Biologiczne aspekty klonowania człowieka

Transkrypt

1 StBob 2 (2004) 5-24 Biologiczne aspekty klonowania człowieka JACEK A. MODLIŃSKI Zakład Embriologii Doświadczalnej Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN Jastrzębiec Od momentu narodzin owcy Dolly 1 i myszy Cumuliny 2 kiedy stało się wiadome, że możliwe jest uzyskanie ssaków w wyniku transplantacji do wyjądrzonych (enukleowanych) niezapłodnionych komórek jajowych (oocytów) jąder pochodzących z komórek dorosłych zwierząt, ten typ klonowania określany mianem klonowania somatycznego wyodrębnił się jako nowy kierunek badań i wkrótce stał się jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin biotechnologii rozrodu. W ciągu kilku lat metodą klonowania somatycznego otrzymano bydło, owce, kozy, świnie, króliki i myszy, a ostatnio kota domowego, jelenia wirginijskiego, dwa dzikie gatunki bydła (gaura, bantenga) oraz muflona. Te trzy ostatnie gatunki są gatunkami zagrożonymi wyginięciem. Chociaż efektywność klonowania somatycznego jest ciągle bardzo niska i nie przekracza 1-2% urodzonych zwierząt w stosunku do liczby operowanych oocytów i średnio 10% w stosunku do liczby rozwijających się zarodków przeszczepionych do samic-biorczyń, to problematyka klonowania somatycznego wzbudza ogromne, i ciągle rosnące zainteresowanie. Przyczyny tego są wielorakie, zarówno poznawcze jak i czysto praktyczne. Analiza interakcji jądrowo-cytoplazmatycznych w komórkach uzyskanych w wyniku transplantacji jąder komórek zróżnicowanych do niezróżnicowanej cytoplazmy oocytu umożliwi z pewnością lepsze zrozumienie mechanizmów różnicowania komórkowego, jak również przyczyni się być może do pełniejszego poznania mechanizmów starzenia się komórek i organizmu. 1 Por. I. WILMUT I. SCHNIEKE A. MCWHIR J. CAMPBELLL, Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cells, Nature 385 (1997) Por. T. WAKAYAMA A.C.F. PERR M. ZUCOTTI M. JOHNSON K.R. YANAGIMACHI, Full term development of mice from enucleated oocytes injected with cumulsus cell nuclei, Nature 57 (1998)

2 6 Jacek A. Modliński Dla hodowli, klonowanie somatyczne stwarza możliwości powielania zwierząt o szczególnej wartości genetycznej i użytkowej. Dla farmacji stwarza ono realne perspektywy znacznie efektywniejszego, a co za tym idzie, znacznie tańszego uzyskiwania zmodyfikowanych genetycznie (transgenicznych) zwierząt produkujących w mleku lub w moczu cenne ludzkie białka terapeutyczne. Dla medycyny wreszcie, klonowanie somatyczne otwiera drogę do uzyskania źródła zwierzęcych narządów do ksenotransplantacji, jak również stwarza perspektywy komórkowej terapii wielu ciężkich chorób. Ostatnio zwraca się również coraz większą uwagę na możliwość wykorzystania metod embriologii doświadczalnej, w tym klonowania somatycznego, w ratowaniu ginących ras i gatunków ssaków, a nawet w restytycji gatunków już wymarłych. Wszystkie te możliwości wykorzystania klonowania somatycznego (prowadzonego na zwierzętach) nie budzą, w zasadzie, szczególnych zastrzeżeń i wątpliwości odnośnie celowości badań w tej dziedzinie. Poważne obawy budzi jednak możliwość zastosowania klonowania somatycznego w odniesieniu do człowieka. Przede wszystkim chodzi tu o klonowanie reprodukcyjne, w którym powielane byłyby urodzone lub zmarłe w różnym wieku istoty ludzkie. Nieco mniejsze kontrowersje (przynajmniej w niektórych krajach i pewnych środowiskach) budzi natomiast klonowanie terapeutyczne, którego celem byłaby terapia wielu ciężkich schorzeń, takich jak choroby Parkinsona i Alzheimera, niektórych rodzajów białaczki i cukrzycy oraz schorzeń mięśnia sercowego. 1. Metodyczne aspekty somatycznego klonowania ssaków W somatycznym klonowaniu ssaków, do niezapłodnionego oocyty, z którego uprzednio usunięto mikrochirurgicznie jego własny (żeński) materiał genetyczny, wprowadzane jest jądro komórki somatycznej. Wprowadzanie jądra do oocytu przeprowadza się albo metodą łączenia (fuzji) enukleowanego oocytu z komórką somatyczną w polu elektrycznym (elektrofuzja), lub też coraz częściej metodą mikrochirurgiczną. Komórki-dawcy jąder pochodzą z tkanek płodowych, tkanek osobników dorosłych lub też hodowanych in vitro linii komórkowych. Oocyty z wprowadzonym jądrem somatycznym, określane od tego momentu mianem oocytów rekonstruowanych, muszą być następnie pobudzone do rozwoju. Pobudzenie, czyli aktywacja, oocytów jest conditio sine qua non ich dalszego rozwoju. W warunkach naturalnych, rolę czynnika aktywującego oocyt spełnia plemnik, który wnosi również do oocytu męski materiał genetyczny. Rekonstruowane oocytu musza być natomiast pobudzone do rozwoju w sposób sztuczny.

