółowe omówienie pytań zawartych w kwestionariuszu i ich źródło podano w poszczególnych rozdziałach opracowania. Analizy statystycznej danych dokonano przy użyciu pakietu statystycznego SPSS v Istotność statystyczną różnic w częstości występowania cech badano testem chi kwadrat, a różnic między średnimi testem t Studenta. 1 Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach. Tendencje zmian w latach Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 r. Raport techniczny z badań. Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa Currie C, Samdal O i wsp. Health Behaviour in School Aged Children: a WHO Cross national Study Research Protocol for 2001/2002 Survey. University of Edinburgh Rosenberg M. Society and the adolescent self image. Princeton, NJ: Princeton University Press, Blascovich J, Tomaka J. Measures of self esteem. (w): Robinson J, Shaver P, Wrightsman L (red) Measures of personality and social psychological attitudes. Vol. 1 San Diego: Academic Press, 1991: Forbes G, Doroszewicz K, Card K, Adams Curtis L. Association of the thin body ideal, ambivalent sexism and self esteem with body acceptance and the preferred body size of college women in Poland and the United States. Sex Roles, 2004, 50: Stunkard AJ, Sorenson T & Schulsinger F. Use of the Danish Adoption Registry for the study of obesity and thinness. (w): Kety S (red.). The genetics of neurological and psychiatric disorders. Raven Press, New York

19 Ograniczenia Limitation Ze względu na zastosowaną metodykę ( dobór w parach ), przeprowadzone bada nia ankietowe nie upoważniają do wyciągania wniosków, dotyczących populacji mło dzieży letniej bez nadmiaru masy ciała, gdyż grupa kontrolna (nieotyła) nie zosta ła wybrana losowo. Dobór w parach wymusił w pewien sposób niewielką nadrepre zentację dziewcząt w badaniach ankietowych (58%), w porównaniu z bazą kontrolną wylosowaną do badań (51% dziewcząt). W związku z tym, zależności związane z płcią i miejscem zamieszkania, wewnątrz grupy, analizowane były wyłącznie w odniesieniu do uczniów otyłych. 3. Organizacja badań Organization of the study Właściwe badania poprzedzone zostały badaniem pilotażowym, celem sprawdze nia organizacji badania, jego przebiegu oraz, w przypadku badań ankietowych, dla spraw dzenia zrozumiałości dla uczniów pytań kwestionariusza, zwłaszcza tłumaczonych z języka angielskiego i dotychczas nie wykorzystywanych w badaniach w Polsce. Pilotaż przeprowadzono wśród uczniów 3 gimnazjów warszawskich (95 osób), ankiety uzyska no od 46 uczniów 24 chłopców oraz 22 dziewcząt (w równej liczbie z grupy otyłej i kontrolnej). Badania właściwe wykonano w I semestrze roku szkolnego 2005/2006. Organiza cję badań w wybranych województwach powierzono koordynatorom wojewódzkim ba dań. W każdym województwie wybrano dwóch koordynatorów przedstawiciela woje wódzkiego centrum zdrowia publicznego oraz pielęgniarkę szkolną w większości kie rownika grupowej praktyki pielęgniarskiej lub pielęgniarskiego niepublicznego zespołu opieki zdrowotnej. Koordynatorzy wojewódzcy zostali przeszkoleni w Instytucie Matki i Dziecka, a następnie przeprowadzili szkolenia pielęgniarek ze szkół wylosowanych do badania na terenie swych województw. Pielęgniarki szkolne otrzymały też szczegółowe instrukcje przebiegu badań oraz tabele wartości centylowych BMI i protokoły badań do wypełnienia. Organizacja badań w szkole Pielęgniarki szkolne osobiście informowały dyrektorów szkół o wylosowaniu szkoły do badań, przedstawiając im pismo informacyjne z Zakładu Medycyny Szkolnej, nadzo rującego program badawczy. Po uzyskaniu zgody dyrektorów szkół, informowały o ba 18

