Występowanie urazów wymagających pomocy medycznej u młodzieży gimnazjalnej w zależności od masy ciała i poziomu aktywności fizycznej

Transkrypt

1 298 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): Występowanie urazów wymagających pomocy medycznej u młodzieży gimnazjalnej w zależności od masy ciała i poziomu aktywności fizycznej Incidence of medically attended injuries among junior high school students depending on body mass and physical activity level Joanna Mazur 1/, Hanna Kołoło 1/, Barbara Woynarowska 2/ 1/ Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2/ Zakład Biomedycznych i Psychologicznych Podstaw Edukacji, Wydział Pedagogiczny Uniwersytet Warszawski Wstęp. W opracowaniach na temat skutków nadwagi i otyłości u dzieci zwraca się głównie uwagę na powikłania somatyczne i psychospołeczne, pomijając zagrożenia urazami. Cele pracy. 1. porównanie w dwóch okresach badań częstości występowania nadwagi lub otyłości oraz urazów wymagających pomocy medycznej wśród uczniów gimnazjów w Polsce; 2. analiza urazowości młodzieży gimnazjalnej w zależności od wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index) i poziomu aktywności fizycznej, mierzonej wskaźnikiem MVPA (Moderate-to-Vigorous Physical Activity). Materiał i metoda. Wykorzystano dane z dwóch ostatnich serii badań HBSC (Health Behaviour in School-aged Children), przeprowadzonych w latach 2006 i 2010 za pomocą anonimowego standardowego międzynarodowego kwestionariusza wśród łącznie 7133 uczniów w średnim wieku 14,7 lat (SD=1,04). Wyniki. W 2010 r., w stosunku do 2006 r., zwiększył się odsetek uczniów z nadwagą lub otyłością z 10,9% do 16,3% oraz odsetek uczniów, którzy w ostatnich 12 miesiącach ulegli urazom wymagającym pomocy medycznej z 28,6% do 34,2%. Częstość występowania urazów zwiększyła się w grupie młodzieży: bez nadmiaru masy ciała o 4,5%, z nadwagą o 7,7%, z otyłością o 13,6%. Znaczący wzrost urazowości stwierdzono w grupie młodzieży z nadmiarem masy ciała i wysokim poziomem aktywności fizycznej. Wnioski. Wzrost urazowości młodzieży gimnazjalnej zaobserwowany w latach mógł być częściowo spowodowany nasilającą się epidemią otyłości. Ze względu na duże zagrożenie urazami, należy zwracać uwagę na dostosowanie zajęć ruchowych do możliwości uczniów z otyłością oraz na poprawę warunków bezpieczeństwa w czasie tych zajęć. Introduction. While the somatic and psychosocial consequences of childhood obesity have been well documented, obesity-related injuries are usually ignored. Aims. 1. on the basis of two surveys to compare the prevalence of overweight or obesity and nonfatal injuries among junior high school students in Poland; 2. to assess the risk of injuries according to BMI (Body Mass Index) and MVPA Moderate-to-Vigorous Physical Activity) index. Material & methods. The data came from the two last series of HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) surveys conducted in 2006 and 2010 among 7133 students of mean age 14.7 years (SD=1.04). Results. In 2010, in comparison with 2006, the percentage of students with overweight or obesity increased from 10.9% to 16.3%, and the percentage of those who suffered from injury in the last 12 months increased from 28.6% to 34.2%. The increase in the prevalence of injuries was: 4.5% in