Symulator terapeutyczny

Transkrypt

1 Pol J Med Phys Eng 2004;10(2): PL ISSN Sylwia Zielińska-Dąbrowska 1, Witold Skrzyński 2, Paweł F. Kukołowicz 1, Jerzy Tołwiński 2 Krajowe zalecenia dotyczące kontroli aparatów stosowanych w teleradioterapii Symulator terapeutyczny 1 Zakład Fizyki Medycznej, Świętokrzyskie Centrum Onkologii, Kielce 2 Zakład Fizyki Medycznej, Centrum Onkologii Instytut, Warszawa

2

3 Przedmowa Niniejsze opracowanie dotyczące symulatorów terapeutycznych jest propozycją krajowych zaleceń mających na celu kontrole i zapewnienie wysokiej jakości procesu przygotowania pacjenta do radioterapii. Stanowi ono dopełnienie publikowanych zaleceń krajowych dotyczących aparatów wykorzystujących promieniowanie jonizujące stosowanych w radioterapii. Opracowanie zostało przygotowane z myślą o pracujących w ośrodkach onkologicznych fizykach, na których spoczywa odpowiedzialne zadanie właściwego przygotowania pacjenta do prawidłowej i skutecznej radioterapii. Opracowanie zawiera zestaw dwudziestu czterech testów, pogrupowanych w pięć grup tematycznych, zajmujących się oceną poniżej wymienionych parametrów pracy symulatorów: 1. Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora 2. Parametry wiązki promieniowania 3. Parametry mechaniczne stołu 4. Parametry toru wizyjnego 5. Parametry źródła promieniowania X Każdy z opisanych w opracowaniu testów podzielono na trzy części. Pierwsza z nich informuje o niezbędnym do wykonania testu wyposażeniu. Druga przedstawia szczegółowy opis postępowania. Trzecia podaje wartość sugerowanych tolerancji kontrolowanego parametru. Dodatkowo niektóre z testów zawierają Komentarz, gdzie umieszczono przydatne zdaniem autorów informacje dotyczące wykonania testu, bądź interpretacji jego wyników. Dla ułatwienia i ujednolicenia zapisu wyników kontroli symulatorów, umieszczono w opracowaniu specjalnie do tego celu przeznaczone tabele. Opracowanie zawiera również opis aparatury pomiarowo-kontrolnej niezbędnej do wykonania kontroli. Autorzy serdecznie dziękują Joannie Rostkowskiej, Małgorzacie Kani oraz Agnieszce Walewskiej pracownikom Zakładu Fizyki Medycznej Centrum Onkologii w Warszawie za współpracę i udzielone wsparcie w tworzeniu mniejszego opracowania. Autorzy

4 Komentarz Przedstawione wartości tolerancji kontrolowanych parametrów symulatorów terapeutycznych zostały opracowane na podstawie dostępnej dla autorów literatury, wykaz której znajduje się w piśmiennictwie. Zachowanie umieszczonych w opracowaniu tolerancji kontrolowanych parametrów symulatorów zapewnia zdaniem autorów, dobre przygotowanie pacjenta do radioterapii. W przypadku nie zachowania wartości któregoś z parametrów w granicach sugerowanych tolerancji, z powodów konstrukcyjnych symulatora, powinno się rozważyć wpływ danej niezgodności na poprawność przeprowadzanych symulacji. Każda stwierdzona niezgodność oraz podjęta decyzja muszą zostać udokumentowane. Zwraca się uwagę na poprawność działania układów antykolizyjnych oraz zabezpieczających przed promieniowaniem, które powinny podlegać codziennej kontroli obsługi aparatu.

5 1. PARAMETRY MECHANICZNE I GEOMETRYCZNE SYMULATORA 1.1. Kontrola pionowego ruchu ramienia lampy rentgenowskiej 1.1.A. Metoda I 1. Poziomica z odczytem cyfrowym 1. Sprawdzić poziomicą pionowe ustawienie prowadnic po których porusza się ramię lampy. 2. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.1 patrz str. 109). Dopuszczalne odchylenie od pionu 0, B. Metoda II 1. Pion 2. Miarka 3. Kartka papieru 1. Ustawić ramię symulatora w pozycji 0, blat stołu w odległości izocentrycznej. 2. Nić pionu przymocować do obudowy lampy, tak aby możliwa była zmiana jej długości stosownie do położenia lampy rentgenowskiej.

6 60 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora 3. Kartkę papieru położyć na blacie stołu. 4. Zaznaczyć położenie pionu na kartce przy maksymalnej i minimalnej wysokości lampy (minimalnie na odcinku 60 cm). 5. Zmierzyć miarką odległość między wskazaniami pionu przy obu wysokościach lampy. 6. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.1 patrz str. 109). Dopuszczalna odległość między położeniami pionu 2 mm Kontrola poziomego ustawienia wzmacniacza obrazu 1. Poziomica z odczytem cyfrowym 1. Używając poziomicy dokonać kontroli poziomego ustawienia wzmacniacza obrazu w dwóch prostopadłych kierunkach. 2. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.2 patrz str. 109). Dopuszczalne odchylenie od poziomu 1,5.

7 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora Kontrola położeń: 0, 90, 180 i 270 ruchu obrotowego ramienia symulatora 1.3.A. Metoda I Kontrola ruchu obrotowego ramienia symulatora może wymagać zdjęcia obudowy kolumny symulatora (w zależności od modelu). 1. Poziomica z odczytem cyfrowym 1. Posługując się poziomicą przyłożoną do powierzchni bazowej prowadnic lub kolimatora ustawić ramię symulatora w położeniu pionowym. Powierzchnia bazowa określana jest podczas montażu symulatora i pierwotnego ustawiania jego parametrów geometrycznych. Informację o tym, który element symulatora stanowi powierzchnie bazową można uzyskać od przedstawicieli producenta symulatora. 2. Sprawdzić poprawność wskazań elektronicznych i skali mechanicznej kąta obrotu ramienia. 3. W podobny sposób skontrolować pozostałe położenia: 90, 270, 180 dla ruchu obrotowego ramienia. 4. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.3 patrz str. 109). ±0,5 dla wskazań elektronicznych. ±0,5 dla skali mechanicznej. Uwaga Wskazania elektroniczne wartości parametrów wyświetlane na cyfrowych wyświetlaczach lub monitorach komputerowych stanowiących część wyposażenia symulatora.

8 62 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora 1.3.B. Metoda II 1. Pion 1. Nić pionu przytwierdzić do ramienia symulatora, w pobliżu skali mechanicznej ruchu obrotowego ramienia. 2. Posługując się pionem ustawić ramię symulatora w położeniu pionowym tak, aby położenia 0 i 180 skali mechanicznej pokrywały się ze wskazaniem pionu przechodzącego przez środek skali mechanicznej. 3. Sprawdzić poprawność wskazań elektronicznych i skali mechanicznej kąta obrotu ramienia. 4. W podobny sposób skontrolować położenia 90 i 270 dla ruchu obrotowego ramienia. 5. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.3 patrz str. 109). ±0,5 dla wskazań elektronicznych ±0,5 dla skali mechanicznej Komentarz Jeżeli kontrola położenia 0 ruchu obrotowego ramienia wykazała rozbieżność między wskazaniami elektronicznymi a wyznaczoną wartością 0, należy tę rozbieżność uwzględnić podczas wykonywania kontroli innych parametrów pracy symulatora, gdyż może ona wpływać na uzyskiwane wyniki.