20 daniach uczniów i ich rodziców oraz ustalały termin badania. W przeważającej większo ści szkół badania przeprowadzono na przełomie października i listopada 2005 r. Prze strzegano zasady wyrażenia przez uczniów i ich rodziców świadomej zgody na udział w badaniach, a także prawa ucznia do informacji, prywatności, intymności oraz zachowa nia tajemnicy, zgodnie z prawami pacjenta. Badanie ankietowe wykonywano w czasie zajęć szkolnych, po ustaleniu dogodne go terminu z wychowawcami klas, nie później niż 1 2 tygodnie po wykonaniu pomiarów u uczniów. Przeznaczano na nie średnio 35 min ( min.). Schemat przebiegu badań obrazuje rycina Struktura raportu Structure of report Raport składa się z pięciu części. W części pierwszej podano informacje o bada niach doborze próby, metodyce i organizacji badań. Część druga obejmuje zagadnie nia epidemiologiczne: wyniki badań nad demograficznymi uwarunkowaniami nadwagi i otyłości u nastolatków w 2005 r. w Polsce i omówienie różnic regionalnych w częstości występowania nadmiaru masy ciała. Opisano także tendencje zmian w występowaniu nadwagi i otyłości, jakie zaszły w ostatniej dekadzie, w odniesieniu do dziewcząt i chłop ców w okresie dojrzewania. Następne części (rozdziały) obejmują wyniki badań ankie towych młodzieży letniej z nadwagą i otyłością (grupa otyłych) na tle ich rówie śników z prawidłową masą ciała (grupa nieotyłych). Dotyczą one postrzegania przez młodzież różnych aspektów zdrowia subiektywnego, w tym samooceny zdrowia i wy glądu, zadowolenia z życia i poczucia własnej wartości, stylu życia: w tym zachowań zdrowotnych w zakresie aktywności fizycznej i zachowań żywieniowych, odchudzania się i metod modyfikowania masy ciała, a także postrzegania problemu swojej nadwagi oraz motywacji do działań w celu jej redukcji. Analiza środowiska społecznego obejmu je informacje dotyczące statusu społeczno ekonomicznego rodzin, rodzinnego występo wania otyłości, a także wybranych relacji otyłych nastolatków z otoczeniem w szkole i środowisku poza szkołą. Każdą główną część raportu kończy krótkie podsumowanie zawartych w niej wyników. 19

21 BADANIA ANTROPOMETRYCZNE Brak zgody na pomiary N= gimnazjów w każdym po 1 klasie I, II, III (336 klas) Wybrano do badania N=8384 uczniów Pomiary antropometryczne N=8219 uczniów Niespełnione kryterium wieku N=152 Baza główna N=8067 uczniów Nieobecność w szkole N=149 uczniów BADANIA ANKIETOWE Brak zgody N=6 uczniów Grupa badana (otyli) N=1027 uczniów Grupa kontrolna (nieotyli) N=1040 uczniów Brak zgody N=9 uczniów Nieobecność w szkole N=23 uczniów Grupa badana (otyli) N=998 ankiet Grupa kontrolna (nieotyli) N=1015 ankiet Nieobecność w szkole N=16 uczniów Nieprawidłowy dobór par odrzucono N=107 ankiet (O=45 K=62) Baza grupy badanej (otyli) N=953 ankiet Baza grupy kontrolnej (nieotyli) N=953 ankiet Ryc. 2. Schemat badania Fig. 2. Study design 20