the group without excess weight, 7.7% in overweight and 13.6% in obese students. Significant increase in the rate of injuries was observed in the group of adolescents with excessive body mass, representing high level of physical activity. Conclusions. The increase in the incidence of nonfatal injuries observed between might have been partially caused by the growing obesity epidemic. Because of the high risk of injuries in students with obesity, particular attention should be paid to selecting appropriate physical activities and also to increasing safety measures during exercise. Key words: overweight, injuries, physical activity, trends Słowa kluczowe: nadwaga, urazy, aktywność fizyczna, tendencje zmian Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Joanna Mazur Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytut Matki i Dziecka ul. Kasprzaka 17 a, Warszawa tel , fax joanna.mazur@imid.med.pl Wykaz skrótów IMD Instytut Matki i Dziecka HBSC Health Behaviour in School-aged Children MVPA Moderate-to-Vigorous Physical Activity BMI Body Mass Index IOTF International Obesity Task Force

2 Mazur J i wsp. Występowanie urazów wymagających pomocy medycznej u młodzieży gimnazjalnej w zależności od masy Wstęp W drugiej dekadzie życia urazy są główną przyczyną umieralności i chorobowości szpitalnej. W statystykach opisywane są przede wszystkim urazy ciężkie, najczęściej powstałe w wypadkach drogowych. Nieobojętne dla zdrowia są nagminnie zdarzające się urazy lżejsze, które w okresie dorastania często związane są z wypadkami w czasie zajęć sportowo-rekreacyjnych. Corocznie tzw. urazom lekkim ulega co trzeci nastolatek, a tendencja częstości ich występowania ma w Polsce wyraźny charakter wzrostowy [1]. Cyklicznie powtarzane co 4 lata badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children), pozwalają śledzić częstość i uwarunkowania urazów lekkich już od 1994 r. [2,3,4]. Dotychczas nie opisano związku między nadwagą i otyłością a narażeniem na urazy, jak również nie analizowano tej zależności w układzie dynamicznym. Zwrócenie uwagi na nasiloną urazowość młodzieży z nadwagą i otyłością nie może być utożsamiane z zaleceniem ograniczania jej aktywności fizycznej, na co wskazywano już w innych pracach [5]. Jest to raczej postulat uwzględnienia specyfiki aktywności fizycznej nastolatków z nadmiarem masy ciała oraz stwarzania im bezpieczniejszych warunków do rekreacji i uprawiania sportu. Cele pracy 1. Porównanie w dwóch okresach badań (2006 i 2010) częstości występowania nadwagi lub otyłości oraz urazów wymagających pomocy medycznej wśród uczniów gimnazjów w Polsce. 2. Analiza urazowości uczniów gimnazjum w zależności od wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index) i poziomu aktywności fizycznej w tych dwóch okresach badań. Materiał i metoda Badane osoby Przedmiotem analizy są dane dotyczące uczniów pierwszych i trzecich klas gimnazjum, średnio w wieku odpowiednio 13,7 i 15,7 lat (zakres 12,5 16,5 lat), Tabela I. Charakterystyka próby pod względem płci i wieku Table I. Group under study by gender and age Rok badania/ klasa/wiek /Survey year/ grade/age 2006 Ogółem /Total Chłopcy /Boys Dziewczęta /Girls I klasa (13-latki) /I grade (13-year-olds) III klasa (15-latki) /III grade (15-year-olds) Ogółem /Total I klasa (13-latki) /I grade (13-year-olds) III klasa (15-latki) /III grade (15-year-olds) Ogółem /Total zwanych dalej 13- i 15-latkami. Zebrano je w ramach dwóch ostatnich serii międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC, przeprowadzonych w 2006 i 2010 roku. Zbadano ogółem 7133 uczniów, w tym 51,6% dziewcząt (tab. I). Mieszkańcy miast stanowili 63,9% ankietowanych. Metodę losowania próby opisano w raportach technicznych z tych badań [6,7]. Metoda Anonimową ankietę przeprowadzono metodą audytoryjną w tej samej porze roku (luty-kwiecień), z zachowaniem tej samej procedury, zgodnej z międzynarodowym protokołem HBSC. Narzędziem badawczym był międzynarodowy standardowy kwestionariusz. Opis kwestionariusza oraz organizacji badań HBSC w Polsce podano w ww. raportach technicznych. Przedmiotem analizy były trzy zmienne dotyczące występowania: nadwagi lub otyłości, urazów wymagających pomocy medycznej i poziomu aktywności fizycznej. Pytano o: 1. Wysokość i masę ciała: Ile ważysz bez ubrania? Jaki jest twój wzrost bez obuwia? Na podstawie tych danych obliczono wskaźnik BMI. Jako kryterium nadwagi przyjęto wartość BMI 85 centyla, a otyłości BMI 95 centyla, według wytycznych IOTF (International Obesity Task Force), zwanych też kryteriami Cole a [8]. Brano pod uwagę płeć i wiek ankietowanych, z dokładnością do pół roku. W części analiz łączono młodzież z nadwagą i otyłością, określając ją jako osoby z nadmiarem masy ciała. Planując badania, starano się zminimalizować błąd pomiaru, typowy dla danych samoopisowych. W tygodniu poprzedzającym ankietyzację uczniowie mieli być mierzeni i ważeni przez pielęgniarkę szkolną, a wyniki pomiaru otrzymywali zapisane na kartce. 2. Urazy: Ile razy w ostatnich 12 miesiącach doznałeś urazu, z powodu którego musiałeś być leczony przez lekarza lub pielęgniarkę, z kategoriami odpowiedzi: nie doznałem urazu w ostatnich 12 miesiącach, 1 raz, 2 razy, 3 razy, 4 lub więcej. Wskaźnikiem analizowanym w pracy jest odsetek młodzieży, która doznała co najmniej jednego takiego urazu. 3. Aktywność fizyczną: W ostatnich 7 dniach, w ilu dniach przeznaczałeś na aktywność fizyczną łącznie co najmniej 60 minut dziennie?, z kategoriami odpowiedzi od 0 do 7 dni. Pytanie było poprzedzone wyjaśnieniem pojęcia aktywności fizycznej. Pochodzi ono z testu przesiewowego J. Prochaski i wsp. [9], pozwalającego oszacować wskaźnik MVPA (Moderate-to-Vigorous Physical Activity). Przyjęto, że odpowiedź 5 dni lub więcej (MVPA 5) oznacza aktywność fizyczną zaspokajającą minimalne potrzeby młodzieży.

3 300 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): Metody analizy statystycznej Dla porównania częstości badanych zjawisk w dwóch okresach badań zastosowano prostą analizę tablic krzyżowych oraz test c 2. Ponieważ próby z lat 2006 i 2010 różniły się pod względem struktury wieku ankietowanych (tab. I), ogólne porównania przeprowadzono na danych ważonych, z założeniem identycznej struktury wg płci i wieku. Obliczenia wykonywano przy pomocy pakietu statystycznego IBM SPSS v.19. Wyniki Zmiany częstości występowania nadwagi i otyłości Na podstawie analizy danych wystandaryzowanych (tab. II) stwierdzono, że odsetek uczniów gimnazjów z nadmiarem masy ciała zwiększył się z 10,9% w 2006 r. do 16,3% w 2010 