Parerga. Katedra Filozofii Wydział Psychologii Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie T. 2: 2010 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE

Transkrypt

1 Parerga MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE Katedra Filozofii Wydział Psychologii Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie T. 2: 2010 Warszawa 2010

2 Parerga MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE Rada Naukowa František MIHINA (przewodniczący), Jewgenii BABOSOV, Neven BUDAK, Robert BURCHER, Bronisław BURLIKOWSKI, Rudolf DUPKALA, Marcel F. FRESCO, Maria-Luisa GUERRA, Borys G. JUDIN, Aneta KARAGEORGIEVA, Pavel KOUBA, Richard LEE, Herman LODEWYCKX, Erich MOLL, Vassilis NOULAS, Abdumialik I. NYSANBAJEW, Pedro ORTEGA-CAMPOS, David PELLAUER, Henryk PILUŚ, Jurii REZNIK, Wojciech SŁOMSKI, Frantisek SMAHEL, Stanislav STOLARIK, Alex TIAPKIN, Patrick VIGNOL, Luciana VIGNE, Igor ZAHARA Kolegium Redakcyjne Wojciech SŁOMSKI (redaktor naczelny) Sylwia JABŁOŃSKA Marcin STANIEWSKI (sekretarz redakcji) Skład i opracowanie graficzne Adam POLKOWSKI apolkowski@vp.pl Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Warszawa, ul. Pawia parerga@vizja.pl ISSN

3 Spis treści Spis treści...3 Ramiro Délio Borges de Meneses... 5 The Kinematic Laws according to Kant František Mihina Empiryzm Deweya przeciw racjonalizmowi Dewey s empiricism versus rationalism Wojciech Słomski The development of logic in the historical perspective Валентин Николаевич Вандышев Проблема свободы и истины The problem of freedon and truth Ihor Karivets Перевизначаючи притомність і свідомість Redefining awarness and consciousness Remigiusz Ryziński Roland Barthes. Zapiski z podróży do Chin Roland Barthes. Journal from the trip to China Marta Gluchmanová Feminizmus ako východisko uvažovania o literatúre Feminism as a starting point of thinking about literature Б.С. Братусь Любовь как психологическая презентация человеческой сущности Love as a psychological representation of the essence of man José Henrique Silveira de Brito, Ramiro Delio Borges de Meneses, Maria de Fatima Ribeiro Branco Vulnerabilidade da passividade a responsabilidade na parábola do Homo Viator (Lc 10, 25 37): pelo pensamento de Levinas Vulnevability of passivity in the parable of the Homo Viatar (Lc 10, 25-37); the thought of Levinus Viera Žemberová Autor, umelecký text a hodnoty v etike sociálnych dôsledkov Author, artistic text and values in the ethics of social consequences WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 3

4 Spis treści Małgorzata Olech Filozofia Artura Schopenhauera w twórczości Jorge Luisa Borgesa Artur Schopenhauer s philosophy in Jorge Luis Borges s writing Michał Gołoś Foucault w sieci władzy Foucault in the system of power Anna Wawrzonkiewicz- Słomska Nauczyciel i wychowawca życia- ujęcie Jana Legowicza Teacher and life educator the point of view of Jan Legowicz Recenzje František Mihina Remigiusz Król, Podstawy hermeneutyczne filozofii człowieka, Wydawnictwo Humaniora, Poznań 2008, 469 s. Małgorzata Konstańczak Henryk Piluś, Wojciech Słomski, Wprowadzenie do etyki, wybrane problemy, Wydawnictwo Katedry Filozofii Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Warszawa 2008, 167 s. 4 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

5 międzynarodowe studia filozoficzne nr 2/2010 [s. 5-12] Ramiro Délio Borges de Meneses Instituto de Bioética da Universidade Católica Portuguesa- Centro Regional do Norte do Porto ( Portugal ); Instituto Politécnico de Saúde Norte ( Gandra e Famalicão ) The Kinematic Laws according to Kant Key words: philosophy, Kant, Laws Leis do Movimento segundo a Mecânica Clássica: leitura kantiana A preocupação de Kant é gnoseológica, uma vez que o sentido está em determinar as condições de possibilidade puras a priori do movimento. O pensamento kantiano não se dirige ao aspecto ontológico sobre a natureza (essência, como princípio dinâmico) e sobre a causa do movimento, segundo a física aristotélica. A essência do fenómeno cinemático (movimento) é dada pela Física Teórica e isso sabe-o Kant [Kant, 1912: 16-23]. Segundo a filosofia da Física, a lei geral do movimento dá-nos a essência: v lim = de = f '( t) s = v r. f( t ) ou v = f '( t) t 0 = Daqui se segue que o movimento cinemático é constituido por três variáveis ou como uma função geral: Mc= f e t r ( e, t, v) dt Logo, o movimento, segundo a cinemática, será um conjunto transfinito de pontos (E) e instantes (T), intensivos (v r ), acto-potenciais. A ontologia regional da Física determina o existir (esse) fenoménico, que é o seu fundamento, nos pontos-instantes variáveis vectorialmente no concreto, como um esse cinematicum. A coordenada mais importante do movimento cinemático reside na vectorial pela velocidade. Segundo Kant, para o progresso da Física, no domínio cognoscitivo, é importante ser necessário distinguir as limitações dos princípios fundamentais de meros equívocos na aplicação de um axioma. Logo, o valor pragmático dos fundamentos WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 5

6 Ramiro Délio Borges de Meneses metafísicos, segundo Kant, pela Dialéctica Transcendental, é o conhecimento Erkenntnis de Deus, da Liberdade e da Imortalidade, o qual fornece exemplos Beispiele na forma de intuições (Anschauungen) para ilustrar os conceitos puros do entendimento reine Verstandesbegriffen das metafísicas universais [Palter, 1973: 95]. Kant nota que isto será somente a doutrina metafísica da natureza corporal, que pode fornecer as formas e princípios da intuição externa a priori da sensibilidade pelo espaço. Mas, a coordenada temporal é fundamental, em cinemática, porque é ela que, em Física, a diferencia da Geometria, dado que o tempo é forma pura a priori da sensibilidade interna, como Kant elabora na Estética Transcendental. Kant ao não admitir a intuição intelectual pura e ter reduzido toda a intuição ao âmbito da sensibilidade, só poderá, assim, falar de intuições puras no plano sensível (espaço e tempo), independentemente das intuições empíricas. Kant, ao fundamentar a Física, redescobre, de alguma maneira, a necessidade de um conhecimento denominado a priori, que se apresenta como necessário, universal e puro (conhecimento que é totalmente independente de toda a experiência) e que se aplica ao plano intelectual aos conceitos puros do entendimento (Verstand) ou categorias [Burgoa, 2002: 88-89]. Com este estudo procuramos estabelecer a interpretação ou formulação kantiana para as leis do movimento na Física de Newton, que o filósofo estudou, em Koenigsberg, sob orientação do professor Knuzen [Dugas, 1955: 35-36]. 1 Leis Gerais e Composição do Movimento segundo Kant Chegamos assim a considerar tal como Kant observa que a foronomia não é uma doutrina pura do movimento, mas, de preferência, uma doutrina pura da quantidade do movimento [Kant, 1911: 495]. Uma proposição fundamental e particular (Lehrsatz) da foronomia reparte-se então com a chamada composição de movimentos, especialmente com a composição de dois movimentos rectilíneos de um ponto material, relativamente a um terceiro, usualmente chamado de resultante, que matematicamente se denomina de teorema da Vr = u± v. Não poderemos cometer o erro de pensar composição de velocidades ( ) que Kant estaria interessado, meramente, em elaborar algum princípio formal para compor ou para resolver os movimentos dos quais outra proposição foronómica (cinemática) poderia ser deduzida. Criticando o pensamento foronómico de Kant, poderemos asseverar, a partir da Álgebra, que pelo estudo de características das grandezas será suficiente definir outras espécies de grandezas, que axiomaticamente expressam as propriedades formais das leis de composição para os elementos. A 6 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