3 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 7 W tym celu stosowane są zarówno bodźce fizyczne (impulsy prądu elektrycznego), jak i chemiczne (etanol, jony strontu lub tzw. jonofory wapniowe). W przeciwieństwie do klonowania zarodkowego, w którym jądra komórek zarodkowych wprowadzane są, z reguły, do uprzednio aktywowanych oocytów (pre-aktywacja), w klonowaniu somatycznym jądra komórkowe wprowadzane są do oocytów nieaktywowanych. W oocytach takich, pod wpływem obecnego w ich cytoplazmie czynnika dojrzewania oocytów (MPF; ang. maturation/meiosis/mitosis promoting factor) dochodzi do zaniku otoczki jądrowej wprowadzonego jądra (NEBD; ang. nuclear envelope break-down), kondensacji chromatyny i wyróżnicowania się chromosomów (PCC; ang. premature chromosome condensation). W kilka godzin po wprowadzeniu jądra komórki somatycznej, oocyty są aktywowane (post-aktywacja). Dochodzi wtedy do dekondensacji chromatyny, odtworzenia otoczki jądrowej i utworzenia jądra interfazowego, czyli postaci jądra typowej dla niedzielącej się komorki. Do tego, aby wprowadzone do oocytu jądro niezależnie od tego, czy pochodzi ono z komórki zarodkowej, czy też z komórki somatycznej pokierować mogło dalszym rozwojem rekonstruowanego oocytu musi w nim zajść wiele zmian dotyczących zarówno jego struktury, jak i funkcjonowania zawartych w nim genów, czyli do jego przemodelowania i przeprogramowania. Zapłodniony oocyt, czyli zygota, podobnie jak i komórki bardzo wczesnych wczesnych zarodków, jest komórką niezróżnicowaną (totipotentną), mogącą rozwinąć się we wszystkie rodzaje komórek przyszłego organizmu. W czasie rozwoju zarodkowego i płodowego, dochodzi do różnicowana komórek, obejmującego przede wszystkim zmiany zachodzące w ich jądrach. Przemianom ulegają zarówno pewne struktury jądrowe, jak i funkcjonowanie określonych genów. Niektóre geny, aktywne, we wczesnym okresie rozwoju, zostają później inaktywowane, inne zaś często nieaktywne przez długi okres rozwoju organizmu zostają aktywowane w określonym momencie rozwoju, i w określonym rodzaju komórek i tkanek. Procesy te, określane mianem epigenezy, prowadzą do stopniowego wzrostu złożoności każdego organizmu. Tak więc zmiany epigenetyczne zachodzące w czasie ontogenezy, czyli indywidualnego rozwoju każdego organizmu, i polegające między innymi na selektywnej inaktywacji i aktywacji określonych genów, mają daleko idące konsekwencje w determinacji losów komórek. Aby jądro zróżnicowanej komórki somatycznej mogło po jego wprowadzeniu do cytoplazmy oocytu pokierować dalszym rozwojem oocytu musi ono powrócić, zarówno pod względem strukturalnym, jak i funkcjonalnym do

4 8 Jacek A. Modliński stanu niezróżnicowanych jąder zygoty. Jest to więc conditio praerequisite et sine qua non prawidłowego rozwoju sklonowanych organizmów. Nie wiadomo jednak dlaczego NEBD i PCC, których zdecydowanie niekorzystny wpływ na rozwój rekonstruowanych zarodków stwierdzono w przypadku klonowania zarodkowego, sprzyjają przemodelowaniu i przeprogramowaniu jąder komórek somatycznych. Sądzić można jednak, że wystawienie nagiej (po zajściu NEBD) i silnie skondensowanej chromatyny (po zajściu PCC) jąder somatycznych oraz związanych z nią białek jądrowych na kilkugodzinne działanie czynników operujących w cytoplazmie niezapłodnionych oocytów jest warunkiem korzystnym do tego, aby zaszło pełne przemodelowanie i przeprogramowanie jąder somatycznych warunkujące prawidłowy rozwój rekonstruowanych oocytów. Można również przypuszczać, że przemodelowanie wprowadzonych jąder somatycznych nie jest zjawiskiem jednorazowym, lecz ciągiem przemian zachodzących podczas kolejnych podziałów komórek zarodka. Z tego względu dodatkowa runda NEBD i PCC, jakim ulęgają jądra w cytoplazmie rekonstruowanych oocytów może mieć korzystny wpływ na ich przemodelowanie. Dotychczasowe badania wskazują również, że w przypadku klonowania somatycznego, komórki-dawcy jąder powinny być w fazie G0/G1 cyklu komórkowego. Faza G0 jest stanem spoczynkowym komórki, zaś faza G1 okresem poprzedzającym fazę replikacji, czyli powielania DNA, określaną mianem fazy S. Osiągnąć to można bądź poprzez używanie komórek będących naturalnie w tej fazie cyklu (np. komórek nerwowych, komórek pęcherzykowych lub komórek Sertolego), poprzez hodowlę komórek w pożywce o drastycznie obniżonej zawartości surowicy lub też poprzez ich sortowanie w cytometrze przepływowym. Możliwości klonowania somatycznego przy użyciu różnego rodzaju komórek pokazane są na przykładzie bydła (rys. 1.) zaś dokładny opis tej metodyki zawarty jest w artykułach Modlińskiego i współpracowników 3. 3 Por. J.A. MODLIŃSKI J. GRABAREK B. PŁUSKA J. KARASIEWICZ, The possible role of cell cycle stage in mammalian cloning. J.Appl.Gen. 42/2 (2001) ; J.A. MODLIŃSKI J. KARASIEWICZ, Zdolności rozwojowe komórek i jąder komórkowych ssaków klonowanie, w: K. KRZANOWSKA W. SOKÓŁ-MISIAK (red.), Molekularne mechanizmy rozwoju zarodkowego, PWN, Warszawa 2002,

5 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 9 komórki skóry komórki mięśnia najdłuższego grzbietu komórki ucha wastwa ziarnista pęcherzyków jajnikowych i owulowanych oocytów leukocyty krwi komórki nabłonka jajowodu i macicy komórki wątroby komórki nabłonkowe (siara) Rys. 1. Klony bydła urodzone z komórek noworodków i dorosłych osobników 2. Czy możliwe jest klonowanie człowieka? That is a question Chociaż oficjalnie wiadomo jedynie o trzech próbach klonowania człowieka, przeprowadzonych zresztą na niewielką skalę, sądzić można przynajmniej z teoretycznego punktu widzenia że nic nie stoi na przeszkodzie, aby doszło do sklonowania Homo sapiens. Klony ludzkie istnieją zresztą w Naturze. U człowieka, podobnie jak u niektórych innych gatunków ssaków, dochodzi spontanicznie do samoistnego klonowania zarodków, określanego mianem poliembrionii. Zjawisko to występuje u wielu gatunków zwierząt, szczególnie często u owadów z rodziny gąsienniczników (rząd błonkówki Hymenoptera), u których z jednego zarodka powstaje kilkaset zarodków potomnych. U ssaków jest to zjawisko znacznie rzadsze, tym niemniej jednak bliźnięta jednojajowe (klony zarodkowe) pojawiają się u wielu gatunków, a jednojajowe (monozygotyczne) wieloraczki rodzą się regularnie u dwóch gatunków pancerników (Dasypodidae) z rodzaju Dasypus. U pancernika (Dasypus novemcinctus) z jednego zarodka w stadium blastocysty w wyniku podziału