9 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora Kontrola położeń: 0, 90, 180 i 270 ruchu obrotowego kolimatora 1. Kartka papieru, linijka 1. Kartkę papieru umieścić na uprzednio wypoziomowanym blacie stołu znajdującym się poza izocentrum. 2. Ustawić ramię symulatora kolejno w pozycjach 30, 0, 330. Dla każdej pozycji zaznaczyć położenia środka krzyża symulacji świetlnej. Przez zaznaczone punkty poprowadzić prostą. 3. Ustawić ramię symulatora w pozycji Ustawić kolimator w położeniu 0 zgodnie z wskazaniami elektronicznymi lub skalą mechaniczną, a następnie skorygować jego położenie tak aby obraz jednego z drutów krzyża symulacji świetlnej pokrywał się z prostą przechodzącą przez zaznaczone punkty. Jest to położenie 0 dla ruchu obrotowego kolimatora. 5. Sprawdzić poprawność wskazań elektronicznych i skali mechanicznej ruchu obrotowego kolimatora. 6. W podobny sposób skontrolować pozostałe położenia: 90, 270, 180 ruchu obrotowego kolimatora. 7. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.4 patrz str. 109). ±0,5 dla wskazań elektronicznych. ±0,5 dla skali mechanicznej. Komentarz Jeżeli kontrola położenia 0 ruchu obrotowego kolimatora wykazała rozbieżność między wskazaniami elektronicznymi a wyznaczoną wartością 0, należy tę rozbieżność uwzględnić podczas wykonywania kontroli innych parametrów pracy symulatora, gdyż może ona wpływać na uzyskiwane wyniki.

10 64 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora 1.5. Kontrola zgodności osi symulacji świetlnej z osią obrotu kolimatora 1. Kartka papieru 2. Przymiar 3. Poziomica 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm (FAD, Focus Axis Distance odległość ognisko izocentrum), blat stołu w odległości izocentrycznej. 2. Przytwierdzić kartkę papieru do poziomego blatu stołu, tak aby znalazła się w polu symulacji świetlnej. 3. Zaznaczać na kartce położenie środka krzyża symulacji świetlnej podczas obrotu kolimatora w całym zakresie jego ruchu. 4. Procedurę powtórzyć obniżając lampę o 20 cm. 5. Zmierzyć promień okręgu (r) zakreślonego przez środek krzyża symulacji świetlnej w odległości 100 cm. 6. Zmierzyć odległość (d) między środkami okręgów zakreślonych w odległości 100 cm i 80 cm. 7. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.5 patrz str. 109). Dopuszczalny promień okręgu (r) zakreślonego przez obraz środka krzyża symulacji świetlnej w odległości 100 cm wynosi 1 mm. Dopuszczalna odległość (d) między środkami okręgów zakreślonych w odległościach 100 cm i 80cm wynosi 2 mm. Komentarz W niniejszej procedurze sprawdza się położenie źródła światła i środka krzyża względem osi obrotu kolimatora. Nie wyznacza się bezpośrednio położenia osi obrotu kolimatora.

11 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora 65» Symulatory, w których źródło światła pozostaje nieruchome podczas obrotu kolimatora Procedura pozwala na określenie położenie źródła światła i środka krzyża względem osi obrotu kolimatora [4].» Symulatory, w których źródło światła obraca się razem z kolimatorem Jeśli podczas obrotu kolimatora, obraz środka krzyża zakreśla okrąg jest to informacja, że źródło światła, albo środek krzyża, albo źródła światła i środka krzyża znajdują się poza osią obrotu kolimatora. W tym przypadku w celu dokładnego określenia ich położenia należy wykonać dodatkowy test. Należy użyć wskaźnika, który nie porusza się podczas obrotu kolimatora, i którego wierzchołek znajduje się w osi obrotu kolimatora. Obserwując obraz wierzchołka wskaźnika można określić położenie źródła światła i środka krzyża względem osi obrotu kolimatora [4] Kontrola izocentrum symulacji świetlnej 1.6.A. Metoda I 1. Przyrząd do kontroli izocentrum (Aparatura Ryc. 1 patrz str. 103) 2. Poziomica 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm. 2. Przyrząd umieścić na stole i wypoziomować go. Płytę przyrządu ustawić w odległości izocentrycznej tak, aby jego długa oś wskazywała kierunek centratora strzałkowego a krzyż na płycie pokrywał się z liniami krzyża symulacji świetlnej. 3. Ustawić ramię symulatora w pozycji 90. Obrócić płytę przyrządu tak, aby górna powierzchnia płyty zwrócona była w kierunku lampy rentgenowskiej. 4. Odczytać wskazania telemetru oraz sprawdzić położenie obrazu krzyża symulacji świetlnej względem krzyża na płycie przyrządu. 5. Obrócić ramię symulatora do położenia 270 a płytę przyrządu tak, aby górna powierzchnia płyty zwrócona była w kierunku lampy rentgenowskiej.

12 66 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora 6. Odczytać wskazania telemetru oraz sprawdzić położenie obrazu krzyża symulacji świetlnej względem krzyża na płycie przyrządu. 7. Zmieniać położenie płyty przyrządu tak, aby krzyż na płycie znalazł się w położeniu pośrednim w stosunku do obrazów krzyża symulacji świetlnej, obserwowanych przy ustawieniu ramienia symulatora w pozycjach 90, Zwrócić uwagę na poprawność ustawienia środka krzyża płyty przyrządu w stosunku do obrazu środka krzyża symulacji świetlnej dla ustawienia ramienia aparatu Wyznaczone według powyższej metody izocentrum znajduje się w środku krzyża na górnej powierzchni płyty przyrządu. 10. Określić wymiary izocentrum. 11. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.6 patrz str. 110). Dla każdego z położeń ramienia symulatora odległość obrazu środka krzyża symulacji świetlnej od środka krzyża na płycie przyrządu nie może przekraczać 1 mm. 1.6.B. Metoda II 1. Przyrząd do kontroli izocentrum (Aparatura Ryc. 2 patrz str. 103) 2. Poziomica 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm. 2. Przyrząd umieścić na stole i wypoziomować go. Sześcienną kostkę przyrządu ustawić tak, aby jej środek znajdował się w odległości izocentrycznej oraz linie wyznaczające środek górnej ściany kostki pokrywały się z liniami krzyża symulacji świetlnej. 3. Ustawić ramię symulatora w pozycji 90 a następnie 270. Odczytać wskazania telemetru. Sprawdzić położenie obrazu krzyża symulacji świetlnej względem krzyża na bocznych ścianach kostki. Skorygować ustawienie kostki do pozycji pośredniej kolejnych ustawień ramienia symulatora. Tak wyznaczone izocentrum znajduje się w środku kostki.

13 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora Określić wymiar izocentrum. 5. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.6 patrz str. 110). Dla każdego z położeń ramienia symulatora odległość obrazu środka krzyża symulacji świetlnej od środka krzyża na kostce nie może przekraczać 1 mm Kontrola telemetru 1.7.A. Metoda I 1. Wzorcowy wskaźnik odległości w zależności od typu użytkowanego symulatora jest to: taśma miernicza zamocowana do kołpaka lampy, wyskalowany front pointer lub zewnętrzny przymiar posiadany przez użytkownika 2. Przyrząd do kontroli izocentrum (Aparatura Ryc. 1 patrz str. 103) 3. Poziomica 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0 i FAD = 100 cm. 2. Znaleźć położenie izocentrum rozdz. 1.6 (patrz str. 65). 3. Korzystając z wzorcowego wskaźnika odległości sprawdzić poprawność wskazań telemetru oraz wskazań elektronicznych. Jeśli symulator posiada skalę mechaniczną FAD należy także sprawdzić poprawność jej wskazań. 4. Proponuje się sprawdzenie poprawności wskazań telemetru dla położeń ramienia symulatora 90 i Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.7 patrz str. 110). 6. Czynności z punktów 3-5 powtórzyć dla FAD = 80 cm. 7. Ponownie ustawić ramię symulatora w położeniu Na górnej powierzchni płyty przyrządu, a następnie na jego podstawie, umieścić prostopadłościan o znanych wymiarach i odczytać wskazania telemetru. Czynność wykonać dla FAD = 100 cm i FAD = 80 cm. 9. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.7 patrz str. 110).

