1.5. Katalog roszczeń z tytułu szkody na osobie w polskim systemie prawa cywilnego Podsumowanie... 48

Transkrypt

1 Spis treści Wstęp... 7 Rozdział 1 Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej a szkody na osobie Pojęcie i klasyfikacja szkód na osobie Źródła kompensacji szkód na osobie Geneza i rozwój ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej w kontekście szkód na osobie Tendencje w zakresie szkód na osobie na rynku ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej Katalog roszczeń z tytułu szkody na osobie w polskim systemie prawa cywilnego Podsumowanie Rozdział 2 Dochodzenie roszczenia o zadośćuczynienie z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej aspekty ekonomiczne Dochodzenie roszczeń za szkodę na osobie jako element zarządzania finansami osobistymi Proces dochodzenia roszczeń z ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej Decyzje w procesie dochodzenia roszczeń Specyfika decyzji o dochodzeniu roszczenia o zadośćuczynienie Ryzyko w procesie dochodzenia roszczeń a postawy decydentów Strategia w dochodzeniu roszczeń Uwarunkowania społeczne Badania ankietowe postaw i opinii w zakresie dochodzenia roszczeń za szkody na osobie Podsumowanie Rozdział 3 Koncepcje ekonomiczne a wycena roszczeń za niemajątkowe szkody na osobie Ekonomiczna teoria wartości... 94

2 6 Spis treści 3.2. Koncepcje ekonomicznej wyceny wartości życia i zdrowia w kontekście odszkodowań Geneza i ewolucja ekonomicznej wyceny wartości życia i zdrowia Metody ekonomicznej wyceny wartości życia i zdrowia oraz ich wykorzystanie Rozwiązania systemowe w zakresie wykorzystania modeli ustalania wysokości świadczeń za szkody o charakterze niemajątkowym w wybranych krajach Podsumowanie Rozdział 4 Modelowanie wysokości zadośćuczynienia w polskim systemie odpowiedzialności odszkodowawczej Zasady ogólne ustalania zakresu kompensacji szkody na osobie Przedmiot kompensacji i przesłanki ustalania wysokości zadośćuczynienia w ujęciu prawnym Przesłanki wysokości zadośćuczynienia w ujęciu ekonomicznym Krzywda i okres jej odczuwania Poziom życia i stopa życiowa Zadośćuczynienie dla bliskich w przypadku śmierci koncepcja wyceny dla polskiego rynku Zadośćuczynienie dla bezpośrednio poszkodowanego koncepcja wyceny dla polskiego rynku Podsumowanie Rozdział 5 Konstrukcja ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej a realizacja roszczeń poszkodowanych Funkcje ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej jako metody zarządzania ryzykiem podmiotów odpowiedzialnych za szkodę Elementy konstrukcyjne determinujące zakres kompensacji za szkody na osobie w produktach ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej Konstrukcja obowiązku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej Podsumowanie Zakończenie Literatura Spis rysunków Spis tabel Summary

3 Wstęp Wypłata świadczeń z tytułu szkód na osobie z ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej stanowi w ostatnim czasie istotne wyzwanie dla rynku ubezpieczeniowego. Odnotowuje się znaczny wzrost liczby i wartości roszczeń z tego tytułu. W badaniach i ocenach tych tendencji na rozwiniętych rynkach ubezpieczeniowych pojawiają się dwie istotne kwestie. Pierwsza to wpływ postaw poszkodowanych na intensyfikację liczby i wartości roszczeń, druga to coraz większy udział świadczeń za szkody o charakterze niemajątkowym (ból i cierpienie) w ogólnej wartości świadczeń, do których wypłaty zobowiązani zostają ubezpieczyciele. Postawy poszkodowanych determinowane są przez szereg czynników, w tym przez czynniki niezależne od ubezpieczycieli. Szkody o charakterze niemajątkowym są w zasadzie niewymierne, co wydaje się sprzeczne z podstawowymi ideami ubezpieczenia. Oba zagadnienia wprowadzają element niepewności do procesu likwidacji szkód, a w efekcie także do procesu zarządzania ryzykiem, tak ubezpieczyciela, jak i podmiotu zagrożonego odpowiedzialnością cywilną. Jednocześnie szkody na osobie mają szczególny wymiar