6 10 Jacek A. Modliński tarczki zarodkowej powstają cztery osobniki, natomiast u innego gatunku Dasypus hybridus w wyniku tego procesu rodzi się w każdym miocie od 8 do 12 identycznych genetycznie osobników, co jest prawdopodobnie najliczebniejszym klonem 4, jaki może powstać spontanicznie u ssaków. U człowieka powstawanie jednojajowych (monozygotycznych) klonów zarodkowych nie jest również zjawiskiem odosobnionym. Bliźnięta jednojajowe są oczywiście najczęstsze: 3-4 na 1000 porodów. Liczebniejsze klony są znacznie rzadsze, a częstotliwość ich pojawiania się zależy w dużym stopniu od rejonu świata. Monozygotyczne trojaczki pojawiają się z częstotliwością na porodów, zaś czworaczki jednojajowe z częstotliwością 3-4 na porodów. Dotychczas potwierdzono naukowo tylko jeden przypadek pięcioraczków jednojajowych. Były to siostry Dionne urodzone w Kanadzie w połowie lat trzydziestych ubiegłego wieku (MacArthur, 1938). Był to prawdopodobnie najliczebniejszy klon człowieka, o którym wiemy. Na marginesie warto dodać, że tylko klony powstałe przez podział zarodka (spontaniczny lub doświadczalny) są prawdziwymi klonami (patrz dalej). Klonowanie ssaków metodą podziału wczesnych zarodków ma długą historię. W 1953 roku Andrzej K. Tarkowski 5 z Zakładu Embriologii Uniwersytetu Warszawskiego wykazał, że u myszy możliwe jest uzyskanie urodzonych zwierząt tylko z jednej komórki (blastomeru) zarodka 2-komórkowego. W latach późniejszych, stosując metodę podziału (dezagregacji) zarodków 2-8 komórkowych na pojedyncze blastomery uzyskano zarodkowe klony u wielu gatunków ssaków, między innymi, u myszy, królika, owcy, bydła i rezusa 6. Ze względu jednak na bardzo niską wydajność, klonowanie metodą izolacji blastomerów nie znalazło praktycznego zastosowania. Stosowane jest jedynie 4 Klonem nazywamy grupę złożoną z co najmniej dwóch komórek lub osobników identycznych pod względem genetycznym. Dlatego też używanie terminu klon wobec jednego osobnika jest błędem; w takim jednak sensie określenie to coraz częściej pojawia się w języku potocznym. Na przykład, w przypadku Dolly, nie Dolly jest klonem, lecz ona i owca, której jądra komórkowe użyto do klonowania. Termin klon (ang. clon) użyty został po raz pierwszy przez H.J. Webbera w artykule opublikowanym w Science 16.X.1903 r. (s. 502). Dwa lata póżniej C.L. Pollard zmienił słowo clon na clone (Science, 21.VII.1905, s.88) i w tej wersji jest ono stosowane w literaturze naukowej do chwili obecnej. Termin ten pochodzi od greckiego słowa klõn oznaczającego gałązkę, odkład, zraz. 5 Prof. Andrzej K. Tarkowski, światowej sławy embriolog i długoletni kierownik Zakładu Embriologii Instytutu Zoologii Uniwersytetu Warszawskiego, twórca warszawskiej szkoły embriologii został w 2002 roku uhonorowany The Japan Prize (uznawaną za odpowiednik Nagrody Nobla) za pionierskie badania w dziedzinie eksperymentalnej embriologii ssaków. Autor tego artykułu miał zaszczyt być wychowankiem Profesora i długoletnim pracownikiem kierowanego przez Niego Zakładu. 6 Por. J.A. MODLIŃSKI, Mikromanipulacje na gametach i zarodkach ssaków, w: L. ZWIERZ- CHOWSKI K. JASZCZAK J.A. MODLIŃSKI (red.), Biotechnologia zwierząt, PWN, Warszawa 1997, ; J.A. MODLIŃSKI J. KARASIEWICZ, dz. cyt.

7 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 11 jako metoda laboratoryjna w badaniach dotyczących możliwości rozwojowych zarodkowych komórek ssaków. Dużo efektywniejsza jest natomiast metoda podziału (bisekcji) zarodka w stadium blastocysty 7. Jest to zabieg stosunkowo prosty i znakomita większość zarodków przeżywa go doskonale. Dzięki temu jest to jedyna metoda klonowania zarodkowego, która znalazła szersze zastosowanie w praktyce hodowlanej, zwłaszcza u owiec i bydła. Jej podstawowym mankamentem jest jednak to, że pozawala ona na uzyskanie jedynie monozygotycznych bliźniąt. Wszystkie próby podziału blastocysty na więcej niż dwie części zakończyły się niepowodzeniem. Dezagregacja zarodka na pojedyncze blastomery była jednak metodą, która zastosowano po raz pierwszy do prób klonowania człowieka. W 1993 roku Robert Stillman i Jerry Hall z Washington Medical Center przeprowadzili próbę sklonowania zarodków człowieka metodą izolacji blastomerów zarodków, które powstały w wyniku nieprawidłowego zapłodnienia in vitro i nie miały żadnych szans na dalszy rozwój. Z tego względu nie mogły być one przeszczepione do macicy matki. Były to zarodki triploidalne, o potrójnym zestawie chromosomów, które powstały w wyniku zapłodnienia komórki jajowej przez dwa plemniki. W prawidłowym procesie zapłodnienia, niezależnie czy zachodzi on in vivo czy in vitro, komórki jajowe zapłodnione są przez jeden tylko plemnik, a powstające zarodki są zarodkami diploidalnymi zawierającymi podwójny zestaw chromosomów: jeden matczyny i jeden ojcowski. Stillman i Hall po dezagregacji 17 kilkukomórkowych zarodków uzyskali 48 pojedynczych blastomerów, które umieścili w hodowli in vitro. Blastomery te przeszły kilka podziałów, w najlepszym przypadku dzieląc się 5 razy i osiągając stadium 32-komórkowe. Nie można więc wykluczyć, że dezagregacja prawidłowych, diploidalnych ludzkich zarodków (zwłaszcza we wczesnym stadium rozwojowym) zakończyć by się mogła powodzeniem. Takie próby przeprowadzono już u rezusa, nieczłekokształtnej małpy należącej już jednak do wyższych naczelnych, uzyskując urodzone zwierzęta z pojedynczych blastomerów izolowanych z 4-komórkowych zarodków 8. Bisekcja blastocyst byłaby jednak z całą pewnością skuteczną i efektywną metodą uzyskiwania ludzkich bliźniaczych klonów. Na szczęście jed- 7 Blastocysta jest ostatnim przedimplantacyjnym stadium w rozwoju ssaków. Ma ona postać pęcherzyka, którego ściany stanowi pojedyncza warstwa komórek zwana trofoblastem. Wewnątrz blastocysty, do jednego z biegunów przylega grupa komórek zwana węzłem zarodkowym, przekształcającym się poźniej u wielu ssaków w tzw. tarczkę zarodkową. Po przejściu z jajowodu do macicy blastocysta implantuje się (zagnieżdża się) w śluzówce macicy. Trofoblast jest tą strukturą, która jest odpowiedzialna za proces implantacji. Nie powstają z niego natomiast żadne struktury przyszłego organizmu. Organizm powstaje wyłącznie z węzła zarodkowego. 8 Por. A.W.S. CHANG I IN., Clonal propagation of primate offspring by embryo splitting, Science 287 (2000)

8 12 Jacek A. Modliński nak, przeprowadzanie zabiegów mikrochirurgicznych na (za wyjątkiem biopsji zarodków dla celów diagnostyki prenatalnej) jest zabronione w większości krajów. Tym niemniej jednak, według niepotwierdzonych informacji, w Australii przeprowadzono przed kilkoma laty skuteczne zabiegi bisekcji ludzkich blastocyst uzyskanych w wyniku zapłodnienia in vitro. Tego rodzaju badania, bardziej lub mniej udane, nie są jednak istotnym zagrożeniem w aspekcie reprodukcyjnego klonowania człowieka. Klonowanie zarodkowe, niezależnie od tego, czy przeprowadzane jest ono metodą bisekcji zarodków, czy też metodą transplantacji jąder komórek zarodkowych jest dla entuzjastów reprodukcyjnego klonowania człowieka mało atrakcyjne. Dotyczy ono bowiem wyłącznie klonowania wczesnych zarodków, które są dla nas prawdziwą tabula rasa. Niewiele wiemy o ich możliwościach rozwojowych i o tym, jaki osobnik i o jakich cechach się z nich się rozwinie. Dopiero klonowanie metodą transplantacji jąder komórek somatycznych jest tym wo liegt der Hund begraben, gdyż tylko ono pozawala przynajmniej w teorii na powielanie istniejących już istot ludzkich, jak również stanowić może remedium w skrajnych, nieuleczalnych przypadkach niepłodności. Somatycznym klonowaniem reprodukcyjnym zainteresowane są więc niektóre pary małżeńskie całkowicie pozbawione możliwości wydania potomstwa z powodu zupełnego braku zdolności do reprodukcji partnera męskiego. W tej sytuacji istniałaby możliwość pobrania odpowiednich komórek somatycznych od męża i wprowadzenia ich do enukleowanych oocytów żony. Urodzone dziecko byłoby w znacznym stopniu bliźniaczą repliką swego ojca (rys. 2.). W niektórych krajach rozważana jest wprawdzie możliwość dopuszczenia klonowania reprodukcyjnego wyłącznie w takich przypadkach gdy mąż utracił jądra na skutek wypadku (a para ta nie miała do tego momentu dzieci) lub też gdy w wyniku zaburzeń rozwojowych nie doszło u męża do ich wykształcenia, jednak wobec ogólnej niechęci znacznej większości społeczności ludzkich legalizacja klonowania reprodukcyjnego nawet w tych przypadkach wydaje się mało prawdopodobna. Istnieje oczywiście również możliwość przeszczepienia jąder komórek somatycznych żony do jej własnych enukleowanych oocytów. W przeciwieństwie do sytuacji poprzedniej (klonowanie męża) narodzone w wyniku tego zabiegu dziecko byłoby pod względem genetycznym wierną repliką żony, jej idealnym klonem (rys.3). Istnienie partnera męskiego byłoby więc całkowicie zbędne.

9 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 13 BLIŹNIAK SWEGO OJCA Wyjądrzenie PRZESZCZEPIANIE ZARODKA Komórka jajowa Komórka ciała Połączenie jądra komórki ciała z wyjądrzoną komóką jajową HODOWLA IN VITRO ZAMRAŻANIE Transfer po 50 latach do macicy? Rys. 2. Klonowanie panaceum na niepłodność?

10 14 Jacek A. Modliński Komórka jajowa (DNA mitochondrialne 0,01%) Komórka ciała (DNA jądrowe 99, 9%) Komórka ciała (DNA jądrowe 99,9%) Komórka jajowa (DNA mitochondrialne 0,01%) Połączenie jądra komórki ciała z wyjądrzoną komórką jajową Połączenie jądra komórki ciała z wyjądrzoną komórką jajową HODOWLA IN VITRO HODOWLA IN VITRO TRANSFER DO MACICY TRANSFER DO MACICY Rys. 3. Czy pary lesbijskie mogą mieć własne dzieci? Tym wariantem somatycznego klonowania reprodukcyjnego zainteresowane są żywotnie pary lesbijskie. Do tej pory, jeśli para ta chciała mieć dzieci to wykluczając adopcję któraś z partnerek musiała skorzystać z nasienia dawcy zakupionego w jednym z licznych banków nasienia. Klonowanie somatyczne pozwala ominąć ten problem, umożliwiając każdej partnerce urodzenie dziecka, którego część genów (dzięki dziedziczeniu mitochondrialnemu; patrz niżej) będzie pochodzić od drugiej partnerki (rys. 4.).

11 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 15 Enukleacja Komórka jajowa Komórka ciała Połączenie jądra komórki ciała z wyjądrzoną komórką jajową Transfer do biorczyń Rys. 4. Idealny klon można uzyskać tylko klonując samicę Dla tych par klonowanie somatyczne może stanowić, w pewnym sensie, namiastkę normalnego rozrodu płciowego. Urodzone dziecko zawierałoby bowiem geny pochodzące od obu partnerek. Nie dotyczy to oczywiście męskich par homoseksualnych, które chcąc mieć własne dzieci (któregoś z partnerów) musiałyby korzystać zarówno z dawczyń oocytów, jak i z matek zastępczych. Oocyty ludzkie można legalnie kupić, zwłaszcza w USA, korzy-

12 16 Jacek A. Modliński stając z pomocy wyspecjalizowanych agencji, kupić można również, choć już mniej legalnie, usługi matki zastępczej. Rodzi się w tym momencie pytanie, czy te rozważania dotyczące reprodukcyjnego klonowania człowieka są jedynie fantasmagorią, czy też istnieją realne przesłanki do tego, aby reprodukcyjne klonowanie człowieka zaistniało w naszej rzeczywistości? W 1997 roku przeprowadzono sklonowanie zarodków rezusa metodą transplantacji jąder komórkowych 9. Jądra pochodzące z 4-komórkowych zarodków przeszczepiono do enukleowanych oocytów. Wydajność zabiegu była niewielka, tym niemniej jednak uzyskano w kilku przypadkach urodzenie normalnych młodych. Było to wprawdzie klasyczne klonowanie zarodkowe, tym niemniej jednak była to pierwsza udana próba klonowania naczelnych metoda transplantacji jąder komórkowych. Furtka została więc uchylona jak jednak szeroko? W pięć lat później Cibelli i jego współpracownicy donieśli o próbie somatycznego klonowania człowieka wykorzystując jako dawców jąder fibroblasty skóry i otaczające oocyt komórki pęcherzykowe 10. Tylko w przypadku komórek pęcherzykowych udało się w zaledwie kilku przypadkach uzyskać względnie prawidłowy rozwój rekonstruowanych oocytów do stadium 4- komórkowego zarodka, a w jednym przypadku do stadium 6-komórkowego. Ci samo badacze testowali również rozwój sztucznie aktywowanych oocytów ludzkich. Z 22 aktywowanych oocytów uzyskali 6 zarodków przypominających blastocysty; nie zawierały one jednak wyraźnie wykształconego węzła zarodkowego, a więc tej struktury, z której rozwinie się przyszły organizm. Jak wspomniano wyżej, skuteczna sztuczna aktywacja rekonstruowanych oocytów jest jednym z czynników warunkujących dalszy rozwój rozwijających się z tych oocytów zarodków. Niemożność somatycznego klonowania naczelnych zdawały się potwierdzać również wyniki uzyskane przez innych badaczy. Mitalipov i współpracownicy próbowali przeprowadzić somatyczne klonowanie rezusa wprowadzając do enukleowanych oocytów jądra fibroblastów płodowych 11. Chociaż około 80% rekonstruowanych oocytów rozwijało się do stadium zarodka 8- komórkowego, to tylko 1% z nich osiągnął stadium blastocysty. W żadnym przypadku nie uzyskano ciąży po przeszczepieniu rekonstruowanych zarodków do macicy samic-biorczyń. Przez krótki czas sądzono, że przysłowiową kropkę nad i postawili Simerly i współpracownicy, którzy wysunęli hipote- 9 Por. L. MENG J.J. ELY R.L. STOUFFER D.P. WOLF, Rhesus monkey produced by nuclear transfer, Biol. Reprod. 57 (1997) Por. J.B. CIBELLI R.P. LANZA M.D. WEST, Pierwszy ludzki klon Świat Nauki 1(2002) Por. S.M. MITALIPOV R.R. YEOMAN D.P. WOLF, Development of rhesus monkey embryonic and somatic cell nuclear transfer embryos, Theriogenology 57 (2002) 343.

13 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 17 zę, że somatyczne klonowanie naczelnych do celów reprodukcyjnych, w tym również człowieka, jest niemożliwe, a przyczyny tego mają podłoże molekularne 12. Analizując rekonstruowane zarodki rezusa badacze ci stwierdzili, że w zarodkach takich brak jest pewnych białek odpowiedzialnych za prawidłowe powstawanie i funkcjonowanie tzw. wrzecion podziałowych, czyli struktur powstających przy każdym podziale komórki i odpowiedzialnych za prawidłową segregację chromosomów do dwóch komórek potomnych. Konsekwencją braku tych białek był nieprawidłowy rozdział chromosomów w dzielących się komórkach uzyskanych zarodków. Wprawdzie morfologicznie zarodki te wyglądały normalnie, jednak po przeszczepieniu 33 takich zarodków do 16 matek zastępczych w ani jednym przypadku nie uzyskano ciąży. Zdaniem autorów przyczyną tego była nieprawidłowa liczba chromosomów w komórkach rekonstruowanych zarodków. Publikacja ta wzbudziła jednak wiele kontrowersji (częściowo natury merytorycznej) i wielu specjalistów uważało, że wyciągnięte przez autorów wnioski są zbyt pochopne. Na początku kwietnia 2002 roku pojawiły się liczne doniesienia, w tym również poważnego brytyjskiego czasopisma New Scienist, że znany włoski lekarz ginekolog prof. S. Antinori dokonał somatycznego klonowania człowieka, a uzyskany zarodek przeszczepiony został do macicy pacjentki. W przekazanych prasie przez klinikę Antinoriego oświadczeniach twierdzono, że pacjentka jest w ciąży, a dziecko (chłopiec) urodzić się ma na przełomie 2002/2003 roku. Jak można się było spodziewać, po tym terminie zapadła cisza, a o urodzonym (w co można wątpić) dziecku nic nie wiadomo. Profesor Antinori oraz jego pracujący w USA współpracownik dr Panaiotis Zavos twierdzą wprawdzie, że kierowanym przez nich programem klonowania reprodukcyjnego, jako metody leczenia niepłodności, objęte jest obecnie około par małżeńskich tym niemniej jednak do oświadczeń tych należy podejść z dużą rezerwą. Podobnie zresztą jak i do oświadczeń dr Brigitte Boiselier, o rzekomych narodzinach kilkorga dzieci w ramach kierowanego przez nią programu klonowania reprodukcyjnego i realizowanego przez firmę Clonaid finansowaną przez religijną sektę Raelian. Firma Clonaid odmówiła (tłumacząc się koniecznością ochrony dóbr osobistych dzieci i rodziców) przeprowadzenia przez niezależne placówki naukowe analizy DNA rodziców oraz urodzonych dzieci, a więc jedynych badań mogących potwierdzić, czy dzieci te powstały rzeczywiście drogą klonowania somatycznego. A więc: alea iacta est czy też może, co miejmy nadzieję było to tylko much do about nothing? 12 Por. C. SIMERLEY I IN., Molecular correlates of primate nuclear transfer failures, Science 300 (2002) 297.

14 18 Jacek A. Modliński W przypadku reprodukcyjnego klonowania człowieka jest to rzeczywiście przynajmniej do tej pory wiele hałasu o nic. Inaczej jednak wygląda to w przypadku somatycznego klonowania terapeutycznego. W 2002 roku uzyskano sklonowane myszy przeszczepiając do enukleowanych oocytów jądra pierwotnych komórek zarodkowych (ang. ES cells embryonic stem cells; patrz niżej) wyprowadzonych z blastocyst, które powstały z enukleowanych oocytów, do których wprowadzono jądra limfocytów 13. Już w dwa lata później podobne doświadczenie przeprowadzono u człowieka. W lutym 2004 roku Woo Suk Hwang i Shin Yong Moon z Seul National University w Korei Południowej donieśli o pomyślnie (odnośnie rozwoju przedimplantacyjnego) przeprowadzonej próbie somatycznego klonowania człowieka 14. Celem ich badań nie było jednak klonowanie reprodukcyjne lecz próba wyprowadzenia z węzłów zarodkowych ludzkich blastocyst uzyskanych w wyniku klonowania somatycznego linii wspomnianych wyżej pierwotnych komórek zarodkowych, które mogłyby być wykorzystane, jak już uprzednio wspomniano, w terapii wielu chorób u człowieka. Linie pierwotnych komórek zarodkowych (PKZ) zostały po raz pierwszy wyprowadzone przez M.J. Evansa i M.H. Kaufamana 15 oraz G.R. Martin 16 z węzłów zarodkowych blastocyst myszy. Komórki te mają charakter komórek niezróżnicowanych i mogą być hodowane in vitro przez dziesiątki pasaży bez zmiany swych właściwości tworząc tym samym nieśmiertelne linie komórkowe. Po wprowadzeniu tych komórek do blastocyst myszy stwierdzono, że różnicują się one w powstających zarodkach i płodach chimerowych w komórki wszystkich rodzajów tkanek, nie wyłączając komórek płciowych. Co więcej, okazało się na podstawie dwóch niezależnie od siebie przeprowadzonych doświadczeń i przy zastosowaniu całkowicie odmiennych metod że można uzyskać myszy wywodzące się całkowicie z pierwotnych komórek zarodkowych K. HOCHEDLINGER R. JAENISCH, Monoclonal mice generated by nuclear transfer from mature B and T donor cells. Nature advance on line publication, 10 February 2002 (DOI /nature 718). 14 Por. W.S. HWANG I IN., Evidence of a pluripotent human embryonic stem cell line derived from cloned human blastocyst Science 303 (2004) Por. M.J. EVANS M.H. KAUFMAN, Isolation and culture of pluripotent cells from early mouse embryos Nature 292 (1981) Por. G.R. MARTIN, Isolation of pluripotent cell line from early mouse embryos cultured in medium conditioned by teratocarcinoma stem cells, Proc.Natl.Acad. Sci. USA 78 (1981) Por. A. NAGY I IN., Embryonic stem cells alone are able to support fetal development in the mouse, Development 110 (1990) ; J.A. MODLIŃSKI M.A. REED T.E. WAGNER J. KARASIEWICZ, Embryonic stem cells: developmental capabilities and their possible use in mammalian embryo cloning, Anim.Reprod.Sci. 42 (1996)

15 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 19 Mysie PKZ okazały się więc być komórkami omnipotentnymi, jedynymi hodowanymi in vitro komórkami ssaków, z których udało się zbudować całe zwierzę i w tym sensie są one samodzielnymi jednostkami rozwoju. Wprawdzie w obu wspomnianych wyżej doświadczeniach pierwsze etapu rozwoju zarodkowego myszy uzyskanych z PKZ wymagały udziału różnego rodzaju komórek wspomagających, tym niemniej jednak niezależnie od wkładu tych tkanek nośnikowych całe urodzone zwierzęta powstały wyłącznie z pierwotnych komórek zarodkowych, i dlatego komórki te mogą być traktowane jako uniwersalne jednostki rozwoju. A więc, czy nadal paradygmatem jest, że omne vivum ex ovo? Wykazanie ogromnych potencji rozwojowych mysich PKZ sprawiło, że w latach dziewięćdziesiątych podjęte zostały, zakrojone na szeroką skalę, próby uzyskania linii tych komórek przede wszystkim u zwierząt gospodarskich oraz u naczelnych. U zwierząt gospodarskich próby te zakończyły się jak na razie niepowodzeniem, natomiast u naczelnych uwieńczone zostały sukcesem. W połowie lat 90-tych zespół Jamesa A. Thomsona z Wisconsin Regional Primate Research Center (Madison, USA) doniósł o uzyskaniu u rezusa i uistiti białouchej kilku linii pierwotnych komórek komórek zarodkowych 18. W dwa lata później ten sam zespół otrzymał linie PKZ człowieka z izolowanych mikrochirurgicznie węzłów zarodkowych ludzkich blastocyst uzyskanych w wyniku zapłodnienia oocytów in vitro 19. W tym samym roku Shamblott i wspólpracownicy wyprowadzili linie ludzkich PKZ z tak zwanych pierwotnych komórek płciowych pochodzących z 5-9-tygodniowych płodów, uzyskanych bądź ze spontanicznych poronień lub też usuniętych ze względu na wskazania zdrowotne 20. Obie te prace uznane zostały przez Science jedno z najpoważniejszych czasopism naukowych na świecie za najważniejsze odkrycie naukowe roku Profesor Hwong oraz jego współpracownica dr Moon uzyskali od 16 kobiet wolontariuszek 242 oocyty, z których do dalszych doświadczeń wyselekcjonowali 176 komórek jajowych. Z komórek tych usunięto ich własny materiał genetyczny, a na jego miejsce wprowadzono jądro otaczających owulowany oocyt komórek pęcherzykowych. Z tak rekonstruowanych oocytów uzyskano 30 blastocyst, z których w 20 przypadkach udało się wyizolować 18 Por. J.A. THOMPSON I IN., Isolation of primate embryonic stem cell line, Proc.Natl.Acad. Sci. USA, 92 (1995) ; J.A. THOMPSON I IN., Pluripotent cell lines derived from common marmoset (Callithirx jacchus) blastocysts, Biol.Reprod. 55 (1996) Por. J.A. THOMPSON I IN., Embryonic stem cell lines derived from human lastocysts, Science 282 (1998) Por. M.J. SHAMBLOTT I IN., Derivation of pluripotent stem cells from cultured human primordial germ cells, Proc.natl.Acad. Sci. USA, 95 (1998)

16 20 Jacek A. Modliński węzeł zarodkowy. Z tych 20 węzłów wyprowadzono jedną linię pierwotnych komórek zarodkowych. Nie ulega wątpliwości, że z czysto naukowego punktu widzenia jest to ogromne osiągnięcie, o trudnych jednak do przewidzenia w chwili obecnej możliwościach jego zastosowania. Wiadomo już obecnie, że stosując odpowiednie czynniki można w warunkach hodowli in vitro spowodować różnicowanie pierwotnych komórek zarodkowych w różne rodzaje komórek. Czy istnieje więc realna szansa na wykorzystanie ludzkich PKZ w medycynie, czyli na produkcję linii pierwotnych komórek zarodkowych na zamówienie i generowanie z nich określonych rodzajów komórek terapeutycznych identycznych genetycznie z komórkami pacjenta? Procedurę autoprzeszczepów potrzebnych komórek uzyskanych przez namnażanie i różnicowanie PKZ z linii wyprowadzonych na zamówienie metodą somatycznego klonowania terapeutycznego przedstawiono schematycznie na rys. 5. Potencjalne możliwości zastosowania tej techniki oraz korzyści z niej płynące są ogromne. Przeszczepiając na przykład jądra komórek somatycznych (zmienionych uprzednio in vitro genetycznie lub nie, w zależności od potrzeby) pacjentów z pewnymi typami białaczki do enukleowanych oocytów ludzkich otrzymać by można blastocysty, z których węzłów wyprowadzono by następnie linie PKZ. Sterując procesami różnicowania tych komórek w hodowli in vitro można by uzyskać, na przykład, populację macierzystych komórek krwi, do wykorzystania jako alternatywy szpiku kostnego. Podstawowa zaleta tej metody jest całkowita zgodność immunologiczna przeszczepu z jego biorcą. U myszy otrzymane w ten sposób kardiomiocyty (macierzyste komórki mięśnia sercowego) z powodzeniem zasiedlały i reperowały uszkodzony doświadczalnie mięsień sercowy. Zastosowanie autoprzeszczepów komórkowych wyeliminowałoby więc konieczność stosowania środków immunosupresyjnych, z których wiele ma silne działanie uboczne. Wprawdzie celem klonowania terapeutycznego nie jest, w przeciwieństwie do klonowania reprodukcyjnego, uzyskiwanie urodzonych istot ludzkich, tym niemniej jednak pierwsze etapy obu tych procesów przebiegają identycznie. Rekonstruowany oocyt zostaje sztucznie pobudzony do rozwoju, a następnie umieszcza go się w hodowli in vitro. W klonowaniu reprodukcyjnym, po kilku dniach hodowli, i po osiągnięciu przez zarodki stadium kilkukomórkowego, przeszczepiane by były one (tak jak w przypadku zapłodnienia in vitro) do macicy pacjentek. W klonowaniu terapeutycznym natomiast hodowane one by były przez nieco dłuższy okres (około 7 dni), aż do osiągnięcia przez nie stadium blastocysty.

17 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 21 komórka somatyczna np. fibroblast wyjądrzony oocyt - biorca neuron zrekonstruowany oocyt zrekonstruowany zarodek komórki zróżnicowane np. neurony RÓŻNICOWANIE blastocysta kolonie pierwotnych komórek zarodkowych WYPROWADZANIE LINII PIERWOTNYCH KOMÓREK ZARODKOWYCH KLONOWANIE Rys. 5. Uzyskiwanie ludzkich komórek terapeutycznych droga klonowania somatycznego Następnie blastocysty umieszczane by były w odpowiednio zmodyfikowanych warunkach hodowli in vitro umożliwiających wyprowadzenie z ich węzłów zarodkowych linii PKZ. W obu jednak przypadkach uzyskane zarodki miałyby potencjalną szansę, aby ich rozwój przebiegł do końca, aż do narodzin dziecka. Celem uniknięcia tych dylematów rozważane jest czasami przeprowadzenie takiej modyfikacji genetycznej komórek somatycznych, które

18 22 Jacek A. Modliński użyte byłyby jako dawcy jąder, która definitywnie uniemożliwiałaby rozwój sklonowanych zarodków powyżej stadium blastocysty. Uzyskany w ten sposób zarodek nie byłby więc sensu stricto zarodkiem ludzkim, lecz raczej konstruktem zarodkowym, z którego w żadnym przypadku nie można by uzyskać człowieka. Inna rozważaną alternatywą jest wykorzystanie do klonowania terapeutycznego zamiast oocytów ludzkich, oocytów zwierzęcych. Wiadomo już, że uzyskać można blastocysty po przeszczepieniu do enukleowanych oocytów bydlęcych jąder komórek somatycznych wielu gatunków ssaków, w tym również jąder fibroblastów ludzkich. Rozwiązanie to niesie jednak ze sobą wiele niebezpieczeństw. Komórki uzyskanych w ten sposób zarodków hybrydowych, jak również wyprowadzone z nich PKZ zawierałyby bowiem obcogatunkowe białka, co mogłoby stwarzać z kolei istotny problem po ich wprowadzeniu do organizmu człowieka. Nie ulega natomiast wątpliwości, że metodą terapii komórkowej, która nie budzi żadnych zastrzeżeń byłoby wykorzystanie tak zwanych komórek macierzystych dorosłych tkanek, zwłaszcza po opracowaniu metod ich izolacji i zagęszczania. Komórki macierzyste tkanek występują wśród komórek prawdopodobnie wszystkich tkanek, biorąc udział w procesach ich odnawiania. W ostatnich latach stwierdzono, że komórki macierzyste tkanek po ich przeszczepieniu do biorców, lub też w układzie in vitro różnicować się mogą nie tylko w tkankę, z której pochodzą, ale także w inne tkanki. Proces ten, polegający na zmianie kierunku różnicowania, określany jest mianem transdyferencjacji. Wykazano, że: u myszy komórki macierzyste krwi różnicować się mogą w komórki nerwowe, komórki wątroby i komórki mięśniowe, komórki macierzyste mięśni w komórki krwi, zaś macierzyste komórki nerwowe w komórki krwi i mięśni, wątroby oraz w komórki jelita; u szczura i człowieka macierzyste komórki ze zrębu szpiku kostnego przekształcać się mogą w komórki nerwowe; u człowieka komórki macierzyste krwi różnicować się mogą w komórki wątroby. Prawdziwą sensacje wzbudziły w 2002 roku doniesienia jednego z zespołów amerykańskich o wyizolowaniu ze szpiku kostnego człowieka, szczura i myszy pewnego rodzaju komórek macierzystych, które mogą przekształcić się w każdy rodzaj komórek. Komórki te nazwano dorosłymi multipotentnymi komórkami progenitorowymi (ang. MAP cells; multipotent adult progenitor cells). Jeśli informacja ta się potwierdzi, to komórki MAP będą jednymi z najważniejszych komórek, jakie do tej pory odkryto. Trwają również badania (prowadzone również w Polsce) nad izolacją i wykorzystaniem w terapii komórkowej komórek macierzystych uzyskiwanych z krwi pępowinowej. Istniałaby więc możliwość utworzenia dla każdego człowieka (w momencie jego narodzin) banku jego własnych komórek macierzystych (pewnego jednak

19 Biologiczne aspekty klonowania człowieka 23 tylko rodzaju), które mogłyby być w przyszłości jeżeli zaistnieje taka konieczność wykorzystane do autoprzeszczepów. Tak więc w przypadku terapii komórkowej istnieje przynajmniej w teorii kilka możliwych rozwiązań i klonowanie terapeutyczne nie musi być tym, które zostanie zastosowane w praktyce. Mówiąc o klonowaniu ssaków zarówno zarodkowym jak i somatycznym metodą transplantacji jąder komórkowych zapomina się często o istnieniu DNA zawartego w mitochondriach, organellach komórkowych odpowiedzialnych za przebieg procesów energetycznych komórki. Liczba genów zawartych w mitochondriach jest wprawdzie niewielka (0, 01%) są one jednak różne od genów zawartych w jądrze komórkowym. Z tego względu wprowadzanie do enukleowanego oocytu jądra pobranego od innego osobnika powoduje powstanie komórki mieszanej pod względem genetycznym, co może wykluczyć całkowitą identyczność potomka uzyskanego w wyniku klonowania. U klonowanych zwierząt taka całkowita identyczność jest z jednej strony trudna do określenia, przede wszystkim jeśli chodzi o psychikę i bahawior, z drugiej zaś nie musi odgrywać aż tak istotnej roli. O tym, że osobniki tworzące klon mogą nie być identyczne świadczą obserwacje przeprowadzone na klonach owiec. Wśród jednego klonu zaobserwowano znaczne różnice odnośnie wielkości i temperamentu poszczególnych osobników, co świadczy, że geny zawarte w jądrze nie determinują wszystkich szczegółów wyglądu i osobowości 21. U człowieka w mitochondriach zlokalizowanych jest 39 genów, a mutacje niektórych z nich powodują powstanie wielu groźnych chorób, o czym powinni pamiętać zwolennicy ludzkich replik. Idealny klon (pod względem materiału genetycznego oraz czynników zawartych w cytoplazmie) otrzymać można tylko poprzez podział zarodka lub też wtedy, kiedy jądro komórkowe wprowadzi się do oocytu uzyskanego od tego samego osobnika. Uzyskanie rzeczywistych replik ludzkich ma jeszcze jeden aspekt. O tym, jaki jest człowiek, decyduje nie tylko zespól jego genów, ale również środowisko i warunki w jakich rozwija się jako płód, dorasta i wychowuje jako dziecko oraz w których kształtuje się jego osobowość jako dorosłego człowieka. Inne są warunki w macicy matki noszącej płód sklonowanego osobnika, inna rodzina, w której dorasta, inna szkoła w której się uczy, inni koledzy i przyjaciele, inne środowisko w którym żyje. Warunki te i czynniki zmieniają się i na szczęście sklonować ich się nie da. A więc chociażby z tego względu idea otrzymania naszego idealnego alter ego pozostanie w sferze zainteresowań literatury science fiction, i niech tak będzie. 21 Por. I. WILMUT A. SCHNIEKE J. MCWHIR K.H.S. CAMPBELL, Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cells, Nature 385 (1997)

20 24 Jacek A. Modliński Uzyskana bowiem w wyniku klonowania somatycznego istota ludzka, poza czysto zewnętrznym podobieństwem (choć również niekoniecznie), byłaby najprawdopodobniej pod wieloma względami innym człowiekiem, a nie cielesnym i duchowym continuum istoty, z której powstała. Znacznie jednak poważniejszą sprawą w kontekście reprodukcyjnego klonowania człowieka jest status zdrowotny zwierząt uzyskanych w wyniku klonowania somatycznego. Bardzo wiele urodzonych zwierząt obarczonych jest licznymi wadami rozwojowymi. Około połowy cieląt i jagniąt otrzymanych w wyniku klonowania somatycznego umiera (często z nieznanych powodów) w ciągu pierwszych trzech dni po urodzeniu. U sklonowanych osobników obserwuje się ponadto wysoki odsetek poronień w pierwszym trymestrze ciąży, głównie na skutek wad w rozwoju łożyska, a u urodzonych osobników liczne zaburzenia, między innymi, w funkcjonowaniu układu oddechowego i krwionośnego, dysfunkcje mięśnia sercowego, ogólnoustrojowy wzrost ciśnienia żylnego oraz niedotlenienie tkanek i narządów. Ostatnio stwierdzono również, że u sklonowanych myszy występują zaburzenia w funkcjonowaniu wątroby oraz układu odpornościowego. Stwierdzono ponadto, że u większości sklonowanych myszy długość życia jest o 20% krótsza niż u osobników normalnych 22. Uważa się, że większość tych wad jest wynikiem nieprawidłowego przeprogramowania jąder w komórkach sklonowanych zarodków. Efekty tych błędów mogą być natychmiastowe lecz równie dobrze ujawniać się one mogą w wiele miesięcy (być może nawet lat) po urodzeniu. * * * Pomijając względy natury etyczno-moralnej, których omówienie nie było celem tego artykułu, należy pamiętać, że klonowanie reprodukcyjne człowieka wiązałoby się, najprawdopodobniej w większości przypadków, z produkcją skazanych na obumarcie płodów lub co gorsze, na narodziny dzieci skazanych na cierpienie z powodu występujących u nich wad rozwojowych, i których narodziny byłyby skutkiem zaspokojenia ambicji nieodpowiedzialnych rodziców i naukowców. Klonowanie reprodukcyjne jest, na szczęście, zakazane w większości cywilizowanych krajów. Być może zostanie ono przeprowadzone tam, gdzie kończą się normy moralne. Jest tylko pytanie, czy będzie to duma, czy też hańba nauki? 22 Por. J.A. MODLIŃSKI J. KARASIEWICZ, dz. cyt.