22 Rozdział drugi EPIDEMIOLOGIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U MŁODZIEŻY W WIEKU LAT W POLSCE Epidemiology of overweight and obesity among Polish adolescents aged years W rozdziale niniejszym przedstawiono częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku lat w zależności od płci i wieku badanych oraz od miejsca zamieszkania. Przedstawiono także tendencje zmian w częstości występowania tego pro blemu zdrowotnego na przestrzeni ostatniej dekady. Dokonano również analizy często ści występowania nadwagi i otyłości w zależności od regionu Polski. Porównano także częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w okresie dojrzewania, w Polsce i innych krajach. 1. Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku lat w 2005 roku Prevalance of overweight and obesity in adolescents aged years in 2005 Maria Jodkowska, Anna Oblacińska Częstość występowania nadwagi i otyłości według płci Faza dojrzewania płciowego to jeden z krytycznych okresów w wieku rozwojo wym, w którym istnieje zwiększone ryzyko rozwoju otyłości 1. U chłopców w tym cza sie następuje najczęściej przyrost masy mięśniowej i jednocześnie zmniejszenie tkanki tłuszczowej. U dziewcząt, hormony płciowe żeńskie wpływają na zwiększenie masy tkanki tłuszczowej. W tym też okresie obserwuje się zmniejszenie aktywności fizycznej dziewcząt. W efekcie działania zarówno czynników genetycznych jak i behawioralnych, płeć żeńska jest więc bardziej narażona na wystąpienie otyłości. Nadmiar masy ciała (nadwagę i otyłość) u młodzieży w wieku lat stwier dzono u 13,3% tej populacji; częściej u dziewcząt (14,9%) niż chłopców (11,6%) (p<0,01). Otyłość występowała u 4,5% badanych uczniów: 5,7% dziewcząt i 3,3% chłopców (p<0,001), a 9% młodzieży stanowiła grupa z nadwagą (zagrożona rozwojem otyłości) 1 Dietz WH. Critical periods in childhood for the development of obesity. Am J Clin Nutr. 1994, 59 (5):

23 (tab. 1). Dziewczęta stanowiły 56,9% wszystkich nastolatków z nadmiarem masy ciała w tym wieku (ryc. 1 A) i prawie 2 /3 otyłych w tej grupie wiekowej (ryc. 1 B). Odsetki chłopców i dziewcząt z nadwagą były podobne (8,3% vs 9,2%) (ryc. 1 C). Tabela 1. Występowanie nadmiaru masy ciała (nadwagi i otyłości) u młodzieży w wieku lat w Polsce według płci, wieku i miejsca zamieszkania (%) Table 1. Prevalence of obesity and overweight among Polish adolescents aged years by gender, age and domicile (%) Nadwaga Overweight Otyłość Obese Ogółem nad miar masy ciała Total Ogółem Total 8,8 4,5 13,3 *p<0,05 **p<0,01 p<0,001 og. 8,3 3,3 11,6 Chłopcy Boys (wiek w latach) 13 8,5 3,3 11,8 14 8,5 3,6 12,1 15 8,1 2,9 11,0 og. 9,2 5,7 ** 14,9 Dziewczęta Girls (wiek w latach) 13 9,6 5,2 14, ,1 6,2 16,3 15 8,1 5,7 14,8 Miasto Town 9,9 Wieś Willage 8,1 4,5 4,5 * 14,4 12,6 Ryc. 1. Proporcje młodzieży w wieku lat z nadwagą i otyłością wśród uczniów z nadmiarem masy ciała według płci Fig. 1. Boys/girls ratio among overweight and obese adolescents13 15 (years) 22