r. (p<0,001). Wzrost dotyczył odsetka młodzieży z nadwagą (z 9,5% do 13,2%) i z otyłością (z 1,4% do 3,1%). Istotny statystycznie wzrost odsetka nastolatków z nadwagą lub otyłością dotyczył: chłopców (z 14,4% do 19,8%) i dziewcząt (z 7,3% do 12,9%); 13-latków (z 12,0% do 18,4%) i 15-latków (z 9,7% do 14,3%). W obu okresach badań nadmiar masy ciała stwierdzano częściej u chłopców niż dziewcząt i częściej u 13-latków w porównaniu z 15-latkami (tab. II). Tabela II. Występowanie nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku 13 i 15 lat w zależności od płci i wieku, zmiany w latach Table II. Prevalence of overweight and obesity among junior high school students depending on gender and age, changes between Płeć/Wiek /Gender/Age Wskaźnik masy ciała (BMI) % /Body Mass Index (BMI) % bez nadmiaru masy ciała /without excess body mass nadwaga /overweight otyłość /obesity Ogółem /Total 89,1 83,7 9,5 13,2 1,4 3,1 13 lat/13 yrs 88,0 81,6 10,4 14,9 1,6 3,5 15 lat/15 yrs 90,3 85,7 8,6 11,6 1,1 2,7 Chłopcy /Boys 85,6 80,2 12,3 15,9 2,1 3,9 13 lat/13 yrs 84,5 77,9 13,2 17,9 2,3 4,2 15 lat/15 yrs 86,7 82,5 11,4 13,9 1,9 3,6 Dziewczęta /Girls 92,7 87,1 6,6 10,6 0,7 2,3 13 lat/13 yrs 91,6 85,4 7,5 11,8 0,9 2,8 15 lat/15 yrs 93,9 88,8 5,7 9,3 0,4 1,9 Zmiany częstości występowania urazów wymagających pomocy medycznej Odsetek młodzieży, która w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie ankietowe uległa co najmniej jednemu urazowi wymagającemu pomocy medycznej zwiększył się w latach z 28,6% do 34,2% (p<0,001). Wzrost ten w podobnym stopniu dotyczył chłopców i dziewcząt. Był on nieznacznie większy w starszej grupie wieku, a w najmniejszym stopniu dotyczył dziewcząt 13-letnich (tab. III). Tabela III. Występowanie urazów lekkich (%) u młodzieży w wieku 13 i 15 lat w zależności od wskaźnika BMI, płci i wieku zmiany w latach Table III. Incidence of nonfatal injuries (%) among junior high school students depending on BMI, gender and age changes between Płeć/Wiek /Gender/Age Ogółem /Total Wskaźnik masy ciała (BMI) /Body Mass Index (BMI) bez nadmiaru masy ciała /without excess body mass nadwaga /overweight otyłość /obesity Ogółem /Total 28,6 34,1 28,3 32,8 32,6 40,3 23,8 37,4 13 lat/13 yrs 27,3 32,4 27,4 30,0 30,1 40,1 20,0 36,0 15 lat/15 yrs 29,8 35,9 29,3 35,3 36,2 40,5 29,4 39,0 Chłopcy/ Boys 33,1 39,0 33,3 37,4 33,7 43,6 22,6 40,4 13 lat/13 yrs 32,7 39,5 33,5 37,0 31,3 43,9 17,6 41,4 15 lat/15 yrs 33,5 38,4 33,1 37,7 36,5 42,7 28,6 37,0 Dziewczęta/ Girls 24,0 29,3 23,8 28,4 30,3 35,1 30,0 32,4 13 lat/13 yrs 21,9 25,2 21,7 23,4 26,8 34,1 28,6 25,0 15 lat/15 yrs 26,2 33,4 25,9 33,1 34,9 36,2 33,3 42,9 Zmiany częstości występowania urazów w zależności od wskaźnika BMI Stwierdzono związek między nadmiarem masy ciała a występowaniem urazów wymagających pomocy medycznej. W połączonej próbie z dwóch serii badań, co najmniej jednego urazu w roku poprzedzającym badanie doznało 30,5% uczniów z masą ciała w normie lub poniżej normy, 37,1% z nadwagą oraz 33,3% z otyłością (p<0,001), co wskazuje na największe zagrożenie urazami w środkowej grupie. W latach zaobserwowano wzrost odsetka młodzieży, która uległa urazom: o 4,5 % w grupie bez nadmiaru masy ciała, o 7,7% w grupie z nadwagą i o 13,6% w grupie uczniów z otyłością (tab. III). W