14 68 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora Dopuszczalna różnica wskazań między wzorcowym wskaźnikiem odległości a wskazaniami elektronicznymi wynosi ±1 mm. Dopuszczalna różnica wskazań dla telemetru oraz skali mechanicznej wynosi ±2 mm. 1.7.B. Metoda II Kontrola telemetru według niniejszej metody wymaga uprzedniego sprawdzenia wskazań elektronicznych i skali mechanicznej ruchów stołu (rozdz. 3.2 patrz str. 84). 1. Wzorcowy wskaźnik odległości w zależności od typu symulatora jest to: taśma miernicza zamocowana do kołpaka lampy, wyskalowany front pointer lub zewnętrzny przymiar posiadany przez użytkownika. 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm. 2. Blat stołu ustawić w odległości izocentrycznej. 3. Korzystając z wzorcowego wskaźnika odległości sprawdzić poprawność wskazań telemetru oraz wskazań elektronicznych dla FAD = 100 cm i FAD = 80 cm. Jeśli symulator posiada skalę mechaniczną FAD należy także sprawdzić poprawność jej wskazań. 4. Stół ustawić na wysokościach ±10 cm oraz ±5 cm od izocentrum i sprawdzić wskazania telemetru. Czynność wykonać dla FAD = 100 cm i FAD = 80 cm. 5. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.7 patrz str. 110). Dopuszczalna różnica wskazań między wzorcowym wskaźnikiem odległości a wskazaniami elektronicznymi wynosi ±1 mm. Dopuszczalna różnica wskazań dla telemetru oraz skali mechanicznej wynosi ±2 mm. Uwaga Używając taśmy mierniczej zamocowanej do kołpaka lampy należy zwrócić szczególną uwagę na stabilność jej mocowania.

15 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora 69 Producenci symulatorów dla których konieczne jest użycie zewnętrznego przymiaru podają w dokumentacji technicznej wartość odległości ognisko lampy dolna płyta kolimatora lub ognisko lampy taca do osłon. W niniejszych przypadkach odległość izocentryczna jest sumą odległości podanej w dokumentacji i odległości zmierzonej przymiarem (odległość płyta kolimatora lub taca do osłon izocentrum) Położenie centratorów laserowych 1. Przyrząd do kontroli izocentrum (Aparatura Ryc. 1 patrz str. 103) 2. Poziomica 3. Płyta z metapleksu opcjonalnie (W celu uniknięcia dwukrotnego poziomowania fantomu można przed przystąpieniem do wykonania testu ustawić go na wypoziomowanej płycie z metapleksu) 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm. 2. Znaleźć położenie izocentrum rozdz. 1.6 (patrz str. 65). 3. Sprawdzić czy wiązki światła z centratorów bocznych pokrywają się z liniami krzyża na płycie przyrządu. Zmierzyć odległość między środkami krzyży (krzyża wiązki światła z centratorów bocznych i krzyża na płycie przyrządu). Sprawdzić, czy linie światła z centratorów są odpowiednio pionowe i poziome (w czasie kontroli można posłużyć się liniami krzyża na płycie wypoziomowanego przyrządu) oraz czy centratory boczne pokrywają się ze sobą. 4. Sprawdzić czy wiązka światła z centratora strzałkowego pokrywa się z linią pionową na ścianie przyrządu (zwrócić uwagę na zgodność położenia oraz jej pionowość). 5. Obrócić przyrząd o 90 (tak, aby jego długa oś była prostopadła do podłużnej osi stołu a linie krzyża na płycie przyrządu pokrywały się z liniami krzyża symulacji świetlnej) i wypoziomować go zwracając uwagę na zachowanie odległości płyty przyrządu od ogniska lampy (użyć telemetru). Zmierzyć odległość między środkami krzyży (krzyża wiązki światła z centratorów bocznych i krzyża na ścianach bocznych

16 70 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora przyrządu). Sprawdzić, czy linie światła z centratorów są odpowiednio pionowe i poziome. 6. Sprawdzić czy wiązka światła z centratora strzałkowego pokrywa się z linią pionową na płycie przyrządu (zwrócić uwagę na zgodność położenia oraz jej pionowość). 7. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.8 patrz str. 110). Przesunięcie któregokolwiek z centratorów względem izocentrum oraz względem siebie (w przypadku centratorów bocznych) nie może przekraczać 1 mm. Centratory boczne powinny pokrywać się na odcinku ±20 cm od izocentrum. Uwaga Kontrolę położenia centratorów laserowych można również wykonać z użyciem innego przyrządu do kontroli izocentrum (Aparatura Ryc. 2 patrz str. 103) 1.9. Kontrola pola świetlnego 1.9.A. Metoda I 1. Przyrząd do kontroli wielkości pola (Aparatura Ryc. 1 patrz str. 103) 2. Poziomica 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm. 2. Przyrząd umieścić na stole i wypoziomować go. Płyta przyrządu powinna znajdować się w odległości izocentrycznej a krzyż na płycie pokrywać z krzyżem symulacji świetlnej. 3. Posługując się wskaźnikami elektronicznymi ustawić pole świetlne o wymiarach 20 cm 20 cm. Należy zwrócić uwagę, aby granice pola świetlnego były określane

17 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora 71 zawsze w ten sam sposób. Sprawdzić zgodność pola świetlnego z polem wzorcowym (wyznaczonym przez znaczniki na płycie przyrządu). 4. Procedurę powtórzyć dla pól o wymiarach 5 cm 5 cm, 10 cm 10 cm. 5. Procedurę powtórzyć dla jednego z kątów ramienia 90 lub 270 (obracając odpowiednio płytę przyrządu) oraz opcji pól asymetrycznych. 6. powtórzyć dla FAD = 80 cm. 7. Można przeprowadzić dodatkową kontrolę dla pola o wymiarach 10 cm 10 cm w położeniu kolimatora innym niż 0 przy położeniu ramienia 0 i FAD = 100 cm. 8. Wyniki wpisać do tabeli 1 (punkt 1.9 patrz str. 111). Zgodność wymiarów pola świetlnego, mierzonych wzdłuż osi głównych pola, ze wskazaniami elektronicznymi nie może być gorsza niż ±1 mm. Odległość między odpowiednimi brzegami pola świetlnego i pola wzorcowego nie może przekraczać ±1 mm. 1.9.B. Metoda II 1. Papier milimetrowy z narysowanym krzyżem i odpowiednimi wielkościami pól. Wskazane jest sprawdzenie jego dokładności w obu kierunkach (podłużnym i poprzecznym) oraz używanie papieru milimetrowego zawsze tego samego rodzaju (producenta) 2. Fantom lub statyw umożliwiający pionowe umieszczenie papieru milimetrowego 3. Poziomica 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm, blat stołu w odległości izocentrycznej. 2. Papier milimetrowy umieścić na wypoziomowanym stole tak, aby krzyż narysowany na nim pokrywał się z krzyżem symulacji świetlnej. 3. Posługując się wskaźnikami elektronicznymi ustawić pole świetlne o wymiarach 20 cm 20 cm. Należy zwrócić uwagę aby granice pola świetlnego były określane