7 The Kinematic Laws according to Kant grandeza vectorial é fisicamente importante porque possui as mesmas propriedades formais, quer quanto às velocidades, quer quanto ao movimento [Palter, 1973: 98]. Noutro extremo, a partir de uma aproximação formal da Algebra encontra-se a derivação de Newton sobre a composição dos movimentos, que é feita a partir da primeira lei das duas leis do movimento. Do ponto de vista de Kant, a perspectiva da demonstração de Newton r é insuficiente, porque faz uso dos conceitos de inércia e o r F = m. a não tem lugar na foronomia [Newton, 1965: 93- conceito de força ( ) 106]. Aquilo que Kant pretendeu fazer foi mostrar que a composição (Zusammensetzung) de dois movimentos poderá ser construída a priori pela intuição. Assim, a construção a priori requer uma forma pura da intuição e as únicas formas consideradas para a mente humana (Gemüth) são ora o espaço, ora o tempo. Mas, como o tempo per se pode ser representado espacialmente, a forma pura da intuição espacial assume um papel central no estudo do movimento. A solução de Kant para o problema da foronomia (φoρά = movimento, usado por Leibniz na sua teoria abstracta do movimento), mostra que dois movimentos rectilíneos de um ponto material poderá, em certo sentido, ser adicionado no espaço. A solução é formulada na primeira e única proposição da foronomia (Kant): a composição de dois movimentos de um ponto singular pode somente ser pensado (gedacht werden) ao representar (vorstellen) um dos movimentos no espaço absoluto e o outro pelo movimento equivalente de um espaço relativo com velocidade igual e oposta [Kant, 1911a: ]. Para Kant, toda a descrição do movimento necessita de um referencial cinemático (sistema de pontos materiais) ou espaço relativo. Em qualquer problema, entretanto, existirá um espaço relativo, cujo estado de movimento é inespecífico e, isto é, para o problema em questão, o espaço relativo imóvel ou espaço absoluto [Russel, 1956: ]. Segundo Kant, em detrimento de Newton, o espaço absoluto é um referencial indeterminado, sendo a função deste espaço uma ideia reguladora da Vernunft. Na prova da proposição fundamental da foronomia, Kant considerou três casos, dependendo das descrições relativas de dois movimentos originais. No primeiro caso, os dois movimentos são colineares e têm a mesma direcção; no segundo caso, os dois movimentos são colineares, mas de direcção oposta; e, finalmente, um terceiro caso, onde os dois movimentos não são colineares. Ao que parece a insuficiência lógica da prova encontra-se no primeiro caso. A prova de Kant, para o segundo e terceiro casos, faz uso da inversão do procedimento no espaço relativo, juntamente com o princípio da relatividade do movimento. WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 7

8 Ramiro Délio Borges de Meneses Será importante ver que, nestes três casos, a adição de velocidades se conceitualizar intuitivamente, tal como aconteceu com a adição das distâncias. Aquilo que Kant pretendeu realizar foi reduzir o problema da adição de dois movimentos oblícuos de um ponto singular para o problema de calcular o movimento relativo de um ponto que se move e um sistema de coordenadas em movimento, que o problema da subtracção de dois movimentos. Mas, dando o princípo da relatividade do movimento, os dois problemas são facilmente equivalentes, o qual se poderá enunciar, segundo o mesmo Kant: Todo o movimento, como objecto de uma experiência possível, poderá ser visto como movimento de um corpo num espaço, que está em repouso ou como repouso de um corpo e movimento do espaço em direcções opostas com igual velocidade [Kant, 1912: 20-23]. Finalmente, a terceira orientação que encontramos numa perspectiva crítica na prova do apelo para que seja a mesma regra para as determinações em que o ponto em movimento está localizado no sistema de coordenadas em movimento. A minha interpretação crítica (gnoseológica) da prova foronómica de Kant apresenta uma consequência interessante, que se apresenta não como difícil para formular uma analogia relativista da prova. Não parece incompatível com a ideia de espaço absoluto de Kant e com o princípio da relatividade restrita de Einstein [Fock, 1964: 20-25]. Assim, na cinemática clássica, está implicitamente assumido que existe um tempo universal e único para todos os observadores, em todos os referenciais, em estado de movimento uniforme, rectilíneo ou em repouso. A partir da mesma proposição segue-se directamente que as velocidades v= de determinam as mesmas regras da adição das distâncias, sendo o tempo o dt mesmo para todos os observadores( t= t' ), de acordo com o grupo de transformação de coordenadas de Galileu [Araújo Moreira, 1980: 35-48]. Assim, diremos que a inversão de Kant, sobre o procedimento do espaço relativo, se determina como representação intuitiva da composição do movimento, relativisticamente se formos capazes de compreender intuitivamente a adição das distâncias num espaço de Lobachevski (estrutura geométrica hiperbólica) [Strauss, 1972: ]. Tem sido discutida a possibilidade de uma intuição do espaço não-euclidiano, porque recentes estudos experimentais do espaço visual biocular sugerem que este se torna possível numa curvatura negativa. Mas, as leis gerais e o teorema de composição de velocidades receberam pelas categorias da Verstand, uma formalização pelos juízos sintéticos a priori, onde se fundamentam. 8 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