24 Częstość występowania nadwagi i otyłości według wieku Największe odsetki uczniów (zarówno chłopców jak i dziewcząt) z nadwagą i oty łością stwierdzono w grupie 14 latków i wyniosły one odpowiednio 12% oraz 16%, przy czym różnice między grupami wiekowymi były nieistotne statystycznie (tab. 1, ryc. 2). Uczniowie 14 letni stanowili po 36% osób otyłych oraz z nadwagą w grupie wiekowej lat (ryc. 2). Ryc. 2. Występowanie nadmiaru masy ciała (nadwagi i otyłości) u młodzieży w wieku lat w Polsce według płci i wieku (%) Fig. 2. Polish adolescents (13 15 years) obesity and overweight rate by gender and age (%) Częstość występowania nadwagi i otyłości według miejsca zamieszkania W pracach dotyczących otyłości autorzy zwracają uwagę na większy w ostatnich latach wzrost częstości występowania otyłości na wsi niż mieście 1,2, a w niektórych krajach np. w Stanach Zjednoczonych, częstość występowania otyłości na wsi jest więk sza niż w mieście. Dotyczy to nie tylko populacji dorosłych, ale także dzieci i młodzie ży 3. Obserwowana tendencja związana jest z głębokimi przemianami w stylu życia, któ re nastąpiły w ostatnich kilkunastu latach także na wsi. Młodzież ze wsi charakteryzuje 1 Nafziger AN, Stenlund H, Wall S i inn. High obesity incidence in northern Sweden: How will Sweden look by 2009? Eur J Epidomiol. 2006:21(5): Wang Y, Monteiro C, Popkin BM Trends of obesity and underweight in older children and adolescents in the United States, Brazil, China, and Russia. Am J Clin Nutr 2002; 75: Report to the Secretary: Rural Health and Human Services Issue. Advisory Committee on Rural Health and Human Services, April

25 się mniejszą aktywnością fizyczną w porównaniu z rówieśnikami z miasta, spędza przed telewizorami wiele godzin oraz nieracjonalnie odżywia się, podobnie jak młodzież z miasta 1,2. Globalizacja rynku żywności i marketing produktów żywnościowych (w tym wpływ mediów i reklam) 3 to także istotne elementy leżące u podłoża otyłości u dzieci i młodzieży zarówno w mieście, jak i na wsi. W naszych badaniach stwierdzono, że odsetki uczniów w wieku lat z nad miarem masy ciała (nadwagą i otyłością), były większe w mieście niż na wsi (odpowied nio 14,4% i 12,6%, p=0,02), natomiast odsetki osób wyłącznie otyłych w mieście i na wsi były identyczne i wyniosły 4,5% (tab. 1). Na wsi stwierdzono więcej otyłych chłop ców niż w mieście, a w mieście więcej niż na wsi otyłych dziewcząt (ryc. 3). Ryc. 3. Częstość występowania otyłości u młodzieży letniej w Polsce według płci i miejsca zamieszkania Fig. 3. Polish adolescents (13 15 years) obesity rate by gender and domicile 1 Łuczak E. Zdrowotność oraz zachowania prozdrowotne młodzieży wiejskiej.[w:] Uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży wiejskiej. (red.) J. Zagórski i wsp Rocznik Naukowy t. VI,, sup.nr 1. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu. Biała Podlaska. 1999: Woynarowska B., Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 roku. Katedra biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego. Zakład Epidemiologii Instytutu Matki i Dziecka, 2002 Warszawa 3 Mazur A, Szymanik I, Matusik P i wsp. Rola reklam i mediów w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży. Endokrynologia. Otyłość. Zaburzenia przemiany materii. 2006, 2 (1):

26 Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce i w innych krajach Ocena częstości występowania otyłości w znacznym stopniu zależy od przyjętych kryteriów, a także od wielu innych czynników (np. wieku badanych, reprezentatywności próby, czasu przeprowadzenia badania, a także czy badanie oparte było na podstawie pomiarów wysokości i masy ciała, czy też na podstawie samooceny wysokości i masy ciała). W tabeli 2 podano częstość występowania nadwagi i otyłości w wybranych kra jach. Wybrano te kraje, z których dostępne były dane epidemiologiczne spełniające tę samą definicję otyłości i nadwagi, podobny wiek badanych oraz te, które przeprowadzo ne były w ostatnich latach. Przedstawione dane wskazują, że odsetki młodzieży z otyło ścią i nadwagą są w Polsce niższe niż w większości przedstawionych krajów (ryc. 4). Ryc. 4. Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce i w innych krajach (%) Fig. 4. Prevalence of overweight and obesity among adolescents in Poland and in other countries (%) 25

