EKONOMICZNE ASPEKTY ZACHOWAŃ GOSPODARSTW DOMOWYCH

Transkrypt

1 Wykład: EKONOMICZNE ASPEKTY ZACHOWAŃ GOSPODARSTW DOMOWYCH

2 Racjonalność Być racjonalnym, znaczy tyle, co maksymalizować swoją użyteczność przy określonym i ograniczonym dostępie do dóbr (czy zasobów).

3 Homo oeconomicus Pogoń za własnym interesem, jako cecha charakterystyczna dla każdego człowieka, jako jedyna motywacja ludzkiego działania. Natura poddała człowieka władzy dwóch przemożnych panów: przykrości i przyjemności. Oni to zarówno wskazują nam, co powinniśmy robić, jak i decydują o tym, co robimy. Jeremy Bentham ( )

4 Homo oeconomicus model tradycyjny 1. Umiejętność automatycznej aktualizacji wyobrażeń o prawdopodobieństwie wraz z napływem wszelkich nowych informacji (prawo Bayesa); 2. Zachowanie zgodnie z założeniami normatywnej teorii oczekiwanej użyteczności (von Neumann, Morgenstern).

5 Użyteczność Korzyści lub satysfakcja z dokonanego wyboru lub podjętych działań. Gwartney i Stroup (1987) Klientów interesuje kombinacja jakości i ceny ( value for money ). Dewlin (2000) Produkty bankowe są na tyle cenne dla klientów, na ile pozwalają im oszczędzać czas oraz pieniądze, a także uwalniać od wszelkiego rodzaju kłopotów. Chorafas (1999)

6 Użyteczność na rynku usług bankowych Uc = Bc - Cc gdzie: Uc użyteczność (utility), jaką czerpie klient z relacji z bankiem Bc korzyści (benefits) klienta z tytułu relacji z bankiem Cc koszty (cost) relacji z bankiem

7 Korzyści klientów banków - bezpieczeństwo zdeponowanych środków - pewność i bezbłędność realizowanych operacji - pomnażanie posiadanych zasobów - możliwość wygładzenia ścieżki konsumpcji - komfort obsługi (VIP) - łatwy dostęp do sieci dystrybucji

8 Koszty klientów banków - opłaty i prowizje oraz oprocentowanie kredytów - strata czasu na dojazd, poszukiwanie parkingu oraz obsługę w banku - koszty uczenia się procedur bankowych - koszty poszukiwania informacji

9 Kryteria wyboru banku przez osoby o wysokich dochodach (wskazania na 1. miejscu) zaufanie do banku / bezpieczeństwo 41% 44% dogodna lokalizacja koszt utrzymania rachunku / wysokość prowizji szerokość oferty / zakres usług / kompleksowość obsługi 7% 15% 14% 11% 11% 12% elektroniczny dostęp do rachunku renoma banku / korzystny wizerunek wysokie oprocentowanie lokat / depozytów szybkość / komfort obsługi inne prostota procedur bankowych 9% 8% 5% 7% 3% 2% 3% 3% 1% 1% 1% 1% 2011 (n=951) 2010 (n=997) Źródło: QUALIFACT, Affluent segment, 2011.

10 Przyczyny braku pełnego zadowolenia z usług banku podstawowego (n=382) kolejki/ długi czas oczekiwania na obsługę 34,6% biurokracja/ czasochłonne procedury 31,7% niekorzystne oprocentowanie lokat/ kredytów/ ROR 23,8% brak elastyczności/ indywidualnego traktowania / zainteresowania klientem wysoki koszt utrzymania konta/ prowizje niekompetentny/ nieuprzejmy personel/ niedoinformowanie 9,7% 17,5% 17,3% Średni wskaźnik satysfakcji (obliczony dla wszystkich banków) wyniósł 93%. skomplikowana obsługa elektroniczna (internet / homebanking) 1,8% inne 0,5% Źródło: QUALIFACT, Affluent segment, 2010.

11 Użyteczność zdrowia i długowieczności Zdrowie i długie życie stanowią ważny cel dla większości ludzi (...); nieraz człowiek rezygnuje z szans dłuższego życia i lepszego zdrowia, ponieważ ich realizacja jest sprzeczna z realizacją innych celów. Człowiek może nałogowo palić albo oddawać się intensywnej pracy bez ruchu i ćwiczeń fizycznych wcale niekoniecznie dlatego, że w ogóle nie wie o konsekwencjach, albo że jest niezdolny do wykorzystania posiadanej informacji, ale dlatego, że przedłużenie sobie życia nie jest z jego punktu widzenia warte poniesienia kosztu związanego z wyrzeczeniami. Gary Becker

12 Herbert A. Simon "for his pioneering research into the decision-making process within economic organizations" Nagroda Nobla 1978

13 Ograniczona racjonalność zachowań Wydolność ludzkiego umysłu jest zbyt mała w stosunku do napotykanych problemów, aby mogły być rozwiązane w sposób obiektywny i racjonalny. Ludzie, napotykając na różnego rodzaju ograniczenia czasowe i technologiczne, nie są w stanie uzyskać dostępu do wszystkich informacji istotnych dla danego problemu ani nie są zdolni do ich dokładnego przetworzenia. Ludzie są co najwyżej racjonalni w sposób ograniczony. H. Simon

14 Ograniczona racjonalność Ani jednostki, ani organizacje nie dysponują nieograniczonymi możliwościami przetwarzania informacji, koniecznymi do osiągnięcia pełnej (nieograniczonej) racjonalności. Herbert Simon (1957) Istnieją proste reguły, pozwalające szybko i niewielkim kosztem znaleźć satysfakcjonujące (prawie optymalne) rozwiązanie.

15 Teoria optymalnego gromadzenia kosztownych informacji W zdobycie informacji będzie się więcej inwestować wtedy, gdy będzie chodziło o decyzję ważniejszą, mniej natomiast gdy decyzja będzie mniej ważna (np. zakup domu lub zawarcie związku małżeńskiego w porównaniu z zakupem tapczanu czy bułki). Informacja jest często niepełna, bo jej zdobycie kosztuje. Gary Becker

16 Ograniczona racjonalność zbyt wysoka samoocena Ludzie sądzą, iż media mają większy wpływ na przekonania, postawy i zachowania innych niż na nich samych. Duck i Mullin (1995) Większość badanych studentów uważa, że jest inteligentniejsza od przeciętnego studenta. 94% amerykańskich nauczycieli college u uważa się za lepszych od... przeciętnego nauczyciela amerykańskiego college u. Alicke (1985) Cross (1977)

17 Zachowanie zamożnych klientów pod wpływem odmowy przyznania kredytu (n=90) zamknąłem rachunek 20,0% ograniczyłem współpracę 5,6% nic się nie zmieniło 74,4% Źródło: QUALIFACT, Affluent segment, 2009.

18 Charakter decyzji o rezygnacji z usług banku X 100% 90% 80% 70% 60% 47% powolne 46% dojrzewanie do decyzji 54% 45% 50% 40% 30% 20% decyzja pod 53% wpływem impulsu 54% 46% 55% 10% 0% Ogółem (n=469) Klienci masowi (n=359) Studenci (n=59) Klienci zamożni (n=51) brak otrzymania kredytu (8); brak udzielenia linii debetowej (2); niemożność skorzystania z debetu i kredytu; to bank o tym zdecydował, gdyż zlikwidował jedyny oddział w mojej dzielnicy; miałem kłopoty z otrzymaniem pieniędzy z banku na urlopie, po powrocie zrezygnowałem Źródło: BPS Consultants Poland, 2002.

19 Racjonalność a emocje Emocjonalny wymiar procesu zrywania więzi z bankiem: frustracja, złość, zażenowanie, poniżenie, wściekłość, poczucie braku poważnego traktowania, obrzydzenie, irytacja, wkurzenie, rozczarowanie. Większość negatywnych uczuć pojawiała się nie w momencie wystąpienia problemów, ale w odpowiedzi na sposób reagowania pracowników banku lub powtórzenie się błędów. Stewart (1998)

20 Wpływ emocji na ocenę banku Osoby, które zmieniły bank ze względu na negatywne doświadczenia, deklarują znacznie wyższy poziom zadowolenia z usług nowego banku niż osoby, które zmieniły bank z przyczyn obiektywnych (zmiana miejsca zamieszkania). Co ciekawe, grupa negatywnie doświadczonych klientów ocenia swój nowy bank nawet lepiej niż grupa stałych klientów tego banku (którzy nigdy nie zmieniali banku). Ganesh, Arnold i Reynolds (2000)

21 WNIOSKI Z BADAŃ 1. staramy się maksymalizować użyteczność (być racjonalni); 2. nie dysponujemy pełną wiedzą i nie mamy pełnego dostępu do informacji; 3. korzystamy z heurystyk (uproszczonego widzenia rzeczywistości); 4. mamy ograniczone zdolności poznawcze (popełniamy błędy); 5. ulegamy emocjom.

22 Dostrzeganie znaczenia w chaosie Wuedłg baadczy z unirwesytetu Cmabridge nie ma znanzceia, w jkai ssoób pukołanade są lerity wntąewrz swoła; wnaże jset jenidye to, aby periszwa i onastita lireta zonajdawły się we wśławycich mciejasch. Rsezta może sntawioć klpomenty bagałan, a tkest nadal da się ctyzać bez plmerobów. Dzeije się tak detlago, że ldzuki usymł nie czyta kżadej lteiry z obosna, tyklo całe swłoo, a mzóg i tak jset w santie je podułakać. Harrison i Frakes, Genotyp przedsiębiorcy (2007)

23 Światowa piramida bogactwa Źródło: Credit Suisse.

24 Źródła pochodzenia bogactwa przedsiębiorczość / prowadzenie własnej firmy 38,2% wysokie zarobki z pracy 33,9% wysokie stanowisko menedżerskie 11,3% wolny zawód / prywatna praktyka 10,7% majątek męża / żony 3,6% dziedziczenie majątku / spadek / kontynuacja biznesu rodzinnego 2,4% Źródło: QUALIFACT, Affluent segment, 2011.

25 Źródła bogactwa kobiet

26 Zadowolenie z życia a dochody Źródło: Tyszka, 2004

27 Dobrobyt ekonomiczny a dobrostan psychiczny Związek między PKB per capita a dobrostanem psychicznym całego społeczeństwa jest bardzo silny: dochód wyjaśnia ponad 1/3 wariancji w zakresie poczucia szczęścia i zadowolenia z życia. Poczucie szczęścia nie rośnie liniowo wraz z PKB: narasta skokowo w grupie krajów stosunkowo ubogich i pozostaje na podobnym poziomie w grupie krajów zamożniejszych. Inglehart, 1990, Hagerty, Veenhoven, 2000

28 Bogactwo a styl życia

29 Keynes o systemie społeczno-gospodarczym Dwiema najważniejszymi wadami systemu społeczno-gospodarczego, w którym żyjemy, są: niezdolność do realizowania pełnego zatrudnienia oraz dowolny i niesprawiedliwy podział bogactwa i dochodów. J.M. Keynes: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, s

30 Przeciętne miesięczne przychody na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce, 2011

31 Nierówności a liczba zabójstw Brazylia - liczba zabójstw na 100 tys. mieszkańców (2011): 21,8 Dania - liczba zabójstw na 100 tys. mieszkańców (2011): 0,8 Polska - liczba zabójstw na 100 tys. mieszkańców (2011): 1,2 USA - liczba zabójstw na 100 tys. mieszkańców (2011): 4,7

32 Zmiany konsumpcji i inwestycji, USA

33 Prosta funkcja konsumpcji WSPÓŁCZYNNIK KONSUMPCJA C = b * Yd DOCHODY DYSPOZYCYJNE Konsumpcja jest jedynym i ostatecznym celem wszelkiej działalności gospodarczej

34 Konsumpcja a dochody, USA

35 Konsumpcja a dochody dyspozycyjne, USA

36 Udział konsumpcji w PKB, USA

37 Tempo wzrostu konsumpcji oraz dochody do dyspozycji, Polska Źródło: NBP, Raport o inflacji, marzec 2013.

38 Funkcja konsumpcji Friedmana KONSUMPCJA STAŁE DOCHODY DYSPOZYCYJNE C = bp * Yp bp - współczynnik bliski jedności

39 Funkcja konsumpcji Friedmana - zadanie W wieku 21 rozpoczynamy pracę, w wieku lat 70 kończymy cykl życia. Gospodarstwa domowe przeznaczają 90% dochodów (dyspozycyjnych lub permanentnych) na konsumpcję. Wiek Yd C1 S1 Yp C2 S $ $ $ $ $

40 Dochody, konsumpcja Dochody, konsumpcja i oszczędności w cyklu życia Oszczędności (APC<1) Dochody Konsumpcja Pożyczki (APC>1) Wydatki z zakumulowanych oszczędności (APC>1) Wiek

41 Dochody dyspozycyjne w Niemczech, DM Wiek Źródło: Borsch-Supan, Reil-Held, Rodepeter, Schnabel i Winter, Household Savings in Germany, 2000.

42 Mediana dochodów w USA, 2007

43 Segmentacja wg cyklu życia rodziny oraz potrzeby bankowe Segment Młodzi Samotni, niezależni Rodziny Puste gniazdo Emeryci Potrzeby Obrót gotówkowy, przekraczanie konta, pożyczki, proste rachunki oszczędnościowe, udogodnienia podróżne (np. czeki), wymiana walut. Rachunki, hipoteki, lokaty, kredyty konsumpcyjne, karty kredytowe, ubezpieczenia, udogodnienia podróżne. Hipoteka, pożyczki mieszkaniowe, długoterminowe formy oszczędzania, ubezpieczenia, emerytury, kredyty konsumpcyjne, książeczki oszczędnościowe dla dzieci. Lokaty i inwestycje, okazjonalne pożyczki (np. na remonty), usługi doradcze, udogodnienia podróżne, fundusze powiernicze. Zarządzanie kapitałem / dochodem, fundusze powiernicze, porady finansowe. Źródło: A.M. Wilson: The Changing Nature of the Marketing Function within Retail Banks and Building Societies. Conference British Academy of Management, 1992.

44 Oferta usług bankowych dla studentów w Wielkiej Brytanii Bank Zachęty Warunki cenowe Dodatki Barclays Bank Vauchery o wartości nieoprocentowany overdraft o wartości 1250 ; karta kredytowa z limitem 600 ; czeki podróżne i wymiana walut bez prowizji doradztwo NatWest Bank Prezenty (czajnik, toster i radio-budzik) lub w gotówce nieoprocentowany overdraft o wartości ; karta kredytowa z limitem 500 ; czeki podróżne i wymiana walut bez prowizji doradztwo

45 Dochody mężczyzn w różnych grupach wiekowych - analiza wg poziomu wykształcenia, USA Wykształcenie wyższe średnie wyższe średnie niższe Źródło: Blöndal, Field, Girouard: Investment in human capital, 2002.

46 Funkcja konsumpcji Ando - Modiglianiego KONSUMPCJA DOCHODY DYSPOZYCYJNE AKTYWA C = b1 * Yd + b2 * A b1 = ok. 0,7 b2 = ok. 0,06

47 Funkcja konsumpcji Ando Modiglianiego - zadanie Funkcja konsumpcji ma postać C = 0,8 Yd + 0,05 A Osoba Bieżące dochody roczne Wysokość spadku $ $ $ $ $ 0 $ $ $ Wydatki na konsumpcję

48 Odsetek gospodarstw domowych posiadających akcje, USA 1999 Grupa wiekowa % gospodarstw domowych posiadających akcje , , , , , ,9 OGÓŁEM 39,8 Źródło: Banks, Blundell, Smith 2002.

49 Wartość akcji w posiadaniu gospodarstw domowych w USA (w mld USD) Rok Wartość akcji Rok Wartość akcji Źródło: Federal Reserve System.

50 Oszczędności różnych grup wiekowych w Niemczech, Źródło: Borsch-Supan, Reil-Held, Rodepeter, Schnabel i Winter, Household Savings in Germany, 2000.

51 Cykl życia a oszczędności Noblista w dziedzinie ekonomii - Franco Modigliani, w książce Life Cycle of Customer Behavior wylicza, że ludzie przed 40. rokiem życia przechodzą proces tworzenia gospodarstwa domowego i wykazują tendencję do niskich stóp oszczędzania (jako grupa są oni pożyczkobiorcami netto ), a dopiero gdy przekroczą czterdziestkę, stają się oszczędzającymi netto.

52 Dochody roczne brutto w USA (w tys. USD) Źródło: Federal Reserve, 2010 Survey of Consumer Finances.

53 Skłonność do oszczędzania pobudki: 1. Tworzenie rezerw na nieprzewidziane okoliczności; 2. Przygotowanie się do przyszłych zmian (starość, kształcenie dzieci, utrzymywanie krewnych); 3. Korzyści płynące z procentów; 4. Zadowolenie ze stopniowego zwiększania wydatków; 5. Poczucie niezależności i możliwości urzeczywistnienia swoich zamiarów; 6. Zapewnienie sobie kapitału na spekulację lub prowadzenie interesów; 7. Pozostawienie majątku po śmierci; 8. Czyste skąpstwo, czyli nieuzasadniona, ale nieodparta niechęć do aktu wydatkowania jako takiego. J.M. Keynes: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, s

54 Depozyty gospodarstw domowych w Polsce (w mld PLN) Okres Depozyty bieżące Depozyty do 2 lat Depozyty ogółem sty 97 21,7 59,9 81,6 sty 00 39,6 124,0 163,6 sty 05 65,2 138,9 204,0 sty 06 82,5 132,8 215,3 sty ,9 128,4 241,3 sty ,3 131,4 275,7 sty ,8 196,8 342,6 sty ,8 199,4 387,2 sty ,3 196,6 423,9 sty ,6 250,6 486,2 sty ,9 279,0 520,9 sty ,0 268,7 549,7 Źródło: NBP.

55 Motywy oszczędzania w firmach 1.Motyw ekspansji chęć zapewnienia sobie środków na wykonanie dalszych inwestycji kapitałowych bez zaciągania długów; 2.Motyw płynności chęć zapewnienia sobie płynnych środków na wypadek zdarzeń nieprzewidzianych, trudności lub kryzysów; 3.Motyw poprawy chęć zapewnienia sobie wzrostu dochodu, co jednocześnie uchroni kierownictwo przed krytyką; 4.Motyw finansowej ostrożności (tak, żeby spłata zadłużenia i odpisy amortyzacyjne raczej wyprzedzały faktyczne zużycie, niż pozostawały za nim w tyle). J.M. Keynes: Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, s

56 Depozyty przedsiębiorstw w Polsce (w mld PLN) Okres Depozyty bieżące Depozyty do 2 lat Depozyty ogółem sty 97 11,8 9,8 21,5 sty 00 18,9 21,2 40,1 sty 05 44,4 34,5 79,0 sty 06 54,2 41,9 96,1 sty 07 65,5 59,0 124,5 sty 08 73,4 65,5 138,9 sty 09 67,7 77,0 144,7 sty 10 70,5 83,4 153,9 sty 11 81,1 87,0 168,1 sty 12 88,7 100,3 189,0 sty 13 90,9 85,5 176,4 sty ,8 91,1 191,9 Źródło: NBP.

57 Paradoks zapobiegliwości (oszczędzania) Inwestycje i oszczędności I, S Krzywa inwestycji Krzywe oszczędności S1 I0 I E1 E0 S0 Y1 Y0 Y Produkt realny (PKB)

58 Stopa oszczędzania w USA, Niemczech i Japonii

59 Wiek a sytuacja finansowa Amerykanów Ken Dychwald w książce Age Wave napisał, że starsi (w wieku powyżej 50 lat) Amerykanie: - kontrolują ponad 70% krajowych aktywów netto (będących w rękach gospodarstw domowych); - posiadają 80% pieniędzy na rachunkach oszczędnościowych; - kupują 80% luksusowych wycieczek; - kupują 48% luksusowych samochodów

60 Stopa oszczędności gospodarstw domowych, Polska Relacja oszczędności do dochodów do dyspozycji, ceny bieżące. Źródło: NBP, Raport o inflacji, luty 2010.