9 The Kinematic Laws according to Kant 2 Fundamentação metafísica das Leis do Movimento A arquitectura do conhecimento do fenómeno móvel, em Kant, é determinada por duas considerações: por um lado, a tabela das categorias (quantidade, qualidade, relação e modalidade), que, segundo o filósofo, torna exaustivas as determinações possíveis a priori ou especificações de qualquer conceito de movimento ou da matéria in genere, e, por outro, o conteúdo deste conceito inicial e geral de matéria, que é requerido em ordem a ser alguma coisa definida ou específica. A avaliação do papel central, que a tabela das categorias desempenha aqui, na filosofia de Kant, é o objectivo deste ensaio baseado na Kritik der reinen Vernunft, onde o filósofo considera o movimento como característica da matéria, que a doutrina metafísica da substância corporal toma como ponto de partida [Kant, 1911: ]. Assim, a matéria é antes de mais objecto do sentido externo e este sentido só pode ser afectado pelo movimento (Bewegung). Kant considera que a determinação fundamental (die Grundbestimmung) da matéria será o movimento (Bewegung). Esta interpretação, não correcta, segundo os comentadores de Kant (a partir de 1883), não é meramente uma questão de definição, podendo ser considerada uma asserção contingente e derivada, dependente da plausibilidade e que é determinada pelos últimos resultados em fisiologia da percepção. Kant adianta que a mobilidade dos corpos é um conceito empírico, dado que ele pressupõe a percepção de alguma coisa, que se move. Presumivelmente, o que Kant queria dizer era que, na linha do seu pensamento, seria uma prova a priori de que o movimento é fundamental para os corpos. Entretanto, uma espécie de corpos, como os localizados essencialmente num espaçotempo quadri-dimensional, afirma-se pelo invariante espacio-temporal de Minkowski: ds 2 = dx 2 + dy 2 + dz 2 c Isto torna difícil ver porque o estado de movimento de um corpo é qualquer sentido a priori mais do que a sua localização no espaço-tempo. Assim, é verdade que o uso dos referenciais quadridimensionais não é completamente natural na cinemática clássica (newtoniana), como são fundamentais em cinemática relativistica [Dias Gomes, 30-45]. Kant apresenta o estudo do movimento como intuição de todas as outras propriedades do móvel. Assim, Kant descreve o movimento (Bewegung) como relativo, e nenhum corpo está em repouso. De alguma forma critica o pensamento de Leibniz que associa o espaço, a matéria e o tempo ao movimento, dando a entender que o movimento se apresenta como uma questão insolúvel. Se Kant, na Estética Transcendental, postula que o espaço e o tempo são formas puras a priori da intuição 2 dt 2 WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 9

10 Ramiro Délio Borges de Meneses (externa e interna) respectivamente [Kant, 1911: 60-75] para a construção intuitiva do movimento, então teremos simultaneamente as duas formas puras a priori da sensibilidade externa (espaço) e interna (tempo). A posição kantiana no Metaphysiche Anfansgründe der Naturwissenschaft (IV, Akademie, ) apresenta uma outra interpretação para o movimento e suas propriedades, que este denominou de foronomia. Mas, I. Newton, logo no prefácio ao Philosophiae Naturalis Principia Mathematica apresenta as leis do movimento, ou leis mecânicas, como da acção da reacção, ou: r r F = m. a A lei do paralelograma, para a adição de velocidades, Kant em Neuer Lehrbegrift der Bewegung und Ruhe (1758), designa-a como lei fundamental da foronomia. Naturalmente, que, segundo Newton, será o movimento e a força discutidos sob uma forma axiomática, tal como o refere: the moderns, rejecting substantial forms and occult qualities, have endeavoured to subject the phenomena of nature to the laws of mathematical [Newton, 1946: XVII]. Por outro lado, para Kant, o sucesso destacado dos físicos matemáticos e, de modo especial para o próprio Newton, requere uma explicação em termos de certas insuficiências fundamentais das faculdades do conhecimento humano sobre a intuição e sobre o entendimento (Verstand). A explicação de Kant será que os físicos matemáticos descobriram que a necessidade de uma sintética disciplina a priori, que se denominará de ciência da natureza, realizada fora de um processo de construção matemática, é fundada ulteriormente na intuição pura. Daqui se aufere, segundo Kant, que o problema inicial dos fundamentos da ciência da natureza poderá demonstrar que o movimento é grandeza genuina, que significa que os movimentos podem, perante grandezas espaciais ou temporais, ser adicionados ou subtraidos, tal como se encontra na equação geral do movimento: E = v r. f T [Reichenbach, 1958: 10-25] ( ) A crítica kantiana a esta lei fundamental da cinemática restringe-se ao domínio gnoseológico, deixando de lado o esse ou a forma de existir do movimento cinemático. Aponta-o como um conjunto de grandezas, mas não refere a natureza das mesmas. Assim Kant não atingiu o fundamento ontológico da lei geral do movimento [Borges De Meneses, 2002: ]. Criticando Kant, ontologicamente, poderemos afirmar que o movimento é a passagem contínua e sucessivo-fluente (espaço e tempo) da intensivamente P I ao P I (velocidade) do móvel do ( ) n 1 ( ) n + 1. Será um fieri espacio- 10 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

11 The Kinematic Laws according to Kant temporal intensivo ou forma progressiva do existir relativamente em ( P I) n onde surge o movimento, ontologicamente, como acto-potencial. Enquanto que Kant fixa o movimento no âmbito da intuição pura a priori, dada pelo esquematismo no entendimento, pela Analítica Transcendental, pela categoria da Grandeza referimos que posso inteligir, mas não conhecer per se o movimento. Conclusão Os mesmos juízos sintéticos a priori que fundamentam, em definitivo, a física clássica de Newton, segundo Kant, são, antes de tudo, juízos a priori (universais e necessários), mas somente sintéticos, enquanto devem fundamentar o carácter progressivo do conhecimento da cinemática (leis gerais, universais e necessárias), que tornam a Física, segundo o pensar kantiano, como possível gnoseologicamente [Kant, 1966: 39-40]. Na física clássica, são possíveis os Juízos Sintéticos, porque são princípios que subsumem os fenómenos sob conceitos puros do entendimento (Verstand), transformando-se num sistema natural. Este sistema precede todo o conhecimento empírico da natureza. Quando definido num sistema a priori, então será determinado como ciência pura da natureza física no caso do movimento. Desta sorte, os Juízos Sintéticos podem ser juízos da experiência, que nos ensinam como determinadas coisas são construídas, mas jamais como elas devam necessariamente ser assim e não possam ser constituídas de outro modo, como se pode verificar pela lei geral do movimento [Kant, 1966: 40-42]. A função cognoscitiva caracteriza-se no Juízo Sintético a priori como grau máximo do conhecimento objectivo. Assim, os Juízos Sintéticos são tais que, em virtude do predicado, vão além do conceito do sujeito, uma vez que aquele contém algo que não é s = v r. f t. [ ] pensado no conceito último ( ) O entendimento (Verstand) capta os fenómenos no espaço e no tempo, no caso da cinemática e dá-lhes uma forma, submete-as às categorias e dá-lhes carácter objectivo. A representação só possui esse quando informado e integrado no conceito puro. Para nós, este esse é ontológico, em Kant é gnoseológico. Segundo o filósofo da Aufklärung, temos conhecimentos (juízos) em que intervem universalidade e necessidade bem como as condições de possibilidade. Claro será que isso não pode proceder da experiência, deverá o provir de outra fonte a priori, v= e [Kane, Sternheim, 1988: 6-11]. tornando o movimento cogniscível ( ) t Mas, esta experiência formada inclui, para o mesmo Kant, a forma imposta pelo sujeito e é o que já se encontra no plano da sensibilidade, na qual a intuição pura interna (tempo) configura ou con-forma os dados das impressões sensíveis (intuições WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 11