18 72 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora zawsze w ten sam sposób. (Zazwyczaj przyjmuje się, że jest to środek obrazu delineatora (drutu)). Sprawdzić zgodność pola świetlnego z polem wzorcowym (wyznaczonym przez znaczniki na papierze milimetrowym). 4. Procedurę powtórzyć dla pól o wymiarach 5 cm 5 cm, 10 cm 10 cm. 5. Procedurę powtórzyć dla jednego z kątów ramienia 90 lub 270 (umieszczając papier milimetrowy pionowo na stole) oraz opcji pól asymetrycznych. 6. powtórzyć dla FAD = 80 cm. 7. Można przeprowadzić dodatkową kontrolę dla pola o wymiarach 10 cm 10 cm w położeniu kolimatora innym niż 0 przy położeniu ramienia 0 i FAD = 100 cm. 8. Wyniki wpisać do tabel 1 (punkt 1.9 patrz str. 111). Zgodność wymiarów pola świetlnego, mierzonych wzdłuż osi głównych pola, ze wskazaniami elektronicznymi nie może być gorsza niż ±1 mm. Odległość między odpowiednimi brzegami pola świetlnego i pola wzorcowego nie może przekraczać ±1 mm.

19 Parametry wiązki promieniowania PARAMETRY WIĄZKI PROMIENIOWANIA Kontrola parametrów wiązki promieniowania jest możliwa dla symulatorów posiadających metalowy znacznik środka pola Kontrola zgodności osi wiązki promieniowania z osią obrotu kolimatora 2.1.A. Metoda I 1. Przyrząd do kontroli izocentrum (Aparatura Ryc. 1 patrz str. 103) 2. Poziomica 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm 2. Przyrząd umieścić na stole i wypoziomować go. Płyta przyrządu powinna znajdować się w odległości izocentrycznej a krzyż na płycie pokrywać z krzyżem symulacji świetlnej. 3. Włączyć fluoroskopię i sprawdzać na monitorze TV położenie środka krzyża symulacji świetlnej podczas obrotu kolimatora w całym zakresie jego ruchu. 4. Określić promień okręgu (r) zakreślonego przez środek krzyża symulacji świetlnej w odległości 100 cm (przy ocenie można posłużyć się znaną wielością znaczników wbudowanych w płytę przyrządu). 5. Procedurę powtórzyć obniżając lampę o 20 cm. 6. Określić odległość (d) między środkami okręgów zakreślonych w odległości 100 cm i 80 cm. 7. Wyniki wpisać do tabeli 2 (punkt 2.1 patrz str. 112).

20 74 Parametry wiązki promieniowania Dopuszczalny promień okręgu (r) zakreślonego przez obraz środka krzyża w odległości 100 cm wynosi 1 mm. Dopuszczalna odległość (d) między środkami okręgów zakreślonych w odległościach 100 cm i 80 cm wynosi 2 mm. 2.1.B. Metoda II 1. Film rentgenowski w światłoszczelnej kopercie 2. Poziomica 1. Ustawić ramię symulatora i kolimator w pozycji 0, FAD =100 cm, stół w odległości izocentrycznej. 2. Film umocować na blacie stołu w polu wiązki promieniowania. Oznaczyć na filmie jego orientacje w stosunku do ramienia lampy i wymiaru pola (X lub Y). 3. Ustawić wąskie prostokątne pole promieniowania np. X=3cmiY=10cm i ograniczyć je przesłonami. 4. Wybrać odpowiednie warunki ekspozycji np. 70 kv, 50 mas oraz małe ognisko. 5. Wykonywać ekspozycje, zaczynając od maksymalnego kąta obrotu kolimatora a następnie zmieniając go co 40, w całym zakresie jego ruchu. 6. Obniżyć lampę o 20 cm. Powtórzyć procedurę z punktu 5 zaczynając wykonywanie ekspozycji od innej wartości kąta obrotu kolimatora. 7. Na wywołanym filmie określić promień okręgu (r) zakreślonego przez obraz środka krzyża w odległości 100 cm. 8. Określić odległość (d) między środkami okręgów zakreślonych w odległości 100 cm i 80 cm. Ze względu na znaczną grubość obrazów drutów pomocnym może być wykreślenie na filmie bardzo cienkim pisakiem środków ich obrazów. 9. Wynik wpisać do tabeli 2 (punkt 2.1 patrz str. 112). Dopuszczalny promień okręgu (r) zakreślonego przez obraz środka krzyża w odległości 100 cm wynosi 1 mm.

21 Parametry wiązki promieniowania 75 Dopuszczalna odległość (d) między środkami okręgów zakreślonych w odległościach 100 cm i 80 cm wynosi 2 mm. Komentarz W niniejszej procedurze sprawdza się położenie osi wiązki promieniowania i środka krzyża względem osi obrotu kolimatora. Nie wyznacza się bezpośrednio położenia osi obrotu kolimatora Kontrola zgodności pola symulacji świetlnej z polem promieniowania w warunkach fluoroskopii 1. Przyrząd do kontroli wielkości pola (Aparatura Ryc. 1 patrz str. 103) 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm 2. Przyrząd umieścić na stole i wypoziomować go. Płyta przyrządu powinna znajdować się w odległości izocentrycznej a krzyż na płycie pokrywać z krzyżem symulacji świetlnej. 3. Ustawić pole symulacji świetlnej zgodnie ze znacznikami na płycie przyrządu wyznaczającymi pole 15 cm 15 cm a następnie odczytać wymiary pola symulacji świetlnej na wskaźnikach elektronicznych. 4. Włączyć fluoroskopię i sprawdzić, na ekranie monitora TV, zgodność pola symulacji świetlnej z polem promieniowania. 5. Obrócić ramię symulatora i płytę przyrządu o ±90 i ponownie sprawdzić pokrywanie się pola symulacji świetlnej i pola promieniowania. 6. Wyniki wpisać do tabeli 2 (punkt 2.2 patrz str. 112).

22 76 Parametry wiązki promieniowania Dopuszczalna różnica odległości między brzegiem pola promieniowania a brzegiem pola symulacji świetlnej wynosi 1 mm, przy czym wymiary obu pól powinny być zgodne ze wskazaniami elektronicznymi w tolerancji ±1 mm Kontrola zgodności pola symulacji świetlnej z polem promieniowania w warunkach fluorografii 1. Film rentgenowski w światłoszczelnej kopercie 2. Bolec do nakłuwania 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm, blat stołu w odległości izocentrycznej. 2. Film umocować na blacie stołu w polu wiązki promieniowania. Oznaczyć na filmie jego orientację w stosunku do ramienia aparatu i wymiaru pola (X lub Y). 3. Ustawić pole o wymiarach np. 10 cm 10 cm. Nakłuć film w środku krzyża oraz na brzegach pola symulacji świetlnej. 4. Dobrać takie warunki ekspozycji (kv, mas) dla małego ogniska, aby obraz krzyża i brzegów pola na filmie był czytelny. 5. Na wywołanym filmie sprawdzić, czy pole promieniowania jest zgodne z polem symulacji świetlnej i z elektronicznymi wskazaniami wielkości pola. 6. Wyniki wpisać do tabeli 2 (punkt 2.3 patrz str. 112). Dopuszczalna różnica odległości między brzegiem pola promieniowania a brzegiem pola symulacji świetlnej wynosi 1 mm, przy czym wymiary obu pól powinny być zgodne ze wskazaniami elektronicznymi w tolerancji ±1 mm.