27 Tabela 2. Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce i w wybra nych krajach (%) Table 2. Prevalence of overweight and obesity among adolescents in Poland and other countries (%) KRAJ Country Rosja Russia Chiny China Australia Australia USA USA Kanada Canada Francja France Polska Poland ROK BADANIA The year of study 1992 WIEK BADANYCH (w latach) Age of participants 6 18 NADWAGA Overweight 10,0 OTYŁOŚĆ Obese 6,0 Źródło Source Wang Y, Monteiro C, Popkin BM. Trends of obesity and underweight in older children and adolescents in the United States, Brazil, China and Russia. Am J Clin Nutr 2002;75: ,4 3,6 j.w ,0 6, ,4 15, ,8 9, ,5 5, ,8 4,5 Magarey AM, Daniels AL, Bulton TJ. Prevalenceof overweight and obesity in Australian children and adolescents: reassessment of 1985 and 1995 data against new standard international definitions. The Medical Journal of Australia 2001;174: Ogden CL, Flegal KM, Carroll MD. Prevalence and trends in overweight among US children and adolescents, JAMA. 2002; 288: Canadian Community Health Survey. Obesity among children and adults Statistics Canada Catalogue 2005 no Klein Platat C, Wagner A, Haan MC i wsp. Prevalence and sociodemographic determinants of overweight in young French adolescents. Diabetes Metab Res Rev. 2003,19: Badania własne w niniejszym raporcie 26

28 1.1. Regionalne zróżnicowanie częstości występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce Regional differences in prevalence of overweight and obesity among Polish adole scents Częstość występowania nadmiaru i niedoboru masy ciała u nastolatków jest różna w różnych krajach Europy i na świecie 1,2,3, występują także różnice regionalne w obrę bie danego kraju, również w Polsce 4,5. Niektórzy autorzy uważają nawet, że wpływy regionalne kulturowe i etniczne, a także urbanizacja mogą odgrywać większą rolę w występowaniu dysharmonii rozwoju niż czynniki socjoekonomiczne 6,7,8. Odmienne geograficznie i różne społecznie efekty przemian gospodarczych, jakie zaszły w Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu latach powodują, iż nadal utrzymują się różnice regionalne w rozwoju dzieci i młodzieży. Różnice te są tym większe, im większy jest dystans dzielący stopień zurbanizowania środowisk, w jakich wychowują się dzieci, a także im większa jest różnica w stratyfikacji społecznej rodzin, mającej również regio nalne uwarunkowania 9. W ogólnopolskich badaniach, przeprowadzonych w 1995 r. wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolnym 10 stwierdzono, że częstość występowania nadmiaru masy ciała u uczniów 7 17 lat była najwyższa w regionach zachodnich i w Polsce centralnej oraz, co było wyjąt kiem w regionie wschodnim Polski, w województwie łomżyńskim (Podlasie). Nie pozwa lało to na wyciąganie wniosków co do geograficznego rozkładu nadmiaru masy ciała u dzieci i młodzieży, gdyż bez analizy tendencji zachodzących zmian w następnych latach i pogłębienia badań socjoekonomicznych w tym zakresie, nie było to możliwe. 1 v. Buuren S. Body mass index cut off values for underweight in Dutch children. Ned Tijd Geneeskd 2004; Okt (40): Lisssau I, Overpeck M D, Ruan W J et. al. Body mass index and overweight in adolescents an 13 European countries, Israel and the United States. Arch Ped Adolesc Med. 2004; 158: Oner N, Vatansever U, Sari Aet al. Prevalence of underweight and obesity in Turkish adolescents. Swiss Med Wkly. 2004; 134 (35 36): Oblacińska A, Woynarowska B, Wrocławska M. Ocena częstości występowania otyłości i niedoboru masy ciała w populacji dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce. Ekspertyza dla Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej. Instytut Matki i Dziecka. Warszawa 1996: Obuchowicz A. Epidemiologia nadwagi i otyłości narastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży. Endokrynologia. Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2005; 1(3): Kumar B N, Holmboe Ottesen G, Lien N. et al. Ethnic differences in body mass index and associated factors of adolescents from minorities in Oslo, Norway: a cross national study. Public Health Nutr. 2004; 7(8): Nordyńska Sobczak M, Małecka Tendera E, Klimek K. i wsp. Czynniki ryzyka otyłości w wieku pokwitaniowym. Ped Pol 1999; LXXIV. 8: Sobal J., Stunkard A.J. Socioeconomic status and obesity: a review of the literature. Psychol Bull 1990; 105: Wilczewski A. Secular trend of body height and body mass of boys and girls from Southern Podlasie in years Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska, Lublin 2003; 58(suppl. 13, 281): Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B. Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped Pol. 1997; 73(3):