12 Ramiro Délio Borges de Meneses empíricas) dos instantes concretos (tempo positivo). A ligação entre o espaço e o tempo, pela velocidade, origina uma representação do movimento, que é dada numa categoria do entendimento (Verstand) tornando possível um juízo cinemático a priori, v = f ' t. universal e necessário: ( ) Kant conseguiu fazer uma interpretação da Cinemática Clássica o que já não é possível para a Mecânica Relativista de Einstein, nem para a Física Quântica. Aqui Kant teria de fazer uma nova extensão do juízo a priori. Apenas conseguiu uma fundamentação gnoseológica da Cinemática Clássica. Summary Kant's interpretation of the mathematics of motion is to be found in this Neurer Lehrbegriff der Bewegung und Ruhe (1758) in the form of one fundamental principle of kinematics. None of these propositions is especially original with Kant so far as the sheer mathematics goes, but the selection of just these motion's propositions and Kant's proof for each of them are at the very least strongly influenced by the special features of his critical philosophy. [1] Araújo Moreira, J Física Clássica, para aplicações médicas e biológicas, Lisboa. [2] Borges De Meneses, R.D Teoria do Juízo segundo Kant, in: Humanistica e Teologia Nr. 23. [3] Burgoa, L.V Intuición pura o abstracción formal de Kant a T. de Aquin, in: Pensamiento Nr. 58. [4] Dias Gomes, A., A Relatividade de A. Einstein, Lisboa, s/d. [5] Dugas, R A History of Mechanics, New York. [6] Fock, V The Theory of Space, Time and Gravitation, New York. [7] Kane, J. W., Sternheim, M. M Physics, New York. [8] Kant, I Kritik der reinen Vernunft, Band IV, Berlin. [9] Kant, I. 1911a. Metaphysiche Anfangsgrűnde der Naturwissenschaft, in: Kant s Werk, Gesammelte Schriften, Berlin, Akademie der Wissenschaften, Band IV, Berlin. [10] Kant, I Neurer Lehrbegriff der Bewegung un Ruhe (1758), in: Gesammelte Schriften, Band II, Verlag von G. Reimer, Berlin. [11] Kant, I Neurer Lehrbegriff der Bewegung und Ruhe (1758), in: Kant s Gesammelte Schriften, Band II, Berlin. [12] Kant, I Prolegomena to any Future Metaphysic, Manchester. [13] Newton, I Principia Mathematica Philosophiae Naturalis, Berkeley. [14] Newton, I Principi Matematici della Filosofia Naturale, a cura di A. Pala, Torino. [15] Palter, R Kant s Formulation of the Laws of Motion, in Suppes P. (edit.), Space, Time and Geometry, Dordrecht, D. Reidel Publisching Company. 12 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

13 The Kinematic Laws according to Kant [16] Palter, R Kant s Formulation of the Laws of Motion, in: Suppes P., Space, Time and Geometry, Dordrecht D., Reidel Publisching Company. [17] Reichenbach, H Philosophy of Space and Time, New York. [18] Russel, B The Principles of Mathematics, London. [19] Strauss, M Modern Physics and its philosophy, Dordrecht D. Reidel Publishing Company. WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 13

14

15 międzynarodowe studia filozoficzne nr 2/2010 [s ] František Mihina University of Prešov in Prešov, Faculty of Arts Empiryzm Deweya przeciw racjonalizmowi Dewey s empiricism versus rationalism Key words: Dewey, rationalism Racjonalizm zakłada, że pojęcia są samowystarczalne na tyle i przekraczają doświadczenie w takim stopniu, że nie muszą być przez nie potwierdzane... racjonalność maksymalna ma autorytety i pozycję, które zależnie od poczucia smaku można określać jako postawę subracjonalną lub supraracjonalną. John Dewey John Dewey nadał myśli filozoficznej znaczenie dla swej epoki [Whitehead: 1970: 45] napisał Whitehead i zaliczył go do takich postaci z dziejów myśli filozoficznej jak św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, F. Bacon, R. Descartes, J. Locke i A. Comte. Dzięki działalności tych uczonych system społeczny ich czasów otrzymał nowy impuls kulturowy, który umożliwił mu realizację zamiarów w takim zakresie, jak to tylko było możliwe [Whitehead: 1970: 45]. Również i my żyjemy jeszcze w okresie, który podlega wpływowi Deweya. Jako myśliciel krytyczny uczył, że filozofia powinna dążyć do odkrywania tego, co jest poza wyraźnymi przesłankami Dewey w tym kierunku wykonał porządną robotę [Whitehead: 1970: 47]. Filozoficzne credo Deweya możemy znaleźć w jego modelu pragmatyzmu jako instrumentalizmu. Pojmował go jako próbę stworzenia logicznej teorii pojęć, sądów i wniosków ukierunkowaną na pojmowanie funkcji myślenia w płaszczyźnie eksperymentalnego określania przyszłych następstw [John Dewey, 1967: 34]. W tym względzie myślał zgodnie z ideami swoich wielkich poprzedników Ch. S. Peirce`em i W. Jamesem. Był przekonany, że dzieje kultury podążają od radości kontemplacyjnej do aktywnej manipulacji... od wiedzy jako radości estetycznej z własności przyrody... do wiedzy jako środka kontroli światowej [Dewey, 1929: 95]. WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 15