23 Parametry wiązki promieniowania 77 Przykład Poniżej zamieszczono obraz zdjęcia rentgenowskiego uzyskanego w wyniku wykonania kontroli zgodności pola promieniowania z polem symulacji świetlnej. Na zdjęciu widoczne są granice pola rentgenowskiego wyznaczonego przez obraz drutów oraz świetlnego wyznaczonego przez ciemne plamki pozostałe w wyniku nakłucia światłoszczelnej koperty z filmem.

24 78 Parametry wiązki promieniowania 2.4. Kontrola izocentrum promieniowania 1. Fantom lub statyw umożliwiający pionowe umieszczenie filmu na stole 2. Film rentgenowski w światłoszczelnej kopercie 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm. 2. Ustawić wąskie prostokątne pole promieniowania np. X=3cmiY=10cm i ograniczyć je przesłonami; dłuższy bok pola równoległy do centratora strzałkowego. 3. Film przymocować do bocznej ściany ustawionego na stole fantomu tak, aby był prostopadły do podłużnej osi stołu oraz znajdował się poza płaszczyzną centralną wiązki odpowiadającą wymiarowi X. Oznaczyć na filmie jego orientację w stosunku do ramienia aparatu i wymiaru pola (X lub Y). 4. Dobrać wysokość stołu tak by izocentrum znajdowało się w połowie wysokości filmu. 5. Ustawić ramię symulatora w pozycji 180. Dobrać takie warunki ekspozycji (kv, mas), dla małego ogniska aby obraz drutów krzyża na filmie był czytelny. Wykonywać ekspozycje zmieniając kąt ramienia symulatora co Na wywołanym filmie zmierzyć promień okręgu utworzonego przez obraz linii krzyża. 7. Wyniki pomiaru wpisać do tabeli 2 (punkt 2.4 patrz str. 112). Dopuszczalny promień okręgu 1 mm. Przykład Poniżej umieszczono obraz przykładowego zdjęcia rentgenowskiego z obrazem izocentrum promieniowania, widocznego w centrum w postaci plamki utworzonej przez obrazy jednego z drutów krzyża podczas różnych kątów ustawienia ramienia symulatora.

25 Parametry wiązki promieniowania 79

26 80 Parametry wiązki promieniowania 2.5. Kontrola pionowego położenia osi wiązki promieniowania i zgodności z osią symulacji świetlnej w warunkach fluorografii 1. Fantom do wyznaczania osi wiązki (Aparatura Ryc. 3 patrz str. 104) 2. Film rentgenowski w światłoszczelnej kopercie 3. Poziomica 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm, blat stołu w odległości izocentrycznej. 2. Film umocować na blacie stołu w polu wiązki promieniowania. Oznaczyć na filmie jego orientacje w stosunku do ramienia aparatu i wymiaru pola (X lub Y). 3. Fantom umieścić na filmie i wypoziomować go. Kulka wbudowana w dolną powierzchnię fantomu powinna znajdować się na środku krzyża symulacji świetlnej. Obraz kulki z górnej powierzchni fantomu powinien pokrywać się z obrazem kulki z dolnej powierzchni, co świadczy o pionowości osi symulacji świetlnej. 4. Wykonać ekspozycję dobierając odpowiednie warunki (kv, mas), tak by obrazy kulek były widoczne na filmie. 5. Na wywołanym filmie zmierzyć odległość między środkami obrazów kulek, wbudowanych w górną i dolną powierzchnię fantomu. 6. Wyniki wpisać do tabeli 2 (punkt 2.5 patrz str. 112). Jeśli oś wiązki promieniowania jest pionowa i pokrywa się z osią symulacji świetlnej obrazy obu kulek pokrywają się. Przy odległości FAD = 100 cm dopuszcza się odchylenie położenia środka obrazu kulki z górnej powierzchni fantomu od środka obrazu kulki z dolnej powierzchni w granicach 2 mm (dla fantomu o wysokości 15,7 cm).

27 Parametry wiązki promieniowania 81 Przykład Poniżej zaprezentowano rentgenowski obraz fantomu do kontroli osiowości wiązki promieniowania. Na przedstawionym obrazie widoczny jest pierścień w którego środku, na przecięciu krzyża promieniowania, znajdują się obrazy dwóch ołowianych kulek wbudowanych w podstawy fantomu. Obrazy obu kulek pokrywają się, co oznacza, że oś wiązki promieniowania jest pionowa i pokrywa się z osią symulacji świetlnej. W przypadku gdy oś wiązki promieniowania nie jest pionowa lub nie pokrywa się z osią symulacji świetlnej obrazy kulek nie pokrywają się. Uwaga Do testu można wykorzystać także fantomy o nieco innej konstrukcji, na przykład z metalowym okręgiem o promieniu 2 mm zamiast jednej z kulek. W takim przypadku ocena wyniku testu sprowadza się do sprawdzenia, czy obraz kulki mieści się wewnątrz obrazu okręgu.

28 82 Parametry wiązki promieniowania 2.6. Kontrola zgodności położenia obrazu środka krzyża dla małego i dużego ogniska lampy w warunkach fluorografii 1. Film rentgenowski w światłoszczelnej kopercie 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm, blat stołu w odległości izocentrycznej. 2. Film umocować na blacie stołu w polu wiązki promieniowania. Oznaczyć na filmie jego orientację w stosunku do ramienia aparatu i wymiaru pola (X lub Y). 3. Dla pola 20 cm 20 cm, dużego ogniska, odpowiednich wartości napięcia i obciążenia prądowo czasowego wykonać ekspozycję. 4. Zmienić wymiar pola na 10 cm 10 cm, a ognisko na małe. Powtórzyć ekspozycję przy tych samych wartościach napięcia i dwukrotnie większym obciążeniu niż w punkcie Na wywołanym filmie zmierzyć odległość pomiędzy obrazami znacznika środka pola dla obu ekspozycji. 6. Wyniki wpisać do tabeli 2 (punkt 2.6 patrz str. 112). Dopuszczalne przesunięcie pomiędzy obrazami znacznika środka pola dla ekspozycji wykonanych z użyciem małego i dużego ogniska wynosi 0,5 mm, o ile dokumentacja techniczna aparatu nie podaje innej wartości. Przykład Poniżej przedstawiono obraz otrzymany w wyniku wykonania kontroli zgodności położenia obrazu środka krzyża dla małego i dużego ogniska lampy. Pogrubione linie krzyża są charakterystyczne dla ekspozycji z użyciem dużego ogniska. Cienkie linie krzyża charakteryzują ekspozycję z użyciem małego ogniska. Na prezentowanym obrazie środki krzyży, dla małego i dużego ogniska lampy, pokrywają się.