okresie tym wyraźnie zredukowała się różnica w poziomie urazowości młodzieży z nadwagą i z otyłością. Zmiany aktywności fizycznej w zależności od wskaźnika BMI W latach odsetek młodzieży gimnazjalnej spełniającej wymagania minimalnej zalecanej aktywności fizycznej zwiększył się z 39,4% do 42,1% (p=0,032). U 13-latków odsetek ten utrzymywał na stabilnym poziomie (p=0,908), tak więc poprawę zaobserwowano tylko u 15-latków (p=0,001), co dotyczyło chłopców i dziewcząt. Odsetek ten zwiększyło się o 3,3% w grupie bez nadmiaru masy ciała i tylko o 1,9% u młodzieży z nadwagą lub otyłością. U chłopców masa ciała nie wykazywała związku z po-

4 Mazur J i wsp. Występowanie urazów wymagających pomocy medycznej u młodzieży gimnazjalnej w zależności od masy prawą aktywności fizycznej, podczas gdy u dziewcząt stwierdzono poprawę tylko w grupie z BMI nieprzekraczającym normy. Występowanie urazów w zależności od wskaźnika BMI i poziomu aktywności fizycznej Na rycinie 1 przedstawiono w układzie dynamicznym łączny wpływ aktywności fizycznej i masy ciała na zagrożenie urazami. W obu analizowanych okresach u młodzieży wykazującej prawidłową masę ciała wg BMI wysoka aktywność fizyczna wiązała się z istotnie zwiększonym zagrożeniem urazami. U młodzieży z nadwagą lub otyłością nie stwierdzono takiej zależności w 2006 r. (p=0,417), podczas gdy zarysowała się ona cztery lata później (p=0,092). Wyraźnie też można zaobserwować efekt kumulacji czynników ryzyka. W 2010 roku urazu doznało 44,8% u nastolatków z nadmiarem masy ciała, spełniających kryteria minimalnej zalecanej aktywności fizycznej, czyli ponad 10% więcej niż 4 lata wcześniej. Porównując pod względem urazowości najmniej i najbardziej uprzywilejowaną grupę w dwóch okresach badań HBSC, można stwierdzić różnicę rzędu 8,5% w 2006 r. i 15,4% w 2010 r. (ryc. 1) % niski (MVP<5) 2006 bez nadmiaru masy ciała nadwaga lub otyłość 34,5 wysoki (MVP>5) niski (MVP<5) ,8 wysoki (MVP>5) Ryc. 1. Występowanie urazów lekkich wymagających pomocy medycznej (%) u młodzieży gimnazjalnej w zależności od wskaźników BMI i MVPA, Fig. 1. Incidence of medically attended nonfatal injuries (%) among junior high school students depending on BMI and MVPA index, Dyskusja Do tej pory w programach profilaktyki otyłości zwracano uwagę głównie na odległe jej skutki, związane z ryzykiem rozwoju chorób cywilizacyjnych w okresie dorosłości. Wartością dodaną tej pracy jest wskazanie na bieżące zagrożenia, związane ze zwiększonym ryzkiem urazów. Porównując wyniki badań z lat przeprowadzonych w dwóch reprezentatywnych ogólnopolskich próbach, w sumie ponad 7 tysięcy uczniów gimnazjum, zwrócono uwagę na równoległe występowanie dwóch niekorzystnych tendencji zwiększonej częstości nadwagi i otyłości oraz urazów wymagających pomocy medycznej. Do podobnych wniosków prowadziła, opublikowana jako doniesienie konferencyjne, analiza pełnego zebranego materiału, z uwzględnieniem 11-latków, uczniów V klasy szkoły podstawowej [10]. Przyjęto hipotezę, że te dwa trendy wzrostowe są ze sobą częściowo powiązane. W prezentowanej pracy za zmienną pośredniczącą uznano aktywność fizyczną młodzieży. W ostatnich latach nieznacznie poprawiła się aktywność fizyczna młodzieży, co może być wynikiem prowadzonych przez różne ośrodki kampanii i programów. Mimo