29 W obecnych badaniach, wyboru regionów (województw) dokonano na podstawie ówczesnego geograficznego rozkładu częstości występowania nadmiaru masy ciała, wybierając obecnie 5 regionów o różnej przed dziesięciu laty, częstości występowania tej dysharmonii rozwojowej. Były to regiony: Kujawski, Ziemia Lubuska, Małopolska, Podlasie i Pomorze. Rozkład częstości występowania nadmiaru masy ciała w poszcze gólnych regionach Polski (województwach) w 2005 roku, zawiera tabela 3. Tabela 3. Nadmiar masy ciała u młodzieży (w nawiasach otyłość) według płci i regionu zamieszkania (%) Table 3. Overweight and obesity (in brackets) in adolescents by gender and region of living (%) REGION/ WOJEWÓDZTWO Region/Province Kujawsko pomorskie n = 1706 Ogółem (**) Total () 10,9 (3,2) NADMIAR MASY CIAŁA (BMI 85 centyla) Excess of body mass Chłopcy Boys 10,7 (2,4) Dziewczęta (**) Girls (**) 11,1 (*) (4,0) Miasto Town () 10,9 (1,9) Wieś Village () 10,9 (3,8) Lubuskie n = ,3 (4,6) 11,3 (3,3) 13,3 (5,9) 13,8 (4,5) 11,0 (4,7) Małopolskie n = ,5 (4,6) 11,2 (3,7) 15,7 (5,4) 14,6 (4,8) 12,9 (4,4) Podlaskie n = 993 () 15,0 (5,1) 12,7 (3,9) (**) 17,3 (*) (6,4) 13,9 (4,9) () 16,4 (5,4) Pomorskie n = ,7 (5,2) 12,6 (3,0) 16,7 (7,4) () 17,4 (5,6) 12,9 (4,9) Wszystkie badane regiony n = 8067 All participate regions 13,3 (4,5) 11,6 (3,3) 14,9 (5,7) 14,4 (4,5) 12,6 (4,5) Różnice pomiędzy wszystkimi regionami * p< 0,05; **p<0.01; p<0,001 28