29 Parametry wiązki promieniowania 83

30 84 Parametry mechaniczne stołu 3. PARAMETRY MECHANICZNE STOŁU 3.1. Kontrola poziomego ustawienia blatu stołu 1. Poziomica z odczytem cyfrowym, jeśli jest krótsza niż 30 cm należy umieścić ja na długiej zwykłej poziomicy. 1. Za pomocą poziomicy ustawionej równolegle do długiej osi blatu stołu sprawdzić w trzech miejscach jego wypoziomowanie. Pomiary wykonać również przy ustawieniu prostopadłym poziomicy do długiej osi blatu stołu. 2. Wyniki wpisać do tabeli 3 (punkt 3.1 patrz str. 113). Dopuszczalne odchylenie od poziomu 0, Kontrola wskazań skali elektronicznej i mechanicznej ruchu poprzecznego, podłużnego i pionowego oraz obrotowego kolumny stołu Przyrząd do kontroli izocentrum (Aparatura Ryc.1 patrz str. 103) 1. Ustawić ramię symulatora i kolimator (rozdz. 1.4 patrz str. 63) w pozycji 0, FAD = 100 cm

31 Parametry mechaniczne stołu Przyrząd ustawić na stole i wypoziomować go. Powierzchnia płyty przyrządu powinna znajdować się w odległości izocentrycznej, a krzyż na płycie pokrywać z krzyżem symulacji świetlnej. 3. Na skali mechanicznej i wskaźnikach elektronicznych odczytać początkowe położenie stołu.» Kontrola wskazań skal: ruchu poprzecznego i podłużnego stołu 1. Stół przesunąć w kierunku poprzecznym, a następnie podłużnym, na odległość ±10 cm od środka krzyża, zgodnie ze znacznikami na płycie przyrządu, każdorazowo odczytać wskazania skali elektronicznej i mechanicznej pozycji stołu. 2. Zanotować wartości przesunięć w tabeli 3 (punkt 3.2 patrz str. 113).» Kontrola wskazań skali ruchu pionowego stołu 1. Obrócić ramię symulatora i płytę przyrządu o kąt 90, tak by krzyż na płycie pokrywał się z krzyżem symulacji świetlnej. 2. Przesunąć stół w kierunku pionowym na odległość ±10 cm od środka krzyża, zgodnie ze znacznikami na płycie przyrządu, a następnie odczytać wskazania skali elektronicznej oraz mechanicznej ruchu pionowego stołu. W czasie ruchu obserwować czy pionowa linia cienia krzyża symulacji świetlnej pokrywa się z pionową linią przyrządu. 3. Zanotować wartości przesunięć w tabeli 3 (punkt 3.2 patrz str. 113).» Kontrola pionowości ruchu stołu 1. Ponownie ustawić ramię symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm. 2. Płyta przyrządu powinna znajdować się w pozycji 0 i w odległości izocentrycznej, a krzyż na płycie pokrywać z krzyżem symulacji świetlnej. 3. Obniżając stół 3 razy co 10 cm od położenia zerowego obserwować czy środki cienia krzyża symulacji świetlnej i linii krzyża płyty przyrządu pokrywają się. 4. Zanotować wartość ewentualnego przesunięcia w tabeli 3 (punkt 3.2 str. 113).» Kontrola wskazań skali ruchu obrotowego stołu 1. Ustawić ramię symulatora, skalę obrotu kolumny oraz blatu stołu w pozycjach 0 zgodnie ze wskazaniami skal mechanicznych. 2. Obrócić płytę przyrządu, tak by krzyż na płycie pokrywał się z krzyżem symulacji świetlnej. 3. Przesuwając blat stołu w kierunku prostopadłym do centratora strzałkowego obserwujemy czy centralny znacznik na przyrządzie przesuwa się wzdłuż cienia krzyża symulacji świetlnej. Jeśli tak to jest to 0 kolumny stołu.

32 86 Parametry mechaniczne stołu 4. Obrócić kolumnę stołu o kąt ±90, tak aby krzyż symulacji świetlnej pokrył się ze znacznikami na przyrządzie. Sprawdzić wartość kątów na skalach elektronicznej i mechanicznej. 5. Wyniki wpisać do tabeli 3 (punkt 3.2 patrz str. 113). Dopuszczalna różnica pomiędzy wskazaniami elektronicznymi oraz mechanicznymi a rzeczywistym przesuwem stołu w każdym położeniu wynosi 1 mm. Podczas kontroli pionowości ruchu stołu środki cienia krzyża symulacji świetlnej i linii krzyża płyty przyrządu nie powinny oddalać się więcej niż 1 mm. Dopuszczalne odchylenie skali elektronicznej ruchu obrotowego kolumny stołu 0,5, zaś skali mechanicznej 1. Uwaga Do wykonania testu można użyć papieru milimetrowego, umieszczając go odpowiednio na stole oraz pionowej ścianie dowolnego fantomu Kontrola zgodności osi obrotu kolumny stołu z osią obrotu kolimatora 3.3.A. Metoda I 1. Film rentgenowski w światłoszczelnej kopercie 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm, blat stołu w odległości izocentrycznej. 2. Film umocować na blacie stołu w polu wiązki promieniowania. Oznaczyć na filmie jego orientację w stosunku do ramienia aparatu i wymiaru pola (X lub Y).

33 Parametry mechaniczne stołu Ustawić wąskie prostokątne pole promieniowania, np. X=3cmiY=10cm, i ograniczyć je blendami. 4. Ustawić maksymalny kąt obrotu kolumny stołu oraz małe ognisko. Dobrać takie warunki ekspozycji (kv, mas) aby obraz drutów krzyża na filmie był czytelny. Wykonywać ekspozycje zmieniając kąt obrotu kolumny stołu co Na wywołanym filmie zmierzyć średnicę okręgu utworzonego przez obraz środka krzyża. 6. Wyniki pomiaru wpisać do tabeli 3 (punkt 3.3 patrz str. 113). Dopuszczalna wielkość średnicy okręgu 2 mm. 3.3.B. Metoda II 1. Kartka papieru 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm, stół w odległości izocentrycznej. 2. Kartkę umocować na blacie stołu w polu symulacji świetlnej. 3. Ustawić maksymalny kąt obrotu kolumny stołu. Obracając kolumnę stołu, w całym zakresie jej ruchu, zaznaczać położenie cienia środka krzyża. 4. Zmierzyć średnicę okręgu utworzonego przez cień środka krzyża. 5. Wyniki pomiaru wpisać do tabeli 3 (punkt 3.3 patrz str. 113). Dopuszczalna wielkość średnicy okręgu 2 mm. Przykład Poniżej umieszczono obraz uzyskany na zdjęciu rentgenowskim podczas kontroli zgodności osi obrotu kolumny stołu z osią obrotu kolimatora.

34 88 Parametry mechaniczne stołu Środek krzyża zakreślił okrąg widoczny na zdjęciu w postaci jaśniejszej plamki położonej w centrum obrazu. Oceniamy średnicę okręgu zakreślonego przez środek krzyża.

35 Parametry mechaniczne stołu Kontrola ugięcia blatu stołu 1. Masa standardowego pacjenta ok. 75 kg 2. Linijka 1. Ustawić blat stołu na wysokości typowej dla pracy z pacjentem i maksymalnie wysunięty w kierunku kolumny symulatora. 2. Przymocować do brzegu stołu pionowo linijkę tak, aby pozioma linia bocznego centratora laserowego była widoczna na podziałce linijki. 3. Zaznaczyć na linijce położenie poziomej linii centratora. 4. Obciążyć stół masą ok. 75 kg tak by środek ciężkości obciążenia znajdował się w izocentrum. 5. Ponownie zaznaczyć na linijce położenie poziomej linii centratora. 6. Zmierzyć różnice w położeniu linii centratora. 7. Wynik wpisać do tabeli 3 (punkt 3.4 patrz str. 113). Dopuszczalne ugięcie blatu stołu po obciążeniu 75 kg wynosi 3 mm.