wielu podejmowanych działań, do tej pory nie udało się w Polsce zahamować epidemii otyłości. Dotychczas opublikowane wyniki badań HBSC wskazywały, że częstość urazów lekkich u młodzieży była w Polsce zawsze mniejsza niż w większości krajach europejskich. Być może trend wzrostowy urazów jest przejawem zbliżania się do średniej europejskiej [11]. Nie można jednak wykluczyć, że wzrost częstości urazów był spowodowany zmianą warunków i stylu życia młodzieży, jak również coraz powszechniejszym występowaniem nadwagi i otyłości. W świetle badań HBSC, związek między masą ciała a występowaniem urazów zaznaczył się w 2010 r. dużo silniej niż w poprzedniej serii tych badań. Odmienne wnioski można więc uzyskać w różnych populacjach i okresach badań. Również doniesienia innych autorów nie potwierdzają jednoznacznie takiego związku [12,13,14]. Ciekawe badania analizowanej zależności przeprowadzili J. Warsh i wsp. [15]. Ich wyniki wskazywały na zależność między występowaniem urazów a aktywnością fizyczną poza zajęciami szkolnymi, którą modyfikowała masa ciała, nie wpływająca bezpośrednio na ryzyko urazów. Za główne działania w zapobieganiu nadwadze i otyłości oraz innym związanym z tym chorobom przewlekłym uznaje się poprawę żywienia i zwiększenie aktywności fizycznej. Badając tendencje zmian aktywności fizycznej młodzieży na podstawie danych HBSC, można stwierdzić, że w Polsce poprawa następuje w zbyt wolnym tempie. Nadal 58% uczniów gimnazjum nie spełnia kryterium minimalnej zalecanej aktywności, a odsetek ten jest szczególnie duży u 15-letnich dziewcząt (69%). Różnice zależne od płci sięgają 12% w I klasie gimnazjum, wzrastając do 20% w klasie III. Za optymistyczny wynik należy uznać wzrost poziomu aktywności fizycznej młodzieży z nadwagą lub otyłością, co niestety dotyczy tylko chłopców. Negatywnym skutkiem ubocznym zwiększającej się aktywności jest jednak większe narażenie na urazy, co już dotyczy obu płci. Wyniki wcześniejszych badań wskazują, że tzw. urazy sportowe stanowią ponad połowę urazów doświadczanych w tym wieku [16]. Tak więc znaczną część urazów można wiązać z aktywnością fizyczną.

5 302 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): Związek poziomu aktywności fizycznej z częstością występowania urazów ma charakter nieliniowy, tzw. U-kształtny, co stwierdzono we wszystkich poprzednich seriach badań HBSC [16]. Najbardziej narażona na urazy jest młodzież wcale nie ćwicząca oraz ćwicząca bardzo często, co w pierwszym przypadku należy wiązać z mniejszą ogólną sprawnością, w drugim zaś z większą ekspozycją na sytuacje sprzyjające urazom, takie jak zajęcia sportowe. Młodzież z otyłością charakteryzuje obniżony poziom sprawności fizycznej, ograniczenia w zakresie szybkości, siły, zwinności. Częściej niż rówieśnicy bez nadwagi nie opanowuje ona podstawowych umiejętności ruchowych, ma większe trudności w wykonywaniu ćwiczeń fizycznych oraz w grach sportowych i innych zajęciach ruchowych, jak również mniejszą motywację do tych zajęć [17, 18]. M. Wagner i wsp. wskazują otyłość, jako czynnik zwiększający ryzyko wystąpienia zaburzeń koordynacji oraz równowagi [19], co ma bezpośredni związek z radzeniem sobie podczas zajęć ruchowych i z prawdopodobieństwem doznania uszkodzenia ciała. Kolejny wątek, jaki pojawia