społeczno-ekonomiczny. Oddziałują na kondycję i położenie samej jednostki (poszkodowanego) i jej najbliższego otoczenia, mają jednak, co oczywiste, negatywne implikacje dla społeczeństwa i gospodarki, poprzez chociażby obniżenie produktywności czy obciążenie systemu pomocy społecznej dlatego niezwykle istotna jest ich pełna kompensacja. Zagadnienie kompensacji generuje istotne problemy praktyczne. Z jednej strony dotyczą one właściwego zaadresowania roszczenia. Obecnie współistnieje wiele źródeł kompensacji, które pozostają w różnych relacjach, przy tym najistotniejszą rolę odgrywają: system zabezpieczenia społecznego oraz system oparty na odpowiedzialności cywilnej sprawcy (lub podmiotu odpowiadającego za sprawcę). Odpowiedzialność ta może lub też musi w pewnych obszarach być przedmiotem ubezpieczenia, co stanowi de facto transfer obowiązku pokrycia szkody na zakład ubezpieczeń. Mimo wielu dyskusji o niedostatkach systemu opartego na odpowiedzialności cywilnej i jej ubezpieczeniu, jakie toczą się w nauce i praktyce w ostatnich latach na całym świecie, niewątpliwie jest to źródło powszechne, a wręcz zyskujące na znaczeniu w kontekście rozwoju zjawiska kultury roszczeniowej. Jest to także źródło, które eliminuje lub minimalizuje eksternalizację strat, a w przypadku ubezpieczenia z zachowaniem odpowiednich warunków ryzyko

4 8 Wstęp niewypłacalności sprawcy. Jego właściwe wykorzystanie leży zatem w interesie tak samych poszkodowanych, jak i sprawców, czy wreszcie państwa i społeczeństwa, jako podmiotów de facto obciążanych kosztami w przypadku eksternalizacji. Drugim problemem jest ustalenie wysokości świadczenia, przy czym szczególnie dotyczy to świadczenia mającego na celu kompensację szkody o charakterze niemajątkowym. Roszczenie o zadośćuczynienie za szkody niematerialne, krzywdę, ból i cierpienie, choć budzi wiele kontrowersji, jest dopuszczalne wśród składowych roszczeń z tytułu szkody na osobie w większości rozwiniętych systemów prawnych. Dodatkowo obok kosztów opieki stanowi ono jak wspomniano główny czynnik determinujący wzrost wartości roszczeń za szkody na osobie w ocenie ubezpieczycieli odpowiadających gwarancyjnie z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Wzrost ten wynika tak ze skłonności do dochodzenia roszczenia, jak i z faktu niematerialności szkody, specyfiki dobra będącego przedmiotem naruszenia i w konsekwencji możliwości dosyć dowolnego szacowania wartości roszczenia 1. Już pobieżna analiza decyzji ubezpieczycieli oraz orzecznictwa w tym obszarze na polskim rynku pozwala na stwierdzenie, że istnieje duża rozbieżność w kwantyfikacji świadczeń w przypadkach podobnych, a jednocześnie brak poza ogólnikowym uzasadnienia dla kwot uznawanych za odpowiednie. Swoboda ta prowadzi do nieprzewidywalności wyniku, co implikuje ryzyko finansowe dla wszystkich stron zaangażowanych w proces likwidacji szkody (ubezpieczyciela, ubezpieczonego, poszkodowanego), a także dla państwa i społeczeństwa, o ile są zainteresowani pełną kompensacją. Prowadzi także do braku sprawiedliwości poziomej i pionowej w orzecznictwie, poczucia niesprawiedliwości i nierównego traktowania, braku społecznej akceptacji decyzji, co nie tylko jest niepożądane z punktu widzenia poszkodowanych, ale i implikuje w ocenie autorki skłonność do sporów. Tendencje te obserwujemy od kilu lat na polskim rynku, zwłaszcza po nowelizacji kodeksu cywilnego w 2008 r. i przyznaniu wyraźnie w par. 4 w art. 446 prawa do dochodzenia zadośćuczynienia za krzywdę w wyniku śmierci osoby najbliższej. Problemy te powodują, że kwestia wyceny szkody i ustalenia odpowiedniego świadczenia dla wnoszących roszczenia za szkody na osobie jest przedmiotem dyskusji w wielu krajach, także na polskim rynku w środowisku zarówno naukowym, jak i ubezpieczeniowym czy sędziowskim, które między innymi próbuje poszukiwać metod obiektywizacji zadośćuczynienia 2. 1 Ogólna liczba roszczeń i ich wartość zależne są także od liczby zdarzeń i surowości szkód (obrażeń) powstałych w ich konsekwencji, a te, wraz z czynnikami je determinującymi, zależą od obszaru (wypadki komunikacyjne, wypadki przy pracy etc.), w którym te szkody powstają. Szczegółowa analiza jest praktycznie niemożliwa w ujęciu uniwersalnym, ponadto wykraczałaby poza ramy niniejszego opracowania. 2 Wycena szkody i ustalenie odpowiedniego świadczenia dla wnoszących roszczenia za szkody na osobie stanowią m.in. przedmiot aktualnych i zapowiadanych analiz samorządu ubezpieczycieli, Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości czy Ministerstwa Sprawiedliwości.