16 František Mihina Myślenie jest przede wszystkim narzędziem, ma przeznaczenie funkcjonalne, służy do tego, aby umożliwiać określony typ celowego i praktycznie efektywnego postępowania i działania. Dewey był przekonany, że wymagania trwałej egzystencji zmuszają człowieka do poświęcania uwagi konkretnym faktom świata, do tworzenia sobie mechanizmu, przy którego pomocy mógłby się kształtować taki obraz rzeczywistości, jaki umożliwiałby efektywne postępowanie. Jedynie akceptowanie faktów świata jest wymogiem efektywności działania ludzkiego, zapewnia określone minimum poprawności poprzez to, że w przeciwnym wypadku groziłoby niepowodzenie [Dewey, 1962: 10]. Wraz z Comte`em sądził w związku z tym, że nadszedł czas, by zastąpić tradycyjne substancjalnie racjonalistyczne i intelektualistyczne modele rzeczywistości przez efektywniejszy i oparty na nauce prawdziwy lub denotacyjny empiryzm, w tym przypadku przez pragmatyzm. Wiąże się to z tym, że człowiek jest istotą, która komunikuje się z otaczającym światem ludzi i rzeczy, jednakże to permanentne działanie nie odbywa się bez przesądów i uprzedzeń. Skoro tylko przyjmiemy założenie, że nasze wykazy i zbiory informacji odpowiadają ściśle wyodrębnionym sferom i zbiorom in rerum natura, to swój kontakt z rzeczami bardziej przez to utrudnimy niż ułatwimy. Przyroda za naszą przemyślność natychmiast nas ukarze. Pozbawi nas możliwości skutecznego radzenia sobie z nowymi cechami i odcieniami w przyrodzie i w życiu [Dewey, 1922: 131] przypomina Dewey. O tym, że tak właśnie jest, przekonuje nas nasze doświadczenie. Naprawdę nieraz daje nam poznać, że, polegając głównie na rozumie i jego eleganckich konstrukcjach, mylimy się nawet wtedy, gdy zdaje się nam, że jesteśmy swych sądów pewni lub pewniejsi niż kiedy indziej. Na przekór wszystkiemu jesteśmy skłonni, nawet wtedy, gdy nie można tego uniknąć całkowicie i gdy nie w pełni jesteśmy tego świadomi, aż za bardzo wpasowywać się w obraz, jaki sobie wytwarzamy o rzeczywistości. Właśnie tę stronę porządkowania rzeczywistości za pomocą naszych możliwości Dewey naprawdę zrozumiał lepiej niż wielu innych, tyle tylko, że w tym jak najbardziej koniecznym aspekcie działalności ludzkiej odrzucił możliwość dania pierwszeństwa rozumowi, intelektowi. Zdaniem Cassirera to Dewey był właśnie tym, który jako jeden z pierwszych rozpoznał i zaakcentował [Cassirer, 1977: 153] przejawiających swą pełną siłę w procesie postrzegania i rozumianych jako zawarte w nim podstawowe składniki rzeczywistości. Odrzucając racjonalistyczne imperatywy epistemiczne, Dewej wyraża ten wymiar naszych badań w swej koncepcji prawdziwego empiryzmu, która jest odmianą radykalnego empiryzmu Jamesa czy też empiryzmu naukowego Peirce`a. Ze stanowiska empiryzmu wszystkie rzeczy mają naprawdę pstrokaty koloryt: są irytujące, tragiczne, 16 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

17 Empiryzm Deweya przeciw racjonalizmowi piękne, śmieszne, nieuszkodzone, niestałe, denerwujące, nieciekawe, odpychające, cieszące, zadziwiające, straszne i jeszcze na sto sposobów inne. Ważne wszakże jest to, że są takie, przynajmniej dla nas, bezpośrednio same z siebie. Cechy te znajdują się na tym samym poziomie co barwy, dźwięki oraz wrażenia smakowe, zapachowe i dotykowe. Cassirer w związku z tym akcentuje pogląd Deweya, że każda z tych cech jako taka jest ostateczna, jest zarazem pierwsza i ostatnia, jest właśnie tym, czym jest... zmieńcie przesłankę metafizyczną, zwróćcie jakościom bezpośrednim miejsce, do którego jako bezpośrednie jakości przeżywanych sytuacji mają prawo, a problemy, o których mowa, przestaną być problemami epistemologicznymi, Przeciwnie, staną się problemami zdecydowanie naukowymi, to znaczy pytaniami, jak właściwie dochodzi do takich to a takich zdarzeń mających takie to a takie własności [Cassirer, 1977: 96]. Rzeczywistość jest dla nas bezpośrednią sferą jakościową i niewiele pomoże nam jej krytyka ze stanowiska naszych teoretycznych ideałów poznania i prawdy. Właśnie za ich pośrednictwem się od niej oddalamy. Rozum nadaje jej wymiary, których ona sama w sobie nie posiada. Rozróżnienia rozumowe Hume`a distinctio rationis, przetwarzane w aktach mowy należą do cech gatunkowych warunkujących specyficznie ludzkie pojmowanie rzeczywistości, jednakże nie umiemy w zadowlający sposób ustalić, do jakiego stopnia dotyczą samych rzeczy. Powyższe stwierdzenia należą do paradygmatów myśli europejskiej już od czasów antyku. Na przekór temu, że zwykła świadomość zwyczajnego człowieka pozostawionego samemu sobie jest raczej roszczeniowa niż intelektualna, poszukująca wiedzy czy badawcza lub zgłębiająca [Dewey, 1962: 5], często i wytrwale przegapiamy fakt, że zarówno rozumność, jak i nierozumność są przeważnie mało istotne i epizodyczne w niezdyscyplinowanym charakterze człowieka [Dewey, 1962: 6]. Wraz z upływem czasu, gdy wszystkie korzyści z tego, co nazywamy nauką, leżały po stronie poznania faktów, pożytki z uznania społecznego i ważności [Dewey, 1962: 14] związane były raczej z poznaniem metafizycznym, czyli pozafaktowym. Wymagania czysto intelektualnego poznania są częścią tradycji platońskiej, chociaż wzrost ilościowy informacji pozytywnych wymusił poświęcenie uwagi samym faktom, za co jesteśmy wdzięczni tradycji Arystotelesa. Pogląd Sokratesa, że życie bez pytań nie jest dla człowieka, który jest istotą dociekliwą, ponieważ jest istotą rozumną [Dewey, 1962: 17] wsparł przede wszystkim tradycję racjonalistyczną, chociaż nie było na to dostatecznych dowodów, przynajmniej nie w sensie, że tak jak w epoce nowożytnej odpowiedzi na pytania Sokratesa nie mogły być zdobyte paralelnie z uwzględnieniem empirycznych sposobów poszukiwania. Dowody rozumowe stały się w zasadzie wyłącznymi narzędziami w argumentacji filozoficznej, co stało się rozstrzygającym dla rozwoju myśli filozoficznej. Zmierzało WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 17