się w pracach mających znaczenie dla wnioskowania o relacji aktywności ruchowej, urazów i nadmiaru masy ciała, dotyczy zmian hormonalnych wywołanych obecnością nadmiaru tkanki tłuszczowej. Jednym z objawów takich zmian jest przyspieszone tempo dojrzewania młodzieży z dużą nadwagą [20, 21]. Szybki rozwój kośćca, za którym nie zawsze nadąża rozwój mięśni, zaburzenia czucia głębokiego (zmysłu kinestetycznego), a w konsekwencji koordynacji ruchowej oraz tymczasowe ograniczenia gibkości mają wpływ na funkcjonowanie na zajęciach ruchowych w szkole i poza nią, co może sprzyjać powstawaniu urazów [22]. Innym objawem zmian hormonalnych wywołanych nadmiarem masy ciała jest częsta nadreaktywność oskrzeli oraz wczesne zmiany cukrzycowe otyłych nastolatków powodujące wysoką podatność na zmęczenie. Przy dodatkowo towarzyszących nadwadze i otyłości typowych zmianach klinicznych: osłabionemu krążeniu, przeciążonych stawach oraz małej wytrzymałości i wydolności organizmu, ryzyko popełniania błędów technicznych podczas aktywności fizycznej wielokrotnie zwiększa się, a wraz z nim narażenie na urazy. Urazy są poważnym i częstym problemem zdrowotnym w okresie dorastania, i dlatego w programach promocji aktywności fizycznej należy uwzględnić specyficzne potrzeby i ograniczenia występujące u młodzieży z nadwagą i otyłością. Należy zwracać uwagę na dobór rodzaju zajęć ruchowych, zasadę stopniowania obciążeń, jak również budowanie motywacji wewnętrznej, co sprzyja bezpieczeństwu podczas wykonywania ćwiczeń. W programach tych nie można ignorować aspektu bezpieczeństwa. Z kolei, wdrażając skuteczniejszą profilaktykę otyłości, można liczyć na zahamowanie wzrostowego trendu występowania urazów u młodzieży szkolnej. Dzieci i młodzież z otyłością powinna być kwalifikowana przez lekarzy (w czasie profilaktycznych badań lekarskich, a także lekarzy specjalistów) dokonujących kwalifikacji do zajęć wychowania fizycznego do grupy Bk zdolni do zajęć wychowania fizycznego z ograniczeniem lub wymagający specjalnej uwagi nauczyciela, indywidualnego traktowania także ze względu na zwiększone ryzyko urazu [23]. Wnioski 1. W Polsce, w latach , stwierdzono współwystępowanie u młodzieży gimnazjalnej tendencji wzrostowej nadwagi lub otyłości oraz urazów lekkich, wymagających pomocy medycznej. 2. Wzrost urazowości w większym stopniu dotyczył młodzieży z nadmiarem masy ciała niż rówieśników z masą ciała w normie oraz w większym stopniu osób aktywnych fizycznie, w porównaniu z rówieśnikami nie spełniającymi kryteriów minimalnej zalecanej aktywności fizycznej. 3. Nadmiar masy ciała i wysoki poziom aktywności fizycznej można traktować jako niezależne predyktory występowania urazów. Efekt ich oddziaływania się kumuluje. Grupą szczególnie zagrożoną urazami jest więc młodzież z nadwagą lub otyłością, która często ćwiczy. 4. Wśród potencjalnych, negatywnych skutków nadwagi i otyłości powinno się brać pod uwagę większe zagrożenie urazami, nie zniechęcając do podejmowania aktywności fizycznej. Informacje na ten temat powinny docierać do rodziców, nauczycieli i lekarzy. Dzieci i młodzież z otyłością wymagają indywidualnego traktowanie przez nauczycieli na lekcjach wychowania fizycznego, co powinno być uwzględniane przez specjalistów przy kwalifikacji do tego typu zajęć.