5 Wstęp 9 W literaturze polskiej zagadnienia roszczenia o zadośćuczynienie i kompensacji szkód na osobie w kontekście funkcjonowania ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej analizowane są przede wszystkim w obszarze nauk prawnych 3. Uwagę autorów skupiają szczególnie takie problemy, jak funkcje i podstawy odpowiedzialności, przesłanki ustalania wysokości świadczeń, uprawnienia i pozycja podmiotów, wynikające ze stosunku ubezpieczenia. Zagadnienia ekonomiczne, czy też ujęcie ekonomiczne wskazanych problemów, są pomijane w analizach naukowych rodzimych autorów, z wyjątkiem pewnych aspektów z obszaru finansów publicznych, analizowanych zazwyczaj w kontekście kosztów wypadków drogowych lub innych zagrożeń o charakterze powszechnym 4. Tymczasem w literaturze zagranicznej problematyka ta kwantyfikacja wartości życia i zdrowia nie tylko dla społeczeństwa, ale i dla celów ubezpieczeń i kompensacji szkody pojawiała się już w badaniach z obszaru teorii wartości (por. Wittstein, Lotka, Huebner, Schultz, Becker, Mincer i in.), a współcześnie jest przedmiotem zainteresowania w wielu publikacjach, zwłaszcza z dziedziny określanej jako ekonomiczna analiza prawa (law & economics) (m.in. Smith, Brookshire, Sjöberg, Viscusi) 5. Co istotne, ich autorzy skupiają się na poszukiwaniach naukowych, ekonomicznych podstaw do wyceny szkody i ustalenia odpowiedniego świadczenia dla wnoszących roszczenia oraz choć w mniejszości odnoszą się do samego procesu dochodzenia roszczeń lub likwidacji szkody i ekonomicznych uwarunkowań decyzji, jakie w tych procesach są podejmowane. Uzasadnia to wybór obszaru badawczego w niniejszej pracy. Celem jest ekonomiczna analiza procesu dochodzenia roszczeń o zadośćuczynienie z tytułu szkody na osobie z ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, traktowanego jako proces finansowania szkody z określonego źródła. Aby osiągnąć wskazany cel, autorka identyfikuje dwa podstawowe problemy badawcze. Pierwszy z nich to determinanty ekonomiczne procesu dochodzenia roszczeń. Drugi to problem kwantyfikacji zadośćuczynienia, mającego stanowić pieniężną kompensację bólu i cierpienia. Tak zidentyfikowane problemy pozostają ze sobą w ścisłym związku, ponieważ wycena dobra mającego być przedmiotem kompensacji stanowi istotny etap w procesie dochodzenia roszczeń i jako taka 3 Por. m.in. publikacje książkowe: E. Kowalewski (1981): Ubezpieczenie Oodpowiedzialności Cywilnej. Funkcje i przemiany, UMK, Toruń; Z. Brodecki (red.) (1996): Dobrowolne ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej. Prawo i praktyka, Info-Trade, Gdańsk; L. Nowakowski (2004): Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, Poltext, Warszawa; A. Raczyński (2010): Sytuacja prawna poszkodowanego w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej, C.H.Beck, Warszawa; M. Krajewski (2011): Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej według kodeksu cywilnego, Wolters Kluwer Polska, Warszawa; M. Orlicki (2012): Ubezpieczenia obowiązkowe, Wolters Kluwer Polska, Warszawa; J. Matys (2010): Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Ponadto wiele artykułów, autorstwa np. M. Serwach, E. Kowalewskiego, A. Szpunara. 4 D. Maśniak (2010): Transgraniczny system ochrony ofiar wypadków drogowych. Studium prawnofinansowe, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. 5 Prace wskazanych autorów obszernie cytowane w rozdziale trzecim.