18 František Mihina ono bardziej ku rozumowemu uzasadnieniu rzeczy [Dewey, 1962: 20], dominował rozumowy aparat dowodowy, który krył się za formą logiczną, wzrosły w siłę aspekty precyzyjnego myślenia i ścisłego pokazywania. W taki oto sposób powstało owo zjawisko abstrakcyjnego definiowania i ultranaukowej argumentacji, które wielu odstręcza od filozofii, a dla jej czcicieli jest jednym z jej głównych wabików [Dewey, 1962: 20-21]. Filozofia stała się przeglądem skomplikowanej terminologii, zmieniła się w pedantyczną logikę, kurczowo uczepiła się form zewnętrznych, dała pierwszeństwo systemowi dla niego samego, nie chciała się zadowolić niczym zaledwie prawdopodobnym, dążyła ku ostateczności i niezmienności. Było wprawdzie kilku rozłamowców, którzy odważyli się twierdzić jak William James, że filozofia to widzenie, że jej głównym zadaniem jest uwalnianie rozumu ludzkiego od uprzedzeń i przesądów oraz wzbogacanie spostrzegawczości człowieka względem otaczającego świata. Filozofia wszakże rościła sobie o wiele większe prawa do szacunku. Gdyby szczerze powiedzieć, że filozofia nie ma się czym pochwalić oprócz hipotez, one zaś są wartościowe o tyle, o ile czynią ludzki rozum bystrzejszym wobec otaczającego życia, byłoby zanegowaniem samej filozofii [Dewey, 1962: 21-22]. Stopniowo przecież jednak ukształtowały się dwa całkowicie odmienne epistemologiczne królestwa: świat metafizycznej, ostatniej, najwyższej i absolutnej rzeczywistości rzeczy samych w sobie dostępny jedynie wglądowi rozumu wyższego rzędu z jednej strony, z drugiej zaś empiryczny, zwykły, tylko względnie rzeczywisty świat związany ze sprawami praktycznymi i dostępny poznaniu faktów. Właśnie z tym światem związane były sprawy praktyczne i potrzeby ludzi. I do tego niedoskonałego, godnego zlekceważenia świata odnosiła się pozytywistyczna nauka o faktach... Filozofia wyznaczyła sobie zadanie udowodnienia istnienia jakiejś transcendentalnej, absolutnej albo wewnętrznej rzeczywistości i objawienia człowiekowi charakteru i kształtu tej wyższej i ostatecznej rzeczywistości. Występowała więc z roszczeniem, iż dzierży w rękach wyższe narzędzie poznania niż te, jakich używa nauka pozytywna i zwyczajne doświadczenie praktyczne, oraz że charakteryzuje się wyższą ważnością i znaczeniem; uroszczenia tego nie można jej podważyć, jeśli prowadzi człowieka do udowodnienia i postrzeżenia jakiejś Rzeczywistości poza granicami tej, która objawia się naszemu życiu codziennemu i naszym naukom szczegółowym [Dewey, 1962: 22-23]. Prawda, wszystko to przy niedostatecznie sprawdzonym założeniu, że właśnie ta w pewnym sensie pozaświatowa rzeczywistość dostępna jest ludzkiemu intelektowi, chociaż jego cechy epistemiczne nie były znane arbitrem miał tu być niesprzeczny system określeń formalnych jako przypuszczalne odbicie rzeczywistości pozafaktowej. Filozofia jednak w ocenie Deweya nie powstała z materiału intelektualnego, lecz społecznego i wrażeniowego [Dewey, 1962: 25]; rozum, który początkowo akceptowała głównie jako narzędzie realizacji swoich celów, w końcu pod- 18 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

19 Empiryzm Deweya przeciw racjonalizmowi niosła do poziomu jedynego źródła wyższego poznania. Powstała rzeczywistość metafizyczna, zaginęła jednak ludzka rzeczywistość praktyczna, na gruncie której toczą się koleje naszego życia. I to był w ocenie Deweya ważny moment w jej długim rozwoju. Tak więc, gdy ktoś zacznie studiować historię filozofii bez mentalnych zastrzeżeń i nie w izolacji, lecz jako jeden z rozdziałów w rozwoju cywilizacji i kultury, gdy studia nad filozofią połączy ze studiami z antropologii, życia pierwotnego, historii religii, piśmiennictwa i instytucji społecznych... nabierają one nowego znaczenia. Co tracą ze stanowiska nauki, która chciałaby być tylko nauką, to zyskują ze stanowiska człowieczeństwa. W miejsce opowieści konkurentów o urokach rzeczywistości mamy tu arenę ludzkich zmagań między celami społecznymi a pragnieniami. Zamiast niemożliwych prób przekroczenia rzeczywistości mamy znaczący zapis o tym, jak ludzie próbowali sobie sformułować sprawy z doświadczenia, ku którym lgną najżarliwiej i z największą namiętnością. W miejsce nieosobistych i często spekulatywnych wysiłków, abyśmy jako wykształceni widzowie rozprawiali o charakterze absolutnych rzeczy w sobie, mamy żywy obraz tego, jak zmyślni ludzie dokonują wyboru, jakiego pragnęliby życia i na jakie cele chcieliby skierować swą rozumną działalność [Dewey, 1962: 25-26]. Dewey w swej młodości przeszedł przez szkołę Hegla i heglizmu, do czego się wprawdzie przyznawał, ale dalej już nie praktykował wiedział zatem, co mówi. Filozofia przyszłości, chociaż nie obejdzie się bez częstych powrotów do swej przeszłości, musi porzucić swe ultrarozumniactwo. Misja filozofii przyszłości tkwi bowiem w doskonaleniu idei ludzi, jeśli chodzi o zmagania społeczne i moralne w ich własnej epoce; jej celem jest stanie się, póki jest to po ludzku możliwe, organem zajmującym się tymi przeciwieństwami... Filozofia, która się wyrzeknie swego w pewnym stopniu nienośniego monopolu na mówienie o Absolutnej i Ostatecznej Rzeczywistości, znajdzie rekompensatę w tym, że będzie oświecać siły moralne, które poruszają światem i przyczyniać się do spełnienia ludzkiego pragnienia, aby osiągnąć bardziej uporządkowane i bardziej rozumne szczęście [Dewey, 1962: 26-27]. Chyba właśnie to miał na myśli R. Rorty, gdy o pragmatyzmie powiadał, iż jest oparty na poglądzie, że nie ma nic ważniejszego niż ludzkie szczęście i że nie można go transcendować żadną inną ideą. Racjonalizm naznaczony jest piętnem dogmatycznego zaślepienia. Chaotyczne doświadczenie upycha w system czystych pojęć, rzeczywistość przedmiotową związuje w uproszczone modele, choć wyglądające na skomplikowane, które następnie podnosi do poziomu standardów rzeczywistości. Zwolennicy filozofii Kanta przyznają, że jego epistemologia jest przede wszystkim racjonalizacją, w jego ujęciu rozum i prawa uważane są za synonimy [Dewey, 1962: 98]. Tak jak rozum wstępuje do doświadczenia z zewnątrz i z góry, tak prawo wkracza do życia w następstwie działania zewnętrznego i wyższego autorytetu [Dewey, 1962: 98], co w ocenie Deweya prowadzi do pewnego WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 19