36 90 Parametry toru wizyjnego 4. PARAMETRY TORU WIZYJNEGO 4.1. Kontrola parametrów toru wizyjnego 1. Fantom płytowy do kontroli toru wizyjnego (Aparatura Ryc. 4 patrz str. 105) 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm, wzmacniacz obrazu w odległości 140 cm od ogniska lampy, stół odsunięty tak, by nie przesłaniał wzmacniacza obrazu. 2. Fantom umieścić bezpośrednio na wzmacniaczu obrazu, centralnie w polu wiązki. Wielkość pola promieniowania dobrać tak by obejmowało całą powierzchnię fantomu. 3. Włączyć fluoroskopię, dobrać parametry ekspozycji i wyregulować monitor dobierając odpowiednią jasność i kontrast. Należy pamiętać, aby podczas kolejnych kontroli parametrów toru wizyjnego zachowywać te same warunki ekspozycji. 4. Podczas ekspozycji należy sprawdzić następujące parametry: kontrast: liczbę widocznych różniących się jasnością stopni klina, rozdzielczość w lp/mm na podstawie obrazu płytki z liniami o rosnącej częstości, sprawdzenie dla dostępnych powiększeń obrazu (P), geometrię obrazu: sprawdzić, czy obraz płyty położony jest centralnie na ekranie, czy okręgi i kwadratowa siatka zachowują swój kształt (liniowość), określić maksymalne wymiary pola, które jest widziane na ekranie fluoroskopii (dla dostępnych powiększeń obrazu). 5. Wyniki wpisać odpowiednio do tabeli 4 (punkt 4.1 patrz str. 114).

37 Parametry toru wizyjnego 91 Kontrast: liczba rozróżnialnych stopni klina schodkowego nie powinna być mniejsza niż podczas poprzedniej kontroli tego parametru. Rozdzielczość: nie powinna być mniejsza niż 0,8 lp/mm lub być zgodna z normami podanymi w dokumentacji technicznej toru wizyjnego. Geometria: obraz płyty nie powinien być zniekształcony; środek płyty powinien być położony centralnie na ekranie monitora TV. Uwaga Do oceny toru wizyjnego symulatorów można użyć nieco inaczej skonstruowanych fantomów przeznaczonych do tego celu. Komentarz Kontrola niniejszych parametrów pozwala na ocenę niezmienności pracy wszystkich elementów aparatu biorących udział w tworzeniu obrazu. Celem kontroli nie jest dokonanie pomiarów absolutnych, lecz obserwacja ich stałości w czasie.

38 92 Parametry toru wizyjnego Przykład Obraz możliwy do obserwacji na monitorze fluoroskopii w czasie wykonywania testu przedstawiono powyżej. Na obrazie widoczna jest płyta fantomu wraz z charakterystycznymi dla niej elementami: siatką o oczkach 10 mm umożliwiającą ocenę wielkości pola, 6 stopniowym klinem miedzianym do oceny kontrastu, płytką do oceny rozdzielczości obrazu oraz miejscem przeznaczonym na komorę dawkomierza.

39 Parametry źródła promieniowania X PARAMETRY ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA X 5.1. Kontrola wysokiego napięcia 5.1.A. Dokładność ustawienia wysokiego napięcia 1. Przyrząd do pomiaru wysokiego napięcia 1. Detektor umieścić w wiązce promieniowania zgodnie z instrukcją obsługi. 2. Dla stałego obciążenia lampy wykonać ekspozycje, zmieniając wysokie napięcie co 20 kv w zakresie kv. 3. Wyniki wpisać odpowiednio do tabeli 5 (punkt 5.1 A patrz str. 115). Maksymalne odchylenie zmierzonej wartości wysokiego napięcia od wartości nominalnej powinno być 10%. 5.1.B. Powtarzalność ustawienia wysokiego napięcia 1. Przyrząd do pomiaru wysokiego napięcia 1. Detektor umieścić w wiązce promieniowania zgodnie z instrukcją obsługi. 2. Dla wybranych wartości napięcia wykonać po cztery ekspozycje, zanotować wyniki pomiaru. Dla każdej grupy wyników wyznaczyć wartość średnią. 3. Wyniki wpisać odpowiednio do tabeli 5 (punkt 5.1 B patrz str. 115). Dla danej wartości napięcia maksymalne odchylenie wyników pomiarów od wartości średniej nie może być większe niż 5%.

40 94 Parametry źródła promieniowania X 5.2. Pomiar dawki ekspozycyjnej 5.2.A. Zależność dawki od obciążenia prądowo-czasowego 1. Dawkomierz 1. Komorę dawkomierza umieścić w wiązce promieniowania zgodnie z instrukcją obsługi. 2. Ograniczyć pole promieniowania do rozmiarów komory. 3. Wykonać kilka ekspozycji przy stałym napięciu 80 kv zmieniając obciążenie lampy w dostępnym zakresie. 4. Wyniki wpisać do tabeli 5 (punkt 5.2 A patrz str. 115) oraz sporządzić wykres zależności dawki w powietrzu od obciążenia lampy. Ocena wyników Zależność dawki od obciążenia prądowo czasowego powinna być liniowa. 5.2.B. Powtarzalność dawki 1. Dawkomierz 1. Komorę dawkomierza umieścić w wiązce promieniowania zgodnie z instrukcją obsługi. 2. Ograniczyć pole promieniowania do rozmiarów komory. 3. Wykonać 5 ekspozycji dla warunków ekspozycji stosowanych w praktyce klinicznej np.: dla napięcia 80 kv; zanotować wartości dawki ekspozycyjnej. 4. Wyniki wpisać do tabeli 5 (punkt 5.2 B patrz str. 115). 1. Wartości dawki nie powinny przekraczać ±20% wartości średniej z serii pomiarów.

41 Parametry źródła promieniowania X Pomiar warstwy połowiącej 1. Dawkomierz 2. Filtry aluminiowe 1. Komorę dawkomierza umieścić w wiązce promieniowania zgodnie z jego instrukcją obsługi. 2. Ograniczyć pole promieniowania do rozmiarów komory. 3. Wykonać ekspozycję bez filtra przy stałym obciążeniu lampy i wysokim napięciu np. 40 mas i 80 kv. 4. Filtry Al o wzrastającej grubości (np. od 1 mm do 6 mm) umieszczać kolejno w jak najmniejszej odległości od lampy, całkowicie przysłaniając pole promieniowania. Wykonywać kolejne ekspozycje dla powyższych parametrów. 5. Ponownie wykonać ekspozycję bez filtra. 6. Wyznaczyć warstwę połowiącą zgodnie z poniższym wzorem. 7. Wyniki wpisać do tabeli 5 (punkt 5.3 patrz str. 116). Wyznaczona warstwa połowiąca (WP) nie powinna być mniejsza od wartości minimalnej dla danego napięcia. Wartości minimalne warstw połowiących, dla poszczególnych napięć, zamieszczone są w poniższej tabeli (podane za [12]): Wysokie napięcie [kv] Min. warstwa połowiąca [mm Al] 60 1,5 70 1,8 80 2,1 90 2, , ,0

42 96 Parametry źródła promieniowania X Wysokie napięcie [kv] Min. warstwa połowiąca [mm Al] 120 3, , , ,1 Minimalne warstwy połowiące dla napięć pośrednich w stosunku do umieszczonych w tabeli otrzymuje się przez interpolację liniową. Minimalne warstwy połowiące dla napięć spoza podanego w tabeli zakresu otrzymuje się przez ekstrapolację liniową. WP = t b 2E E a b ta E 2 ln ln 0 E0 E a ln Eb E 0 wartość średnia z obu ekspozycji bez użycia filtru Al. E a ekspozycja większa od E 0 /2 E b ekspozycja mniejsza od E 0 /2 t a grubość filtru Al odpowiadająca ekspozycji większej od E 0 /2 t b grubość filtru Al odpowiadająca ekspozycji mniejszej od E 0 /2 Uwaga Do wyznaczenia warstwy połowiącej z użyciem powyższego wzoru konieczne jest wykonanie jedynie trzech ekspozycji (bez filtru oraz z filtrami cieńszym i grubszym od warstwy połowiącej). Wykonanie większej liczby pomiarów (dla filtrów o grubościach od 1 do 6 mm) ma na celu zapewnienie wystarczającej liczby danych w sytuacji, w której nie znamy przewidywanej wartości warstwy połowiącej.