6 10 Wstęp podlega uwarunkowaniom właściwym dla całego procesu, a jednocześnie decyzje w przedmiocie kwantyfikacji świadczenia wpływają na przebieg tego procesu. Dodatkowo, zakreślając przedmiot analizy jak w temacie pracy, autorka uznała za celowe zbadanie, w jakim stopniu realizacja roszczeń o zadośćuczynienie determinowana jest poprzez konstrukcję ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Konstrukcja ta jest w dużej mierze wyrazem decyzji podmiotów obarczonych ryzykiem zobowiązania do finansowania świadczeń na rzecz poszkodowanego. Krokiem istotnym dla realizacji tak określonych celów jest przyjęcie tezy, że kwantyfikacja zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową jest możliwa i konieczna do prawidłowego funkcjonowania ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej jako źródła finansowania szkód na osobie. Lord Kelvin, brytyjski fizyk, matematyk i przyrodnik, powiedział: Jeśli możesz zmierzyć to, o czym mówisz, i wyrazić liczbami, wtedy wiesz coś nie coś na ten temat 6. Mogłoby to stanowić wyznacznik, punkt odniesienia dla praktyki w zakresie formułowania roszczeń, przewidywania ich wartości oraz orzekania. Druga tezą, która implikuje tok rozważań, jest stwierdzenie, że nie tylko prawne regulacje i wnioskowanie z orzecznictwa determinują proces dochodzenia roszczeń o zadośćuczynienie, a decyzje poszkodowanych oraz zakres i realność kompensacji są warunkowane czynnikami społeczno-ekonomicznymi. Autorka stawia tezy w tej kolejności, pierwsza z nich jest bowiem nadrzędnym celem pracy. Teza druga i zagadnienia z nią związane są jednakże przedmiotem analizy w toku pracy pojawiającym się wcześniej, gdyż dotyczy ona procesu dochodzenia roszczeń w całości, kwantyfikacja zaś zadośćuczynienia jest w tym procesie osadzona, choć dokonywana niejednokrotnie na kilku etapach i przez różne podmioty (poszkodowanego, jego pełnomocnika, ubezpieczyciela, sąd). Ze względu na założony kierunek badań i temat pracy w aspekcie podmiotowym proces jest ujmowany przede wszystkim z punktu widzenia poszkodowanych dochodzących roszczeń. Wyznaczonym celom badawczym podporządkowana została struktura pracy. Książka ma pięć rozdziałów. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do problematyki szkód na osobie w kontekście ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej. Tu zostały poddane analizie w świetle krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu pojęcie i klasyfikacja szkód na osobie, źródła kompensacji tych szkód i ich wzajemne relacje wraz z autorską koncepcją klasyfikacji tych źródeł. Następnie omówiono genezę i rozwój ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej na świecie, w odniesieniu tak do produktów oferowanych przez rynek, jak i do systemów prawnych odpowiedzialności cywilnej, ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką 6 Cytat za: P. Lenartowicz (1995): Elementy teorii poznania [Theory of cognition Polish text], Jesuit Philosophical Faculty, Cracov; pdf [ ].