6 Mazur J i wsp. Występowanie urazów wymagających pomocy medycznej u młodzieży gimnazjalnej w zależności od masy Piśmiennictwo / References 1. Jodkowska M, Oblacińska A, Mazur J. Urazy wymagające pomocy medycznej w retrospekcji uczniów w wieku lat w Polsce ( ). Prz Epidemiol 2004, 58: Pickett W, Schmid H, Boyce WF, et al. Multiple risk behavior and injury: an international analysis of young people. Arch Pediatr Adolesc Med 2002, 156(8): Tabak I, Mazur J, Jodkowska M i wsp. Społeczne uwarunkowania powtarzających się urazów wśród uczniów w wieku lat w Polsce. Med Wieku Rozwoj 2004, 8(3 Pt 1): Janssen I, Dostaler S, Boyce WF, et al. Influence of multiple risk behaviors on physical activity-related injuries in adolescents. Pediatrics 2007, 119(3): e Molcho M, Pickett W. Some thoughts about acceptable and non-acceptable childhood injuries. Inj Prev 2011, 17: Mazur J, Woynarowska B, Kołoło H. Zdrowie subiektywne, styl życia i środowisko psychospołeczne młodzieży szkolnej w Polsce. Raport techniczny z badań HBSC IMiD, Warszawa Mazur J, Małkowska-Szkutnik A. Wyniki badań HBSC Raport techniczny. IMiD, Warszawa, Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM, et al. Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. BMJ 2000, 320(7244): Prochaska JJ, Sallis JF, Long B. A physical activity screening measure for use with adolescent in primary care. Arch Pediatr Adolesc Med 2001, 5: Mazur J, Kołoło H. Zagrożenie urazami młodzieży z nadmiarem masy ciała tendencje zmian w latach Med Sport 2011, 27(suppl. 1): Molcho M, Harel Y, Pickett W, et al. The epidemiology of non-fatal injuries among 11-, 13- and 15-year old youth in 11 countries: findings from the 1998 WHO-HBSC cross national survey. Int J Inj Contr Saf Promot 2006, 13(4): Kaplan TA, Digel SL, Scavo VA, et al. Effect of obesity on injury risk in high school football players. Clin J Sport Med 1995, 5(1): Bazelmans C, Coppieters Y, Godin I, et al Is obesity associated with injuries among young people? Eur J Epidemiol 2004, 19(11): Lowry R, Lee SM, Galuska DA, et al. Physical activity-related injury and body mass index among US high school students. J Phys Act Health 2007, 4(3): Warsh J, Pickett W, Janssen I. Are overweight and obese youth at increased risk for physical activity injuries? Obes Facts 2010, 3(4): Małkowska A, Mazur J, Woynarowska B. Urazy w czasie zajęć sportowych wśród młodzieży szkolnej w Polsce i w niektórych krajach. Zdr Publ 2003, 113(1/2): Popławska H, Dmitruk A, Hołub W i wsp. Niedowaga i nadwaga a sprawność fizyczna dziewcząt z południowej Polski. Zdr Publ 2011, 121(1): Owczarek S. Sprawność i wydolność fizyczna młodzieży z otyłością prostą. [w:] Jak pomóc otyłemu nastolatkowi? Oblacińska A, Tabak I (red). IMiD, Warszawa 2011: Wagner MO, Kastner J, Petermann F, et al. The impact of obesity on developmental coordination disorder in adolescence. Res Dev Disabil 2011, 32(5): Wronka I, Pawlińska-Chmara R. Wpływ tempa dojrzewania na kształtowanie się dorosłych proporcji wagowo-wzrostowych u dziewcząt. Wiad Lek 2005, LVIII: Wronka I. Growth and development of overweight and obese girls. Pediatr Endocrinol Diabetes Metab 2011, 17(3): Hue O, Simoneau M, Marcotte J, et al. Body weight is a strong predictor of postural stability. Gait Posture 2007, 26: Woynarowska B. Zasady kwalifikacji lekarskiej uczniów z zaburzeniami i chorobami przewlekłymi do zajęć wychowania fizycznego. [w:] Uczniowie z chorobami przewlekłymi. Jak wspierać ich rozwój, zdrowie i edukację. Woynarowska B (red). PWN, Warszawa 2010: