POCZĄTEK ŻYCIA A KLONOWANIE CZŁOWIEKA

Transkrypt

1 POZNAŃSKIE STUDIA Z FILOZOFII NAUKI Tom 23, nr 2 (2014), Filozoficzne i metodologiczne konteksty w badaniach biologicznych, s Anna Goździcka-Józefiak Instytut Biologii Eksperymentalnej UAM Poznań POCZĄTEK ŻYCIA A KLONOWANIE CZŁOWIEKA 1. Wprowadzenie Na początku 1997 roku świat obiegła wiadomość o sklonowaniu owcy Dolly z wykorzystaniem techniki transferu jąder komórkowych (por. Campbell i inni 1997, s. 267). W technice tej jądro z komórki somatycznej przeniesione zostaje do pozbawionej jądra komórki jajowej, stymuluje się ją do podziału i na etapie blastocysty implantuje do macicy matki zastępczej. Wykazano następnie, że w podobny sposób można otrzymać klony innych zwierząt (por. Gurdon 1999, s. 743; UNESCO 2005). W październiku 2001 roku rozpowszechniono kolejną wiadomość o uzyskaniu, metodą transplantacji jąder komórkowych, zarodka ludzkiego, złożonego z sześciu komórek. Dokonano tego w Laboratory Advanced Cell Technology w Massachusetts. W tym przypadku z ludzkiej komórki jajowej usunięto jądro komórkowe, a na jego miejsce wprowadzono materiał genetyczny z dojrzałej komórki skóry. Komórki takie zaczęły się dzielić, kiedy wprowadzono do nich komórki pęcherzykowate (odżywiające komórki jajowe w jajniku). Doświadczenia te wzbudziły dyskusję nad początkiem życia ludzkiego, ale również szereg wątpliwości etycznych i prawnych. Wiele krajów wprowadziło zakaz wykonywania jakichkolwiek prób klonowania człowieka, jak również doświadczeń na zarodkach ludzkich (por. Harris 1999, s. 142; National Academy of Sciences 2002, s. 11, 39; Schenker 2008, s. 271).

2 168 Anna Goździcka-Józefiak 2. Początek życia człowieka Zapłodnienie komórki jajowej jest procesem wieloetapowym, który rozpoczyna się w chwili zbliżenia plemnika do komórki jajowej, a kończy połączeniem jąder obu komórek, rekombinacją ich chromosomów w płytce metafazalnej pierwszego podziału mitotycznego. Zapłodniona komórka jajowa zygota daje początek zarodkowi. Od tego momentu rozpoczyna się okres rozwoju nowego organizmu. Bezpośrednio po zapłodnieniu haploidalne komplety chromosomów: komórki jajnika i plemnika, tworzą tzw. przedjądrza. Proces ten trwa około pięciu godzin. W jego tworzeniu biorą udział czynniki oocytarne z komórki plemnikowej. Komórka zawierająca przedjądrza męskie i żeńskie nazywa się ootydą. Około dwadzieścia godzin po zapłodnieniu przedjądrza zbliżają się do siebie, dochodzi do zaniku ich otoczek, parowania i rekombinacji chromosomów oraz powstania jądra zygotycznego. W momencie połączenia się materiału genetycznego, z obu komórek, oocytu i plemnika, powstaje nowa, odrębna jakość genetyczna nowa, żywa istota ludzka (por. Bartel 2004). Istota żywa, zgodnie z definicją przyjętą w biologii, jest zdolna do wzrostu, zwiększenia i rozwoju masy ciała, przemiany materii i energii, reagowania na bodźce, poruszania się i rozmnażania. Warunki te spełnia zygota. Komórka jajowa zawiera materiał DNA, RNA oraz białka i może rozwijać się do stadium ośmiokomórkowego bez jakichkolwiek sygnałów pochodzących z zewnątrz. Pytanie, jakie stawia sobie nauka, brzmi: od jakiego momentu w indywidualnym rozwoju zapłodnionej komórki mamy do czynienia z człowiekiem i czy ludzki embrion jest już w pełni człowiekiem? Większość uczonych uważa, że między zapłodnieniem komórki jajowej plemnikiem (poczęciem) a narodzinami człowieka trudno wyznaczyć granicę czasową, od którego momentu można byłoby mówić o rozwoju prowadzącym do stawania się człowiekiem, a od którego już o byciu człowiekiem. Życie człowieka rozpoczyna się od momentu połączenia gamet (komórki jajowej z plemnikiem). Z tego względu nieetyczne jest przerywanie rozwoju zarodka, na przykład w wyniku zamrożenia, selekcji, czy jego niszczenie, jak również używanie go do celów badawczych. Pytania te mają istotne znaczenie odnośnie do aborcji. Niektórzy usiłują wytłumaczyć jej legalność w opisie embrionalnego rozwoju człowieka,

3 Początek życia a klonowanie człowieka 169 wyróżniając kilka stopni, tj. poczęcie (humanizację), implantację płodu w macicy (indywidualizację), powstawanie struktur mózgowych (personalizację). W ich ocenie, efektem poczęcia nie jest osoba, lecz początek życia istoty ludzkiej, która ma stać się człowiekiem w trakcie procesu rozwojowego. Za moment stania się człowiekiem przyjmują oni implantację zarodka w macicy, kryteria neurologiczne, metamorficzne, psychologiczne, segmentację. Z uwagi na to, zwolennicy tego poglądu uważają, że poczęte życie podlega ochronie od pewnego etapu rozwoju płodu, jakim jest tworzenie się mózgu, pierwszych organów, co następuje około trzeciego miesiąca po zapłodnieniu. W ich ocenie, nie ma etycznych przeciwwskazań do usunięcia przed tym czasem ciąży, jak również możliwe jest prowadzenie badań eksperymentalnych z zapłodnionymi komórkami. Bez implantacji życie zarodka kończy się w fazie blastocysty (por. Sparrow 2009, s. 102; Szczygieł 2007; Gabryś 2007). Zwolennicy badań na zarodkach ludzkich, prowadzonych przez Koreańczyków, twierdzą, że zarodkom ludzkim brakuje człowieczeństwa i dlatego nie można ich uważać za istotę ludzką, jakkolwiek potencjalnie mogą się nią stać. 3. Możliwości pozyskiwania zarodków ludzkich Rozwój nowoczesnych technik rozrodu stworzył szereg nowych możliwości pozyskiwania zarodków poza ustrojem: w wyniku zapłodnienia pozaustrojowego komórki jajowej, na drodze transferu jądra z komórki somatycznej do pozbawionej jądra komórki jajowej lub poprzez indukcję dzieworództwa (partenogenezy). Doświadczenia na zwierzętach potwierdzają, że jest to możliwe (por. Findlay 2007, s. 905; Wilmut 1997, s. 810). Z powstaniem i początkiem życia człowieka na drodze aseksualnej łączą się kolejne, ważne kwestie etyczne związane z klonowaniem człowieka, zapłodnieniem poza ustrojem, przechowywaniem zamrożonych embrionów czy adopcją zamrożonych embrionów przez bezdzietne małżeństwa. Skoro można adoptować dzieci, dlaczego nie embriony, które są dziećmi. Dzieworództwo jest to rozwój nowego organizmu z komórki jajowej bez wnikania gamety męskiej. Zjawisko to występuje w świecie zwierząt, jak również można je wywołać, działając na komórkę jajową czynnikami

4 170 Anna Goździcka-Józefiak fizykochemicznymi. W tym przypadku komórkę jajową należy pobudzić do podziału, zanim do niego dojdzie, i zredukować do połowy jej materiał genetyczny. Pobudzone w ten sposób oocyty ludzkie w jajniku prowadzą niekiedy do rozwoju nowotworów (por. Kono 2004, s. 860). Zwolennicy badań na takich zarodkach uważają, że nie są to istoty żywe, a jedynie grudki komórek, ponieważ nie mają wykształconych narządów, nie czują, nie myślą, a zatem nie wykazują cech uważanych za ludzkie. Zarodki takie można byłoby wykorzystać do badań nad przyczynami niepłodności, antykoncepcją, poszukiwaniem nowoczesnych metod pozwalających na identyfikację nieprawidłowości w chromosomach i genach przed implantacją zarodków, nad chorobami wrodzonymi, przyczynami poronień, oraz do wyprowadzania z nich różnych linii komórek macierzystych, które można byłoby zastosować w terapii licznych schorzeń. Embriony takie uległyby jednak zniszczeniu (por. Baldwin 2009, s. 299; Dauglas 2009, s. 307). Poczynań tych nie mogą akceptować ci, którzy uważają, że życie ludzkie rozpoczyna się z chwilą aktywacji oocytu. Zatem niszczenie takiej komórki jest równoważne z zabiciem życia. Nie wolno niszczyć jednego życia kosztem drugiego, jak również nie można tworzyć życia ludzkiego po to, by je zniszczyć. Zarodki można także pozyskać na drodze klonowania, w wyniku transferu jądra z komórki somatycznej do pozbawionego jądra oocytu. Jest to tzw. klonowanie reprodukcyjne. Otrzymane w ten sposób zarodki można by także wykorzystać do pozyskania komórek macierzystych w celach terapeutycznych (tzw. klonowanie terapeutyczne). Klonowanie terapeutyczne prowadziłoby do pozyskania blastocysty, która stanowiłaby swoisty magazyn części zamiennych człowieka (por. Gurdon 1999, s. 743). Doświadczenia na zwierzętach potwierdzają małą efektywność tego procesu, jak również nie podają, z jakich komórek somatycznych powinno się pobierać jądra komórkowe potrzebne do transferu. Ważna jest także faza, w jakiej znajdują się komórki. Należy mieć również na uwadze fakt, że materiał genetyczny pochodzący z takich komórek może być zmieniony lub uszkodzony. Wykazano, że u sklonowanej owcy Dolly telomery wyznaczające liczbę podziału i czas życia komórek były krótsze, a ponadto miała ona szereg wad wrodzonych. Kolejne doświadczenia nad klonowaniem różnych zwierząt wskazują na ich wysoką śmiertelność i znaczny odsetek wad wrodzonych. Zwierzęta klonowane często miały skrócone

5 Początek życia a klonowanie człowieka 171 żuchwy, zaburzone funkcjonowanie nadnerczy w okresie płodowym oraz układu oddechowego. U licznych stwierdzono nadmierną masę okołourodzeniową, uniemożliwiającą prawidłowy poród. Z tego powodu wiele zwierząt rodziło się martwych lub umierało wkrótce po urodzeniu. Jednym z decydujących o tym czynników może być piętno genomowe. Podczas zapłodnienia zarodki otrzymują dwie kopie każdego genu jedną od ojca, drugą od matki. Niektóre z tych genów działają tylko wówczas, kiedy pochodzą z komórki jajowej, a są uciszane, gdy pochodzą z plemnika. Zatem geny pamiętają, w trakcie rozwoju zarodka i organizmu, swoje rodzicielskie pochodzenie. Geny piętnowane są znakowane poprzez metyzację DNA i w większości kodują czynniki regulujące rozwój zarodka. Najczęściej aktywność jednej kopii genu (matczynej lub ojcowskiej) w komórkach różnych typów zapewnia właściwy poziom sygnalizacji (por. Shi 2003, s. 91). Jest to jeden z poważnych argumentów przeciw klonowaniu człowieka na obecnym etapie wiedzy (por. Jaenisch 2001, s. 2552) Jeffrey Rifkin, znany przeciwnik klonowania człowieka, uważa, że stworzenie kopii człowieka prowadzi do skrępowania takiej osoby kaftanem genetycznym. Człowiek składa się z dwóch sfer: fenotypu i sfery psychicznej. Do końca nie wiadomo, w jakim stopniu nasze cechy są determinowane przez nasz genom, w jakim przez środowisko, indywidualne zdarzenia i doznania często przypadkowe. Ponadto, cechy człowieka są także determinowane przez genom mitochondrialny, który pochodzi z komórki jajowej. Badania na bliźniętach jednojajowych wykazały, że takie naturalne ludzkie klony wykazują pewne różnice pod względem fizycznym, jak i psychicznym. A zatem, klonowanie nie powinno zagrażać wyjątkowości człowieka. Z drugiej strony, nie wiadomo, jaka byłaby psychika dziecka powstałego w wyniku klonowania. Czy będąc klonem jednego z rodziców, spełni ich oczekiwania? Istnieje także pogląd, że klonowanie człowieka może zmniejszyć różnorodność ludzkiej populacji genowej, a ponadto występują obawy przed eugeniką (por. Strong 2005, s. 654). Rozmnażanie płciowe stwarza możliwość wytworzenia nowych kopii genów, zwiększających szanse przeżycia osobników potomnych. Wiele religii uważa także klonowanie człowieka za sprzeczne z godnością przekazywania życia i aktu małżeńskiego. Wskazuje się na humanitarny wymiar ludzkiej egzystencji, znaczenie cielesności i seksualności człowieka oraz jego stosunek do przodków i potomków.

6 172 Anna Goździcka-Józefiak Zarodki mogą być także tworzone w wyniku zapłodnienia pozaustrojowego. Zarówno do klonowania, jak i zapłodnienia komórki jajowej in vitro potrzeba dużej ilości oocytów. Nasuwa się zatem pytanie: czy etyczne jest pozyskiwanie samych oocytów do celów badawczych? Pozyskiwanie ich poprzedzone jest przez podawanie kobiecie środków stymulujących owulację, a te mogą uszkadzać narządy wewnętrzne, wątrobę, nerki, prowadzić do udarów mózgu, jak również powodować nowotwory jajnika. W świetle początku życia człowieka ważnym zagadnieniem etycznym i prawnym są techniki reprodukcji wspomaganej ART (Assisted Reproductive Technologies), które doczekały się akceptacji i prawnej legalizacji w 39 krajach naszego kontynentu. W Europie znajduje się ponad 516 centrów ART (por. Schenker 1997, s. 173). Rozwój technik biologii reprodukcyjnej stworzył możliwości tworzenia prezarodków in vitro. Dla większości małżeństw bezpłodnych otwiera to, być może, nowe możliwości posiadania potomstwa. ART wzbudza jednak w wielu krajach szereg wątpliwości natury etycznej i prawnej odnośnie do nie tylko samej procedury, ale również pochodzenia materiału genetycznego, krioprezerwacji zarodków, badań na prezarodkach, niszczenia zarodków uszkodzonych czy sztucznego zapłodnienia oocytu plemnikiem obcym (Artifi cial insemination with donor semen AID). W krajach europejskich ART zaleca się parom heteroseksualnym, małżeństwom legalnym lub osobom żyjącym w stałym związku, jak również kobietom samotnym. Z AID wiąże się problem: czy dawca plemników powinien być anonimowy, czy nie? Istnieje szereg powodów, dla których dawca nie powinien być anonimowy, choćby z uwagi na dziecko. Człowiek ma prawo wiedzieć, skąd pochodzi, a w wypadku zaistnienia szeregu chorób niezbędna jest informacja genetyczna dotycząca rodziców. Zapłodnienie pozaustrojowe wymaga pozyskania komórek rozrodczych od odpowiednich dawców. W dwunastu krajach Europy praktykowane jest pobieranie oocytów. Najczęściej otrzymuje się je od kobiet, które same zostały poddane zapłodnieniu in vitro (In-vitro fertilization IVF), niekiedy są to przyjaciele, wolontariusze, jak również osoby poddające się sterylizacji. W większości krajów od dawców komórek rozrodczych wymaga się badań medycznych w celu wykluczenia dziedzicznych zaburzeń genetycznych, chorób przenoszonych drogą płciową oraz dostosowania odpowiedniego wieku (dla plemnika osoby do 55 lat, natomiast dla

7 Początek życia a klonowanie człowieka 173 oocytu lat). W ośmiu krajach Europy praktykuje się także oddawanie zarodków matkom zastępczym (por. Schenker 1997, s. 173). We wszystkich technikach rozrodu wspomaganego otrzymuje się zazwyczaj więcej zarodków, niż można wszczepić do macicy kobiety. Zarodki nadprogramowe mogą stanowić przedmiot badań, co ze względów etycznych nie może być akceptowane. Nowoczesne techniki molekularne i techniki rozrodu pozwalają także na pozyskiwanie zarodków, których nie można implantować bądź zawierających informację genetyczną pochodzącą z dwóch różnych gatunków. Możliwa stała się także zmiana informacji genetycznej zarodka (por. Dauglas 2009, s. 307). Pozyskiwanie zarodków inną drogą aniżeli w wyniku zapłodnienia doprowadziłoby do zmiany biologicznej definicji zarodka. Biologowie uważają, że zarodek ludzki jest istotą, która wyrasta z pierwszego podziału mitotycznego komórki powstałej po zapłodnieniu ludzkich oocytów przez ludzki plemnik. Do powstania zarodka może także dojść w wyniku inicjacji procesu rozwoju istoty biologicznej z ludzkiego genomu jądrowego niezmienionego lub zmienionego przed ósmym tygodniem rozwoju od pierwszego podziału mitotycznego. Definicja biologiczna zarodka nie określa więc kwestii etycznych i prawnych zarodków. Summary In this article there has been outlined a problem of the beginning of human life from a biological perspective. One may point at two fundamental questions: at which moment during the development of a human embryo can we talk about the appearing of a man, and is a human embryo fully a human being? The answer to these questions is used in various discussions of an ethical and legal nature. However, the biological definition of a human embryo does not determine in a direct way the right ethical and legal settlements. Literatura Baldwin, T. (2009). Mortality and human embryo research. EMBO reports 10(4), s

8 174 Anna Goździcka-Józefiak Bartel, H. (2004). Embriologia. Warszawa: PZWL. Campbell, K.H., McWhir, J., Ritchie, W.A., Wilmut, I. (1997). Sheep cloned by nuclear transfer from a cultured cell line. Nature 385, s Dauglas, T., Savulescu, J. (2009). Destroying unwanted embryos in research. Talking Point on morality and human embryo research. EMBO reports 10(4), s Findlay, J.K., Gear, M.L., Illingworth, P.J., Junk, S.M., Kay, G., Mackerras, A.H., Pope, A., Rothenfluh, H.S., Wilton, L. (2007). Human embryo: a biological definition. Human Reproduction 22, s Gabryś, M.S. (2007). Medycyna wokół początków życia ludzkiego. Życie i płodność 1 [ Gurdon, J.B., Colman, A. (1999). The future of cloning. Nature 402, s Harris, J. (1999). Goodbye Dolly, The ethics of human cloning. W: Kuhse, H., Singer, P. (red.) Bioethics: An anthology. Oxford: Blackwell, s Jaenisch, R. Wilmut, I. (2001). Don t clone humans [Policy forum. Developmental Biology]. Science 291, s Kono, T., Obata, Y., Wu, Q., Niwa, K., Ono, Y., Yamamoto, Y., Park, E.S., Seo, J.S., Ogawa, H. (2004). Birth of parthenogenetic mice that can develop to adulthood. Nature 428, s National Academy of Sciences (2002). Scientific and medical aspects of human reproductive cloning. Washington (DC): National Academy Press, s , Schenker, J.G. (1997). Assisted reproduction practice in Europe: legal and ethical aspects. Human Reproduction Update 2, s Schenker, J.G. (2008). The beginning of human life. Journal of Assisted Reproduction and Genetics 25, s Shi, W., Zakhartchenko, V., Wolf, E. (2009). Epigenetic reprogramming in mammalian nuclear transfer. Differentiation 71, s Sparrow, R. (2009). Therapeutic Cloning and Reproductive Liberty. Journal of Medicine and Philosophy 34, s Strong, C. (2005). Reproductive cloning combined with genetic modification. Journal of Medical Ethics 31(11), s Szczygieł, K. (1999). Wyzwania moralne przełomu tysiącleci dla bioetyki. W: Nagórny, J., Derdziuk, A. (red.) Wyzwania moralne przełomu tysiącleci dla bioetyki. Lublin: Wyd. Diecezjalne w Sandomierzu. UNESCO (2005). Human Clonning Ethical Issues [ Wilmut, I., Schnieke, A.E., McWhir, J., Kind, A.J., Campbell, K.H.S. (1997). Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cells. Nature 385, s