7 Wstęp 11 odgrywały w tym rozwoju roszczenia z tytułu szkód na osobie. Omówione zostały także aktualne tendencje na świecie w obszarze roszczeń za szkody na osobie i świadczeń wypłacanych przez ubezpieczycieli. Rozważania te zamyka analiza struktury i wskazanie katalogu roszczeń z tytułu szkody na osobie w polskim systemie prawa cywilnego. Rozdział drugi poświęcony został ekonomicznym uwarunkowaniom procesu dochodzenia roszczeń o zadośćuczynienie. Najpierw proces ten umiejscowiono w obszarze zarządzania finansami osobistymi (gospodarstwa domowego). Następnie nakreślono autorski schemat tego procesu jako procesu podejmowania decyzji. Analizie poddana została specyfika decyzji w procesie dochodzenia roszczeń oraz zagadnienie ryzyka finansowego, jakie autorka identyfikuje w tym procesie. W rozważaniach zostały uwzględnione także uwarunkowania społeczne i cechy osobiste decydentów. Na tle studiów literaturowych, w tym opracowań empirycznych, podjęto próbę aplikacji mechanizmów identyfikowanych w obszarze finansów osobistych, finansów behawioralnych i teorii podejmowania decyzji, determinujących postawy i preferencje decydentów do procesu dochodzenia roszczeń za szkody na osobie. Zwrócono uwagę także na zagadnienie strategii, jaka może być wykorzystywana w procesie dochodzenia roszczeń. Podsumowaniem jest prezentacja wyników badań ankietowych (bezpośrednich i internetowych) wykonanych przez autorkę, dotyczących postaw społecznych Polaków w zakresie dochodzenia roszczeń za szkody na osobie, w tym dotyczących etapów i alternatyw w procesie dochodzenia roszczeń oraz kwantyfikacji świadczeń. Dwa następne rozdziały kluczowe dla nadrzędnej tezy pracy poświęcone zostały zagadnieniu wyceny życia i zdrowia, w tym krzywdy powstałej w wyniku utraty lub naruszenia tych dóbr, dla celów ustalania zadośćuczynienia. W rozdziale trzecim, na podstawie obszernych badań literaturowych i źródłowych, zaprezentowane zostały ekonomiczne koncepcje wyceny wartości życia i zdrowia od czasów średniowiecza po współczesne. Pokazano wachlarz motywacji, dylematów, podejść i propozycji badaczy oraz obszarów zastosowań. Stanowi to połączenie ekonomicznej teorii wartości z problematyką wyceny roszczeń za szkody na osobie o charakterze niemajątkowym. Poddanie analizie tych zagadnień jest istotne dla wykazania, że życie i zdrowie mogą stanowić wartość w ujęciu ekonomicznym i w konsekwencji mogą być wyceniane oraz że wycena ta ma swoje uzasadnienie i praktyczny wymiar. Na poparcie tej tezy przedstawione zostały w tym samym rozdziale rozwiązania systemowe stosowane w wybranych krajach europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych w zakresie wykorzystania modeli ustalania świadczeń za szkody niemajątkowe, z jednoczesnym uwypukleniem różnic w zakresie prawa materialnego i procesowego oraz w zwyczajach. Zagadnienia wyceny kontynuuje rozdział czwarty, w którym następuje przeniesienie rozważań na grunt polskiego systemu prawnego i próba stworzenia mo-

8 12 Wstęp delu kwantyfikacji zadośćuczynienia z zastosowaniem omówionych koncepcji. W rozdziale tym omówiono najpierw zasady i przesłanki prawne ustalania zadośćuczynienia jako ramy analizy ekonomicznej. Na podstawie kwerendy orzecznictwa przedstawiono zasady szczegółowe ustalania zadośćuczynienia, istotne w ocenie autorki dla dalszej analizy ekonomicznej. Na tle przeglądu orzecznictwa i decyzji ubezpieczycieli zaprezentowano także zestawienie wartości zadośćuczynienia ustalanych w indywidualnych sprawach w ostatnich latach na polskim rynku. Skonfrontowano je z