20 František Mihina zaślepienia i drętwoty. Kiedy Kant uczył, że niektóre ważne pojęcia są a priori, że nie powstają w doświadczeniu i nie mogą być przez nie weryfikowane, że doświadczenie bez nich jest jedynie anarchiczne i chaotyczne, wspierał tym ducha absolutyzmu, chociaż możliwość istnienia absolutu negował. Dewey nie był antykantystą, przeciwnie, wiele Kantowi zawdzięczał, chciał jedynie wskazać na niektóre następstwa aprioryzmu Kanta, których ani pragmatyzm, ani sam Dewey nie przyjął. Dlatego w swym dziele Doświadczenie i przyroda (Experience and Nature, 1925) zaproponował własną epistemologię empiryczną jako alternatywę dla aprioryzmu i racjonalizmu. Dewey był świadom, że w ciągu wieków empiryzm naprawdę się często i poważnie zmieniał, że nie istnieje tylko jeden jego wariant. Jeśli racjonalizm jest głównie apologetyczny i zawiera w sobie tendencję do uniwersalizmu, to tradycyjny empiryzm był raczej upraszczający i opierał się na odwróconym dogmatyzmie, tym razem ukierunkowanym na fakty i zbytnio ufał naszej zdolności do odczytywania z nich wszystkiego, czego chcemy się dowiedzieć o rzeczywistości. Dla racjonalizmu i intelektualizmu nauka i sztuka były synonimami, nauka była sztuką używania rozumu. W empiryzmie nauka oddaliła się od sztuki, była raczej techniką operowania faktami, faktologią, była, na przykład u Bacona, bardziej władzą i siłą niż sztuką. Jeśli dla racjonalisty zmysły i doświadczenie są raczej barierą dla prawdziwej nauki [Ratner, 1939: 315] niż źródłem jej twierdzeń, to dla tradycyjnego empiryzmu fakty i doświadczenie mają dla nauki znaczenie pierwszorzędne; jeśli ich interpretacja się zmienia, to zawsze jednak w ramach typowego dla danej epoki wzorca paradygmatu objaśniania doświadczenia. Dewey rozważał inaczej w jego procedurach można wykryć raczej tendencję do interpretowania doświadczenia na wzór rekonstruowania sytuacji w celu stworzenia obrazu świata odmiennego od tego, jaki uzyskalibyśmy bez ludzkiego myślenia operacyjnego, co oznacza teorię doświadczenia kreatywnego [Copleston, 1985: 377]. Doświadczenie i rzeczywistość są pojęciami epistemicznie komplementarnymi, doświadczenie pokazuje coś z budowy świata, który je tworzy i utrzymuje [Dewey, 1969: 100], nie jest zatem sterylne w odniesieniu do konstruowania obrazu, chociaż filozof zawsze do swych opisów bezpośredniej rzeczywistości dodaje interpretacje poprzedników [Dewey, 1969: 101]. Między doświadczeniem a rzeczywistością nie zachodzi jednak bezpośredni stosunek czy powiązanie każda interpretacja doświadczenia nieuchronnie upraszcza... upraszczanie ma zawsze pewien kierunek, a kierunek ten może być określony przez nawyk... doświadczenie nie tylko jest zawsze czyjeś, lecz jeszcze osobisty charakter tego kogoś wywiera tak głęboki wpływ na doświadczenie, że jest ono czyjeś, a nie niczyje ani nie czyjeś inne [Dewey, 1969: 101]. Tak wprawdzie świat się epistemologicznie pluralizuje, jego pluralizm jest jednak znacznie ograniczony, gdyż wariacje 20 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

21 Empiryzm Deweya przeciw racjonalizmowi doświadczenia na temat rzeczywistości ograniczone są poprzez wpływ genezy, tradycji, nawyków, rozumu i języka, i w tym sensie są wzajemnie spokrewnione. Możliwe zarzuty racjonalistów Dewey tak samo jak Peirce antycypuje i odrzuca dla bezkompromisowego empirysty również najbardziej transcendentalna filozofia jest fenomenem empirycznym... doświadczenie obejmuje trwałe cechy budowy przyrody i nabyte nawyki [Dewey, 1969: ]. Doświadczenie jest i pozostaje dla filozofii główną metodą, nie możemy go jednak obciążać preferowanymi konkluzjami, czyli wkładać do niego czegoś, co ma swą genezę w tradycji, przesądach, nieudowodnionych przesłankach itp., czy też próbować minimalizować wpływ tych elementów. Doświadczenie nie jest raz i na zawsze dane, zmienia się, jest ciągle płynne, a zwłaszcza nie jest materiałem konstrukcyjnym świata, jest raczej metodą, jak je zdobywać. Doświadczenie jest dla filozofii metodą, a nie określonym przedmiotem... wartość doświadczenia jako metody w filozofii polega na tym, że zmusza nas do zauważenia tego, że denotacja jest pierwsza i ostatnia... aby odpowiedzieć na jakiekolwiek pytanie, musimy mieć coś denotowanego i musimy znaleźć na to odpowiedź, jako metoda ma przeciwieństwo, które nie jest jej przedmiotem; chodzi tu o racjonalizm, jeśli rozumiemy go jako metodę, która zakłada pierwszorzędność i ostateczność czysto logicznego myślenia i jego odkrywania [Dewey, 1969: 104]. Empiryzm i racjonalizm różnią się więc przede wszystkim stosowanymi metodami, procedurami, jakie poprzedzają przyjęcie wniosków w postaci sądów, że świat wygląda tak to a tak. Odmienność metodologiczna w sposób zasadniczy dotyczy charakteru dowodu i charakteru samych wniosków racjonalizm daje pierwszeństwo rozważaniom logicznym na bazie przesłanek, empiryzm stawia na pierwszym miejscu odniesienie do rzeczy, wskazywanie, demonstrację itp., co wprawdzie jest nieco nieracjonalne, lecz nie w postaci zamiłowania do irracjonalności. Empiryzmu nie można zakwalifikować jako postaci irracjonalizmu, chociaż Dewey zgodziłby się z tym, że chodzi o antyracjonalizm. Tak więc Dewey domniemywa, że wartość pojęcia doświadczenia dla filozofii polega na tym, że potwierdza ono definitywność i zrozumiałość metody wyznaczania, znajdowania, pokazywania, jak też potrzebę widzenia, co się pokazuje i przyjęcie tego, co się znalazło, w dobrej wierze i w całości; gdyby filozofowie powszechnie używali metody denotacyjnej, można by odejść od słowa i pojęcia doświadczenie, byłyby zbyteczne, gdyż mielibyśmy wszystko, co oznaczają [Dewey, 1969: 105]. Metoda empiryczna w filozofii skierowana jest na ten świat, nie zatrzymuje się i nie lubuje się w tym, co zaświatowe, transcendentalne, chociaż nie usuwa go z horyzontu swoich wysiłków kognitywnych. Za jej pośrednictwem lepiej uświadamiamy sobie świat, w którym człowiek raduje się i cierpi, o którym myśli, w którym działa i który WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 21