30 Częstość występowania nadwagi i otyłości w badanych regionach była zróżnico wana (tab. 3), a różnice międzyregionalne były istotne statystycznie (p<0,01). Regio nem, w którym nadmiar masy ciała u młodzieży lat występował najczęściej, było Podlasie (15,0%), natomiast otyłość najczęściej występowała u młodzieży w Pomor skiem (5,2%). Najmniej nastolatków z nadmiarem masy ciała (nadwagą i otyłością) było w woje wództwie kujawsko pomorskim (11%, w tym otyłość 3%). Różnica między Podlasiem, a województwem kujawsko pomorskim w częstości występowania nadmiaru masy ciała wynosiła ponad 4 punkty procentowe (p<0,001). Częstość występowania nadwagi i otyłości u nastolatków w 5 regionach Polski, według płci Wśród chłopców z nadmiarem masy ciała (nadwagą i otyłością), największy ich odsetek występował w regionie podlaskim (12,7%) oraz pomorskim (12,6%), w tym na Podlasiu występował największy odsetek chłopców z otyłością (4%). Najmniej chłop ców otyłych (2,4%) oraz z nadwagą i otyłością łącznie (10,7%) było w województwie kujawsko pomorskim (tab. 3, ryc. 5). Różnice w odsetkach chłopców z nadmiarem masy ciała między wymienionymi dwoma skrajnymi regionami oraz między tymi regiona mi, a średnim odsetkiem chłopców z nadwagą i otyłością obliczonym dla Polski, była nieistotna statystycznie. Odsetek dziewcząt z nadmiarem masy ciała był największy również w regionie podlaskim, a najniższy w kujawsko pomorskim (odpowiednio 17,3% i 11,1%, p<0,01), natomiast dziewcząt z otyłością było najwięcej w województwie pomorskim, a najmniej w kujawsko pomorskim (6,4% vs 4,0%, p<0,05) (tab. 3, ryc. 5). Częstość występowania nadwagi i otyłości u nastolatków w 5 regionach Polski, według miejsca zamieszkania Województwem, w którym było najwięcej nastolatków z nadmiarem masy ciała w mieście, w porównaniu ze średnim odsetkiem dla wszystkich regionów, było wojewódz two pomorskie (17,4% vs 14,4%, różnica nieistotna statystycznie), najmniej było ich w miastach województwa kujawsko pomorskiego (10,9% vs 14,4%, p<0,05). Różnice w częstości występowania nadwagi i otyłości u nastolatków w mieście, między wojewódz twem pomorskim i kujawsko pomorskim (największy i najmniejszy odsetek) były istot ne statystycznie (tab. 3, ryc. 6). 29

31 Ryc. 5. Częstość występowania nadwagi i otyłości u polskich nastolatków według regio nów i płci (%) Fig. 5. Frequency of overweight and obesity among Polish adolescents by regions and gender (%) Odsetki młodzieży wiejskiej z nadmiarem masy ciała były największe w woje wództwie podlaskim i był to jedyny region w Polsce, w którym stwierdzono większą częstość występowania nadmiaru masy ciała u nastolatków na wsi, niż w mieście (16,4% vs 13,9%). Różnica ta jednak była nieistotna statystycznie. Najmniejszy odsetek mło dzieży z nadwagą i otyłością na wsi występował w województwie kujawsko pomor skim. Było to równocześnie województwo, w którym otyłość wśród nastolatków na wsi występowała dwukrotnie częściej, niż w mieście (3,8% vs 1,9%, p<0,05). Różnice między regionami o największej i najmniejszej częstości występowania nadmiaru masy ciała u nastolatków na wsi (podlaskie vs kujawsko pomorskie) były istotne statystycznie (p<0,01). Różnice między odsetkami nastolatków z nadwagą i otyłością, a średnim odsetkiem dla wszystkich badanych regionów w Polsce, w przypadku Podlasia były istotne statystycznie (p<0,05), natomiast dla województwa kujawsko pomorskiego były nieistotne statystycznie (tab. 3, ryc. 6). 30

32 Ryc. 6. Częstość występowania nadwagi i otyłości u polskich nastolatków według regio nów i miejsca zamieszkania (%) Fig. 6. Frequency of overweight and obesity among Polish adolescents by regions and domicile (%) 1.2. Zmiany w występowaniu nadwagi i otyłości u młodzieży lat w Polsce w latach Trends in prevalence of overweight and obesity among Polish adolescents years of age, W krajach rozwiniętych, ale również w krajach szybko rozwijających się, w ostat nich dwudziestu latach obserwowany jest wzrost częstości występowania nadwagi i oty łości w populacji dzieci i młodzieży. W badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjed noczonych, w ramach badań The National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES), wykonywanych od 1963 roku, stwierdzono, że wzrost otyłości nie ma cha rakteru okresowego, ale wykazuje tendencję długofalową 1. W tym czasie częstość oty łości u młodzieży w wieku lat w Stanach Zjednoczonych zwiększyła się trzykrot nie (z 5% do 15%), a w ostatnim dwudziestoleciu częstość otyłości w tym kraju wzrasta 1 Ogden CL, Flegal KM, Carrol MD, Johnson CL. Prevalence and trends in overweight among US children and adolescents, JAMA 2002, 288:

33 ła z szybkością 0,5% na rok. Wśród młodzieży szkolnej w Finlandii, nadwaga i otyłość wzrosła dwukrotnie w przeciągu 20 lat ( ) 1. Podobna tendencja obserwowana była wśród dzieci w Wielkiej Brytanii 2. W Chinach, wśród dzieci miejskich w okresie 6 lat ( ) częstość nadwagi i otyłości wzrosła z 7,7% do 12,4%; nie obserwowano tego trendu wśród dzieci mieszkających na wsi 3. Tendencja wzrostowa częstości występowania nadwagi i otyłości jest także do strzegana w ostatnich 2 3 dekadach w Polsce, w badaniach przeprowadzonych w róż nych regionach kraju 4,5,6. Ze względu na zastosowanie w nich różnych kryteriów, które zostały przyjęte za nadwagę i otyłość, porównywanie ich wyników jest bardzo trudne. Badania te wskazywały jednak, że w ostatnim dwudziestoleciu w Polsce, nie stwierdza się tak gwałtownego narastania częstości nadmiaru masy ciała u młodzieży szkolnej, jakie obserwowano w innych krajach. Od badań ogólnopolskich przeprowadzonych przez Zakład Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka na terenie całego kraju 7, minęło 10 lat. W ocenie stopnia nad miaru masy ciała posługiwano się wówczas siatkami skorelowanymi proporcji masy do wysokości ciała, opracowanymi w Instytucie Matki i Dziecka w 1993 r 8. Za kryterium nadwagi przyjęto wtedy pozycję centylową od powyżej 90 centyla do 97 centyla włącz nie, a otyłości pozycję centylową powyżej 97 centyla. Celem porównania częstości występowania nadwagi i otyłości u młodzieży 14 i 15 letniej w latach 1995 i 2005 oraz oceny tendencji zmian, jakie zaszły w ostatniej dekadzie, wyniki pomiarów uczniów z 2005 r. naniesiono na siatki skorelowane proporcji masy do wysokości ciała z 1993 r., które stanowiły narzędzie do oceny stopnia otyłości w poprzednim badaniu. Ze względu na inny podział grup wiekowych (w 1995 r. nie badano 13 latków), w porównaniu uwzględniono tylko młodzież 14 i 15 letnią. 1 Kautiainen S, Rimpela A, Vikat A i wsp. Secular trends in overweight and obesity among Finnish adolescents in Int J Obes Relat Metab Disord. 2002;26(4): Chinn S, Rona RJ. Prevalence and trends in overweight and obesity in three cross sectional studies of British children, BMJ 2001; 322: Wang Y, Monteiro C, Popkin BM. Trends of obesity and underweight in older children and adolescents in the United States, Brasil, China and Russia, Am J Clin Nutr 2002; 75; Lipowicz A, Kozieł S, Kołodziej H. Trend sekularny w wysokości ciała i masy ciała 14 letniej młodzieży z Wrocławia w ostatnim trzydziestoleciu. Ped Pol. 1999;74: Chrzanowska M, Gołąb S, Żarów R i wsp. Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży Krakowa w ostatnim trzydziestoleciu. Ped Pol. 2002;77: Palczewska I. i wsp Trend sekularny wzrastania dzieci i młodzieży warszawskiej w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Med Wieku Rozw. 2000, 2: Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Ped Pol 1997, 72(3): Kurniewicz Witczakowa R, Niedźwiecka Z, Pietrzak M. i wsp. Siatki skorelowane proporcji masy do wysokości ciała. Zakład Rozwoju Dzieci i Młodzieży. Instytut Matki i Dziecka 1993, dostępne w publikacji: Palczewska I. Ocena nadmiaru masy ciała i rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. (w): Oblacińska A., Woynarowska B.: Otyłość. Jak leczyć i wspierać dzieci i młodzież. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1995: