1. Prac terenowe zostały przeprowadzone w dniach od r. do r.

Transkrypt

1 Chełm, r. SPRAWOZDANIE WSTĘPNE z archeologicznych badań wykopaliskowych na terenie byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze w lipcu-sierpniu 2012 roku Przedmiotem archeologicznych badań wykopaliskowych o charakterze przed inwestycyjnym na terenie Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze w roku 2012 było rozpoznanie terenu wokół obecnego budynku muzealnego pod kątem wyboru miejsca na nowy, niedużych rozmiarów obiekt muzealny visitors center z niezbędną infrastrukturą komunikacyjno-medialną. Założeniem wstępnym do programu badawczego było wskazanie optymalnej lokalizacji dla tego obiektu, tzn. w miejscu najmniej ingerującym w topografię byłego obozu oraz posiadającym połączenie z początkiem przebiegu tzw. Himmelfahrtstrasse/Schlauch/Drogi Wniebowstąpienia od południowego jej zasięgu, określonego w trakcie badań na jesieni Podstawą badań był zatwierdzony przez Komitet Sterujący, zawiązany w oparciu o Memorandum of Understanding, podpisane w dniu 28 września 2008 r. w Warszawie, znowelizowane w dniu 28 lutego 2011 r., Plan archeologicznych badań wykopaliskowych na terenie byłego niemieckiego, hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze Lato roku 2012, przygotowany przez mgr Wojciecha Mazurka ( SUB TERRA Badania Archeologiczne ) oraz dr Yorama Haimi ( YAD VASHEM, Izrael). Kierownikiem badań był mgr Wojciech Mazurek, konsultantem ze strony polskiej prof. dr hab. Andrzej Kola, konsultantem ze strony izraelskiej dr Yoram Haimi. Badania były finansowane ze środków przekazanych na realizację Projektu przez Królestwa Niderlandów a znajdujących się na mocy w/w Memorandum, w dyspozycji Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie, ul. Krucza 36, Warszawa. 1. Prac terenowe zostały przeprowadzone w dniach od r. do r. 2. W trakcie prowadzonych prac terenowych rozpoznany został obszar o powierzchni 50 arów w rejonie między rampą kolejową i obozem II oraz w rejonie między obozem II a początkiem ostatniej drogi ofiar, zwanej Himmelfahrtstrasse, byłego niemieckiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze. W tym ostatnim rejonie trzeba zwrócić uwagę na wyjątkowo trudne warunki eksploracji wykopaliskowej z powodu ogromnego zagęszczenia porastającej akacji. 3. Łącznie odkrytych i zadokumentowanych zostało 798 obiektów nieruchomych. Wiele spośród nich stanowi ślady obozowej zabudowy. Są to głównie dołki posłupowe, ale również relikty większej zabudowy, jak piwnice, pozostałości budynków naziemnych, baraków. Część spośród tych obiektów pochodzi z okresu po zakończeniu II wojny światowej, kiedy teren poobozowy stał się miejscem poszukiwań kosztowności po ofiarach. Wreszcie obok starszych reliktów natrafiono również na współczesne śmietniska i obiekty, związane z funkcjonowaniem obecnego budynku muzeum, adaptowanego do tego celu z obiektu, zajmowanego wcześniej przez przedszkole dzieci pracowników Lasów Państwowych.

2 Ryc. 1 Sobibór, teren byłego hitlerowskiego obozu zagłady Żydów. Na żółto zaznaczony rejon r prowadzonych prac wykopaliskowych latem 2012 roku. Rys. R. Ratajczak.

3 4. W rejonie między rampą kolejową a obecnym budynkiem muzealnym natrafiono na relikty zabudowy obozowej, związane z tzw. VORLAGER, czyli przedobozem, zajmowanym w okresie funkcjonowania obozu przez niemiecką załogę i wspierającą ją służbę wartowniczą. Wśród tych obiektów nieruchomych wydzielone zostały między innymi 2 piwnice, jedna murowana z cegieł z zachowaną klatką schodową (obiekt 1552), druga ziemna, w której zachowały się na dnie ślady po słupach, ustawionych wzdłuż ścian (obiekt 1548). 5. Od wschodu do obu piwnic przylega regularny prostokąt o wymiarach około 10 x 20 m, utworzony przez drobne dołki posłupowe, oddalone około 1 m od siebie, z nieregularnym klepiskiem, zbudowanym z gruzu ceglanego i zaprawy piaszczystej w części południowej. Prostokąt ten to prawdopodobnie relikt baraku, zajmowanego przez strażników obozowych. 6. Na północ i południe od tego domniemanego baraku i piwnic położonych jest kilka większych, prostokątnych obiektów-zagłebień o nieokreślonej funkcji, z których pochodzi bogata kolekcja zabytków ruchomych, głównie destruktów żelaznych puszek, sztućców, szklanych słoików oraz kości zwierzęcych. Ryc. 2 Relikty zabudowy byłego niemieckiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze, zadokumentowane w trakcie badań wykopaliskowych latem 2012 roku. Wyk. R. Ratajczak. 7. Na zachód od tych piwnic, w odległości około 15 m, za ogrodzeniem, którego dołki posłupowe biegną na osi północ-południe, zlokalizowany jest naziemny obiekt mieszkalny (?) nr 1434 o wymiarach około 9 x 6 m, którego zarys jest czytelny na planie obozu z roku 1951 (w jego skład wchodzą również obiekty nr 1393, 1441, 1498, 1511 i 1514).

4 8. Na podstawie wstępnej analizy odkrytych obiektów między rampa kolejową a budynkiem muzeum można dość pewnie stwierdzić, że niemal do południowej krawędzi asfaltowego parkingu (niezbadany pas między północną granicą wykopalisk a parkingiem na osi wschód- zachód wynosi około 5 metrów) nie osiągnięto północnej granicy przedobozu VORLAGER. 9. Ze stwierdzenia powyższego wynika wniosek, że przejście dla ofiar kolejnych transportów Sobiboru pomiędzy rampą ą a obozem II, gdzie kolejna grupa przeznaczona do wejścia do komór gazowych musiała się rozebrać, musiało znajdować się na północ od terenu przebadanego latem 2012 roku. Najprawdopodobniej droga ta biegła pod obecnym parkingiem oraz budynkiem muzealnym. 10. Rozpoznany na północ od asfaltowego parkingu teren obozu pozbawiony był śladów ogrodzenia i zabudowy, co również wskazywałoby nie bezpośrednio na lokalizację drogi ofiar Sobiboru od rampy kolejowej do Lager II/obozu II pod obecnym parkingiem asfaltowym. Weryfikacje tej hipotezy przynieść mogą jedynie przyszłe prace wykopaliskowe w miejscu parkingu, pod nowym kontenerem muzealnym i w bezpośrednim sąsiedztwie obiektu muzealnego i pod nim samym, w przypadku jego demontażu. Ryc. 3 Hipotetyczny zasięg placu bez śladu słupów, będący centralnym miejscem Lager II/obozu II, gdzie ofiary musiały się rozebrać przed wejściem na Himmelfahrtstrasse. Liczne zagłębienia na placu powstały w większości po II wojnie światowej. Fot. W. Mazurek 11. W rejonie między zachodnią granicą działki muzealnej nr 316/1 a obecnym budynkiem muzeum natrafiono na rzędy regularnych dołków posłupowych, tworzących prawdopodobnie ogrodzenie Lager II/obozu II (Ryc. 3). Prostokątny tny plac pozbawiony reliktów słupów, ograniczony jest od południa rzędem regularnych dołków posłupowych, oddalonych od siebie

5 o dokładnie 3 m. Zasięgu tej linii słupów nie udało się określić tak w kierunku wschodnim, jak i w kierunku zachodnim, gdzie teren byłego obozu zajmowany obecnie przez Lasy Państwowe. 12. Wschodnia linia ogrodzenia wolnego od zabudowy placu jest czytelna tylko w narożniku północno-wschodnim i naruszona przez murowaną z cegieł piaskownicę o wymiarach 2 x 3 m, zbudowanej prawdopodobnie dla potrzeb przedszkola (obiekt 1345). Oprócz kilku dołków posłupowych linia ta podkreślona była płytkim rowkiem. Północna granica tego placu wytyczona jest przez linię dołków posłupowych, biegnących po północnej stronie podobnego, bardziej na tym odcinku czytelnego rowka. W części zachodniej rowek łączy się uskokiem około 1-metrowym w kierunku północnym z szerokim na 1 cegłę płytkim rowkiem, wypełnionym gruzem ceglanym i miejscami całymi cegłami. Mogła być to podstawa pod murowany element ogrodzenia lub narożnik budynku naziemnego. Ryc. 4 Obiekt 1430, wykorzystany do budowy kanalizacji sanitarnej z szambem oraz jako miejsce deponowania różnego rodzaju śmieci, powstałych prawdopodobnie w momencie adaptacji dawnego budynku przedszkola dla potrzeb Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze w roku Fot. W. Mazurek 13. Na południe od domniemanego, południowego ogrodzenia Lager II/obozu II, położony jest rozległy obiekt nr 1430, zbudowany z 2 bliźniaczych prostokątnych wkopów o wymiarach około 12 x 10 m (łączne wymiary 24 x 10 m), zagłębionych około 2 m poniżej współczesnego poziomu gruntu (Ryc. 4). Zachodni prostokąt, obiekt 1430A, posiada jako poziom użytkowy płytę betonową, podłoga części wschodniej, obiektu 1430B, zbudowana jest ze zbutwiałych dzisiaj desek. W momencie podjęcia badań była to depresja, zarośnięta szczelnie przez drzewa czeremchy. W połowie lat 70-tych XX-go wieku depresja ta ze względu na najniżej położony punkt w pobliżu obecnego budynku muzealnego została

6 wykorzystana do budowy kanalizacji sanitarnej obecnego budynku muzeum z ceglanym szambem na zachodnim krańcu. Wykorzystywana była również jako miejsce deponowania różnego rodzaju śmieci w okresie po II wojnie światowej. Najmłodsze sięgają lat 90-tych XXgo wieku i pochodzą przypuszczalnie z adaptacji dawnego przedszkola (!) na muzeum przed przekazaniem budynku w roku Na planie byłego obozu zagłady, sporządzonym w roku 1951 przez inż. Mariana Cudnego, w miejscu położenia lub w pobliżu obiektu 1430 naniesiony został prostokąt-obiekt architektoniczny nazwany jako stajnia. Jest dość mało prawdopodobne aby stajnia była zagłębiona na około 2 w głąb ziemi, dlatego bardziej prawdopodobna jest jego interpretacja jako czasowe miejsce deponowania przedmiotów po ofiarach, które pozostawiły one przed odejściem do komór gazowych w obrębie Lager II/obozu II. 15. W części północno-zachodniej i północnej terenu badań wykopaliskowych, pomiędzy początkiem Himmelfahrtstrasse a asfaltową alejką, prowadzącą do miejsca upamiętnienia ofiar Sobiboru, na północ od obecnego budynku muzealnego oprócz domniemanego północnego ogrodzenia pustego placu należącego do Lager II/obozu II, natrafiono na kilka średniej wielkości obiektów z niedużą zawartością wapna oraz przede wszystkim na siatkę głębszych i płytszych zagłębień, wypełnionych szarym piaskiem, zawierających liczne przedmioty po ofiarach swego rodzaju doły śmietnikowe (Ryc. 5). Liczne zagłębienia, znajdujące się na północ od przebadanego obszaru sugerują, że w obrębie lasu, w kierunku Lager III/obozu III oraz w kierunku kaplicy mamy do czynienia z kontynuacją podobnych jam śmietnikowych, w dużej mierze powstałych już po wojnie w wyniku dzikich poszukiwań rzeczy wartościowych po ofiarach Sobiboru. Ryc. 5 Rejon obiektu 1371, nieregularnego, rozległego zagłębienia, zawierającego liczne destrukty zabytków żelaznych w rodzaju gwoździ, fragmentów drutu kolczastego oraz zwykłych śmieci. Fot. W. Mazurek

7 16. Na wschód od rejonu śmietnisk oraz od wolnego od zabudowy placu Lager II/obozu II biegną równolegle do siebie na osi północ-południe dwa rzędy głębokich dołów posłupowych. Odległość między tymi rzędami wynosi około 3,5-4 metrów. Na południowym krańcu obu rzędów dołków posłupowych wystąpiły na planie kwadratu 4 najgłębsze dołki posłupowe o głębokości około 1,5 m, odległe od siebie o około 3,5 m. Można interpretować ostrożnie taki układ zasypanych dołków jako relikt po wieży strażniczej (Ryc. 6). Ryc. 6 Lokalizacja domniemanej wieży strażniczej, zlokalizowanej w pobliżu narożnika nika północno-wschodniego placu wolnego od zabudowy Lager II/obozu II. Fot. W. Mazurek 17. W odległości około 5 metrów na wschód od wyżej opisanych głębokich dołków posłupowych biegną kolejne dwa rzędy oddalonych od siebie około 1 metra tym razem niewielkich i płytkich dołków po prawdopodobnie palikach. Oba rzędy dołków posłupowych posiadają prawdopodobnie kontynuację tak w kierunku północnym, jak i południowym. Funkcja rzędów słupów w tym rejonie obozu jest na razie trudna do określenia. Niezbędne będzie podjecie dalszych prac wykopaliskowych na linii tych słupów, tak w kierunku północnym, jak i w kierunku południowym.

8 18. Z warstwy humusowej oraz z wypełnisk obiektów nieruchomych pochodz artefakty, związane z funkcjonowaniem obozu. Najwi miejsce w szczególności w rejonie rozległych dołów przebadanego obszaru, głównie ponad i w wypełnisku obiektu natrafiono na liczne destrukty scyzoryków, puszek wózków dziecięcych. Oprócz znalezisk z czasów obozowych wyst puszki, z drugiej połowy XX. wieku, czyli z okresu funkcjonowania przedszkola. Ryc. 7 Zabytki znalezione w okolicach i z wypełniska wynikiem poszukiwań cennych przedmiotów po II wojnie 19. Równie duża koncentracja artefaktów została odnotowana na północ od dwóch piw zlokalizowanych w pobliżu rampy kolejowej (obiekty 1556 znalezisk z tego rejonu jest aluminiowa płytka, na której wybite zostały imi jednej z ofiar Sobiboru. Ofiar urodzona 11 marca 1937 roku w Amsterdamie. Sobiboru w dniu 9 lipca 1943 roku wraz z rodzicami. dziewczynki jako identyfikator wykonany przez rodziców wschód Europy.

9 Ryc. 8 Aluminiowa płytka, należąca do dziewczynki Lea Judith de la Penha, urodzonej 11. Maja 1937 roku w Amsterdamie w Holandii, prawdopodobnie miała uchronić ja przed zagubieniem w trakcie podróży na wschód Europy. Uchroniła ją przed zapomnieniem Fot. W. Mazurek WNIOSKI O CHARAKTERZE NAUKOWYM 1. Aby zweryfikować hipotezy na temat lokalizacji Lager II/obozu II, jak i przebiegu opisanych wyżej ciągów dołków posłupowych, w szczególności aby określić komunikację pomiędzy rampa obozową a Lager II/obozem II niezbędne będzie rozpoznanie obszaru pod asfaltowym parkingiem, w miejscu ustawienia kontenera oraz w bezpośredniej bliskości obecnego budynku muzealnego i poniżej tego budynku w przypadku jego usunięcia. 2. Przed podjęciem inwestycji rewitalizacyjnych niezbędne będzie dalsze rozpoznanie rejonu styku Lager II/obozu II z początkiem Himmelfahrtstrasse/ Drogi Wniebowstapienia. Nie będzie to możliwe bez wejścia na teren zajęty obecnie przez Lasy Państwowe, a położony na zachód od zakresu prac, wykonanych w lecie 2012 roku. Najlepszym terminem do podjęcia tych prac byłaby jeszcze późna jesień 2012 roku. 3. W związku z projektowanymi pracami rewitalizacyjnymi w rejonie Lager III/obozu III, w możliwie krótkim terminie należałoby dokończyć badania wokół grobów masowych, rozpoczęte wiosną 2011 roku, w szczególności dążąc do wyjaśnienia kwestii spornych grobów 1, 2 i 7. Prace te byłyby wykonywane przy udziale i pod nadzorem rabina Michaela Schudricha, Głównego Rabina Polski.

10 4. Wykopaliskowe prace badawcze należałoby przeprowadzić również w rejonie placu asfaltowego, na którym zlokalizowane są pomnik ofiar Sobiboru oraz kamienna wieża, głównie w celu weryfikacji lokalizacji tam reliktów komór gazowych. WNIOSKI KONSERWATORSKIE 1. Teren byłego hitlerowskiego obozu zagłady Żydów w Sobiborze powinien zostać w całości objęty ścisłą ochroną konserwatorską. Jak pokazują wyniki badań archeologicznych ostatnich ponad 10 lat, mimo systematycznego zniszczenia infrastruktury obozowej przez hitlerowskie Niemcy, aby zatrzeć ślady ludobójstwa, w ziemi zachowało się wiele reliktów obiektów nieruchomych i zabytków ruchomych. Dlatego należy unikać większych ingerencji inwestycyjnych w granicach byłego obozu zagłady w Sobiborze. 2. Najlepszą lokalizacją dla potrzeb nowego budynku muzeum wraz z niezbędną infrastrukturą pozostaje teren po składzie drewna, należący obecnie do Lasów Państwowych, od południa przylegający do terenu obozu, graniczący od południa z działką prywatną nr 139/316/7. Teren ten również powinien zostać poddany archeologicznym badaniom wykopaliskowym przed podjęciem inwestycji. Można się w tamtym rejonie spodziewać między innymi odkryć, związanych z ucieczką więźniów w trakcie powstania 14. października 1943 roku. 3. Ze względu na unikalny charakter wszystkich reliktów poobozowych w Sobiborze, po uzgodnieniu z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Lublinie, Delegatura w Chełmie, w trakcie prac wykopaliskowych latem 2012 roku utrzymana została metoda eksploracji obiektów nieruchomych tylko w połowie, dla uzyskania cięć profilowych. WNIOSKI PRZED INWESTYCYJNE 1. Biorąc pod uwagę główny cel badań wykopaliskowych w 2012 roku, można zasugerować w przypadku kompromisu wszystkich członków Komitetu Sterującego, lokalizację obiektu 1430 jako jedyną możliwą w obrębie przebadanego obszaru, należącego w chwili obecnej do Oddziału w Sobiborze Państwowego Muzeum na Majdanku, do wskazania na budowę nowego budynku muzeum. Przemawiają za tym przede wszystkim silne zniszczenia obiektu 1430 oraz możliwość nałożenia nowego obiektu architektonicznego muzeum na dawny budynek stajni (?). Jednak położenie tego obiektu w ostrej granicy z obszarem zarządzanym przez Lasy Państwowe, a nawet częściowo już poza granicą terenu muzeum oraz jego lokalizacja praktycznie na południowym odcinku ogrodzenia Lager II/obozu II w sposób zasadniczy ogranicza możliwości budowy innej infrastruktury, jak parkingi, kanalizacja sanitarna, wodna, instalacja energetyczna, w przypadku ewentualnego powstania nowego budynku muzeum, bez konieczności bezpowrotnego zniszczenia reliktów obozowych. 2. Należy więc powtórzyć, że najlepszą lokalizacją dla potrzeb nowego budynku muzeum wraz z niezbędną infrastrukturą pozostaje teren po składzie drewna, połozony już poza zasadniczym zasięgiem byłego obozu, należący obecnie do Lasów Państwowych, od południa przylegający do terenu obozu, graniczący od południa z działką prywatną nr 139/316/7.