43 Parametry źródła promieniowania X Pomiar wielkości ogniska 1. Wzory gwiazdkowe do pomiaru wielkości ogniska (Aparatura Ryc. 5 patrz str. 107), ewentualnie statyw do ich mocowania 2. Miarka 3. Filmy w światłoszczelnych kopertach 1. Ustawić ramię i kolimator symulatora w pozycji 0, FAD = 100 cm. 2. Film umocować na blacie stołu w polu wiązki promieniowania. Oznaczyć na filmie kierunek anoda katoda lampy rentgenowskiej. 3. Wzór gwiazdkowy umieścić w statywie lub przytwierdzić do płytki kolimatora, tak aby był on prostopadły do osi wiązki a jego środek był dokładnie w osi wiązki. 4. Zmieniając odległość FAD dobrać powiększenie z zakresu 1,5 2,0. 5. Wykonać ekspozycje dla małego a następnie dużego ogniska (zmieniając odpowiednio fantom i film) dobierając warunki ekspozycji tak by uzyskać zaczernienie filmu ok. 1,5 OD. 6. Na wywołanych filmach wyznaczyć współczynnik powiększenia obrazu oraz zmierzyć odległość między pierwszymi miejscami zerowymi w kontraście w kierunku anoda-katoda i w kierunku do niego prostopadłym. 7. Obliczyć wielkość ogniska zgodnie ze wzorem: f prostopadle πθ o drozmycie _ = o 180 ( m 1) prostopadle f rownolegle πθ o = o 180 ( m 1) d rozmycie _ rownolegle f - wielkość ogniska w danym kierunku d - odległość pierwszych miejsc o zerowym kontraście mierzona na obrazie wzoru θ - kąt rozwarcia między paskami wzoru podany w stopniach m - współczynnik powiększenia, liczony jako iloraz średnicy obrazu wzoru i rzeczywistej średnicy płytki 8. Wyniki wpisać do tabeli 5 (punkt 5.4 patrz str. 117).

44 98 Parametry źródła promieniowania X Dopuszczalne wielkości ogniska wg normy IEC ( ) [5] dla poszczególnych wartości nominalnych są podane w poniższej tabeli: Wartość nominalna [mm] Wartość dopuszczalna Wartość nominalna Wartość dopuszczalna szerokość długość [mm] szerokość długość 0,30 0,30-0,45 0,45-0,65 1,20 1,2-1,7 1,7-2,4 0,40 0,40-0,60 0,60-0,81 1,30 1,3-1,8 1,9-2,6 0,50 0,50-0,75 0,7-1,1 1,40 1,4-1,9 2,0-2,8 0,60 0,6-0,9 0,9-1,3 1,50 1,5-2,0 2,1-3,0 0,70 0,7-1,1 1,0-1,5 1,60 1,6-2,1 2,3-3,1 0,80 0,8-1,2 1,1-1,6 1,70 1,7-2,2 2,4-3,2 0,90 0,9-1,3 1,3-1,8 1,80 1,8-2,3 2,6-3,3 1,00 1,0-1,4 1,4-2,0 1,90 1,9-2,4 2,7-3,5 1,10 1,1-1,5 1,6-2,2 2,00 2,0-2,6 2,9-3,7 Jeśli nominalna wielkość ogniska jest podana jako jedna liczba, to wyniki pomiarów wielkości ogniska w dwóch kierunkach należy porównywać odpowiednio z pozycjami szerokość i długość w tabeli (np. dla ogniska o nominalnej wielkości 1 mm dopuszczalne wartości to 1,0-1,4 1,4-2,0). Jeśli wielkość ogniska podano w postaci dwóch liczb, to wyniki pomiarów dla każdego z kierunków należy porównywać z pozycją szerokość (np. dla ogniska o nominalnej wielkości 1,0 1,5 mm dopuszczalne wartości to 1,0-1,4 1,5-2,0). Przykład Przykładowy obraz wzoru testowego zaprezentowano poniżej. Na obrazie dobrze widoczne są obszary pogorszenia rozdzielczości obrazu wzoru testowego (miejsca o zerowym kontraście).

45 Parametry źródła promieniowania X 99 Uwaga Rozmiar ogniska można także wyznaczyć z użyciem innych niż wzór gwiazdkowy przyrządów należą do nich np. slit camera lub pinhole camera. W takim przypadku należy wykonać pomiar i wyznaczyć rozmiar ogniska zgodnie z instrukcją dołączoną do danego przyrządu, a następnie porównać otrzymane wyniki z wartościami dopuszczalnymi podanymi w tabeli powyżej.

46 100 Tabele częstości wykonywania testów Tabele częstości wykonywania testów Kontrolowany parametr Częstość wykonywania 1 Parametry mechaniczne i geometryczne symulatora Nie rzadziej niż: 1.1 Kontrola pionowego ruchu ramienia lampy rentgenowskiej raz na kwartał 1.2 Kontrola poziomego ustawienia wzmacniacza obrazu raz na kwartał 1.3 Kontrola położeń: 0, 90, 180 i 270 dla ruchu obrotowego ramienia symulatora 1.4 Kontrola położeń: 0, 90, 180 i 270 dla ruchu obrotowego kolimatora 1.5 Kontrola zgodności osi symulacji świetlnej z osią obrotu kolimatora raz na kwartał raz na kwartał raz na kwartał 1.6 Kontrola izocentrum symulacji świetlnej raz w tygodniu 1.7 Kontrola telemetru raz w tygodniu 1.8 Kontrola położenia centratorów laserowych raz w tygodniu 1.9 Kontrola pola świetlnego raz w tygodniu 2 Parametry wiązki promieniowania Nie rzadziej niż: 2.1 Kontrola zgodności osi wiązki promieniowania z osią obrotu kolimatora 2.2 Kontrola zgodności pola symulacji świetlnej z polem promieniowania w warunkach fluoroskopii 2.3 Kontrola zgodności pola symulacji świetlnej z polem promieniowania w warunkach fluorografii raz na kwartał raz na kwartał raz na kwartał 2.4 Kontrola izocentrum promieniowania raz na kwartał 2.5 Kontrola pionowego położenia osi wiązki promieniowania i zgodności z osią symulacji świetlnej w warunkach fluorografii raz na kwartał

47 Tabele częstości wykonywania testów 101 Kontrolowany parametr 2.6 Kontrola zgodności położenia obrazu środka krzyża dla małego i dużego ogniska lampy w warunkach fluorografii Częstość wykonywania raz na kwartał 3 Parametry mechaniczne stołu Nie rzadziej niż: 3.1 Kontrola poziomego ustawienia blatu stołu raz na kwartał 3.2 Kontrola wskazań skali elektronicznej i mechanicznej ruchu poprzecznego, podłużnego i pionowego oraz obrotowego kolumny stołu 3.3 Kontrola zgodności osi obrotu kolumny stołu z osią obrotu kolimatora raz na kwartał raz na kwartał 3.4 Kontrola ugięcia blatu stołu raz na kwartał 4 Parametry toru wizyjnego Nie rzadziej niż: 4.1 Kontrola parametrów toru wizyjnego raz na kwartał 5 Parametry źródła promieniowania X Nie rzadziej niż: 5.1 Kontrola wysokiego napięcia raz w roku 5.2 Pomiar dawki ekspozycyjnej raz w roku 5.3 Pomiar warstwy połowiącej raz w roku 5.4 Pomiar wielkości ogniska raz w roku