wartościami przypisywanymi innym dobrom niż zdrowie i życie. Następnie poddano analizie w ujęciu ekonomicznym podstawowe przesłanki determinujące wysokość zadośćuczynienia, w tym krzywdę i okres jej odczuwania. Wykorzystano tu odniesienia m.in. do teorii potrzeb, jakości życia, teorii mnogości, a także do miar związanych z kształtowaniem poziomu życia i sytuacji majątkowej społeczeństwa. W drugiej części rozdziału autorka zaproponowała własne modele kwantyfikacji zadośćuczynienia dla polskiego rynku odrębnie dla poszkodowanych bezpośrednio z tytułu uszkodzenia ciała i rozstroju zdrowia oraz dla poszkodowanych pośrednio z tytułu śmierci osoby bliskiej. Koncepcje te stanowią modyfikację wybranych koncepcji omawianych w rozdziale trzecim i autorską aplikację ich do polskich warunków. Zilustrowane zostały przykładowymi kalkulacjami wysokości świadczeń. Wyniki odniesiono także do wycen, jakie można poczynić dla polskiego rynku. Ostatni rozdział poświęcony został znaczeniu konstrukcji ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej dla skutecznej realizacji roszczeń poszkodowanych, przy czym szczególną uwagę autorka skierowała, co oczywiste, na zadośćuczynienie. Wskazano tu, jakie cechy przedmiotowych ubezpieczeń, jakie elementy konstrukcji produktu czy programu ochrony i w jaki sposób determinują ów proces. Podkreślono także specyfikę ubezpieczeń obowiązkowych i kształt obowiązku ubezpieczenia narzucany przez ustawodawcę oraz znaczenie systemów gwarancyjnych dla efektywności procesu dochodzenia roszczeń z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Jakkolwiek praca skupia się na aspektach ekonomicznych, a w szczególności na finansowych, stanowi w istocie w dużej mierze analizę interdyscyplinarną, gdyż czynniki prawne, rzecz jasna, wyznaczają ramy dla czynników ekonomicznych, choć wydaje się, że uprawnione będzie stwierdzenie, że także mechanizmy i potrzeby społeczno-ekonomiczne implikują zachowania regulatora. Aspekty ekonomiczne obejmują przy tym obszar finansów, w tym finansów osobistych, ubezpieczeń i zarządzania ryzykiem, a także teorii podejmowania decyzji i ekonomicznej analizy prawa. Z racji poruszanych zagadnień konieczne było także uwzględnienie aspektów z obszaru socjologii, psychologii i prawa cywilnego. Praca stanowi rezultat kilkuletnich badań teoretycznych oraz refleksji autorki wynikających z doświadczeń zdobytych w działalności brokera ubezpieczeniowe-

9 Wstęp 13 go w zakresie zarówno zarządzania ryzykiem, jak i likwidacji szkód, w tym dochodzenia roszczeń. Obejmuje stan prawny na koniec roku 2013 determinuje to okres, do którego odnoszą się także inne dane rynkowe oraz wykorzystana literatura. Podstawą do opracowania i analizy prezentowanej tematyki były obszerne studia interdyscyplinarnej literatury, w przeważającej mierze anglojęzycznej, oraz aktów prawnych, kwerenda zagadnień praktycznych, decyzji ubezpieczycieli i orzecznictwa. Inne zastosowane metody badawcze to analiza porównawcza i badania ankietowe. *** Niniejsza monografia powstała dzięki wsparciu oraz inspiracjom płynącym ze strony wielu osób. Szczególne podziękowania pragnę złożyć prof. Wandzie Ronce- Chmielowiec za życzliwość i motywację na drodze naukowej oraz recenzentom dr. hab. Kazimierzowi Ortyńskiemu, profesorowi nadzwyczajnemu Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu, oraz dr. hab. Jackowi Lisowskiemu, profesorowi nadzwyczajnemu Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu których uwagi i sugestie były bardzo pomocne w ustaleniu ostatecznej wersji pracy. Ilona Kwiecień