22 František Mihina go materialnie otacza, którego może dotknąć. Racjonalistyczna uniwersalność przeciwnie: opróżnia świat, w pewnym sensie go zubaża i schematyzuje wychodzi z trwałego postulatu pewności i porządku, co zawsze odbywa się za cenę ignorowania wielkiego mnóstwa rzeczy [Dewey, 1969: 106]. Pewność, o którą zabiegamy, jest produktem o charakterze raczej psychologicznym, nie da się jej osiągnąć w realnym życiu bez jego zasadniczej zmiany. Jako przykład takich upraszczających procedur Dewey na pierwszym miejscu wymienia Kartezjusza z jego pewnością myślenia, Spinozę i jego przekonanie, że prawdziwa idea rzeczywiście zawiera w sobie prawdę, w efekcie czego to, o czym musi się myśleć, musi także ale tylko musi być [Dewey, 1969: 106]. W tym sensie przytoczone zarzuty odnoszą się i do przedstawicieli empiryzmu do prostych idei Locke`a, do impresji Hume`a i do wszystkich, którzy myśleli, że definitywne dane zmysłowe są w sensie metodologicznym równe prawdom rozumu w procedurach racjonalistycznych. Człowiek jest istotą ufną z natury, łatwo i szybko przyjmuje na wiarę różne rzeczy, którym przyznaje status przekonań i prawd ostatecznych są mu one potrzebne do życia. Bardzo często okazuje się jednak, że chodziło o przesądy, które umożliwiają mu przeżycie dnia, ale już najbliższa przyszłość je usuwa. Empiryzm dogmatyczny osiąga tu takie same wyniki jak racjonalizm. Metoda empiryczna ostrzega nas, że systemy, które wychodzą od rzeczy chyba definitywnych i prostych zawsze grały fałszywymi kośćmi, ich przesłanki były budowane tak, aby dały oczekiwane wnioski [Dewey, 1969: 106]. Dlatego prawdziwy empiryzm Deweya nie opiera się na pojęciu niezmiennego, trwałego i tożsamego z sobą samym doświadczenia. Przeciwnie, nastał czas, aby doświadczenie zdynamizować i tym samym podnieść jego skuteczność. Dla racjonalizmu i intelektualizmu świat poszczególnych rzeczy jest nazbyt szorstki i surowy. Empirysta klucza do zdarzeń szuka w przyrodzie i wypowiada się przymiotnikami, które bliżej oznaczają doświadczenie, nie obdarza przywilejami żadnej jej części, nie szuka w niej standardów, aby podług nich oceniać całą resztę. A poza tym doświadczenie jako takie nie istnieje doświadczenie zawsze jest na przykład polityczne, religijne, estetyczne, gospodarcze, intelektualne, moje, wasze [Dewey, 1969: 107] i tak dalej, nie ma sztywnego, ustalonego charakteru. Przymiotniki nie wiążą się jednak z żadnym niezmiennym rzeczownikiem jako podstawą, punktem wyjścia i źródłem doświadczenia, to, co znajduje się poza nim, nie jest substancjalnym przedmiotem naszego poznania. Metoda empiryczna albo denotacyjna mówi nam, że musimy przeniknąć poza uzyskane i wypracowane wyniki refleksji do ogólnych i bezpośrednich przedmiotów naszego działania, radości i cierpienia, do rzeczy, które zmuszają nas do pracy, zaspokajają potrzeby, zaskakują nas pięknem i pod karą wymuszają sobie posłuszeństwo [Dewey, 1969: 22 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 2/2010

23 Empiryzm Deweya przeciw racjonalizmowi 108]. Również obiekty doświadczenia intelektualnego, to co nie jest nam dane bezpośrednio, na przykład jestestwa religijne i metafizyczne są koniec końców produktami ludzkiej zdolności do syntetyzowania, przemyśliwania, opracowywania, w pewnym sensie sumowania wszystkich pozostałych rodzajów doświadczenia; nie są to produkty wyższych możliwości rozumu, chociaż bez udziału rozumu, intelektu mogłyby się w naszej myśli co najwyżej ledwie pojawić. To, co racjonalista uważa za transcendentne, w rzeczywistości nie jest pozadoświadczalne, a priori doświadczenie, które go obnaża ma już jednak swoją historię, wskazuje samo na siebie, zawiera liczne antropomorfizmy, jest to jednak zawsze tylko to samo, co prowadzi nas do pozaświatowej rzeczywistości metafizycznej transcendentalnej sfery. Racjonalista rozważa inaczej. Standardem obiektów doświadczenia są normy logiki, które określają ich postać, dominujące są wyższe formy poznania jak intuicja lub poznanie bezpośrednie, mistyczna pewność odnośnie do prawdziwej rzeczywistości; w ten sposób myśliciel ciągle objawia swą niezdolność do pojmowania rzeczy tak, jak powinna je pojmować istota ludzka, jako rzeczy, którymi trzeba się kierować pod karą śmierci i porażki, jako rzeczy, które mają przynosić korzyść i radość, które trzeba opanować i którym się trzeba poddać; ciągle jeszcze straszy wyobrażenie, że w swym prawdziwym istnieniu są to rzeczy poznania [Dewey, 1969: 108]. Pomimo to metoda empiryczna albo denotacyjna znajduje rzeczy w konkretnych kontekstach, w jakich one same się nam prezentują; prawdziwy empiryzm wychodzi od wszystkich przymiotnikowych zestawień doświadczenia w skali makro [3, 109]. Adekwatne poznanie następstw faktów jest najważniejszym wkładem metody empirycznej do filozofii... każde doświadczenie kognitywne musi wychodzić od bytu i musi się kończyć w bycie oraz musi traktować rzeczy w taki właśnie jednostkowy, niezamienny i konieczny sposób [Dewey, 1969: 109]. Pierwotna klasyfikacja odciąga racjonalistę od prawdziwego życia i pogrąża go w głębinach, które biorą swój początek tylko w jego myśli. Chociaż metoda empiryczna jest empiryczna, jest też realistyczna w dosłownym znaczeniu tego terminu... rzeczy, które są przedmiotem doświadczenia, przychodzą do człowieka opakowane w znaczenia, jaki nadają im obyczaje i tradycje... człowiek żyje oczekiwaniem, ale treść oczekiwania, to co się przewiduje, zależy od pamięci, zaś wspomnienia są sprawami grupowymi, zanim staną się majątkiem pamięci osobistej... człowiek pośród trudów życia codziennego potrafi sobie w pewnym stopniu wyjaśnić niewyjaśnialne zachowania rzeczy tak, że uwzględnia inne warunki określające ich efektywność; jesteśmy jednak niepoprawni skoro tylko osiągnie kres swych możliwości, znów ucieka się do sił tajemnych, do ukrytego działania jednostkowego, i praktyk magicznych [Dewey, 1969: ]. Granice naszego doświadczenia zawsze jednak prowadziły WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 23