INTEGRACJA SENSORYCZNA (opracowanie: Małgorzata Paluch)

Transkrypt

1 1 INTEGRACJA SENSORYCZNA (opracowanie: Małgorzata Paluch) INTEGRACJA SENSORYCZNA, czyli przetwarzanie bodźców sensorycznych to proces, podczas którego układ nerwowy człowieka odbiera informacje z receptorów wszystkich zmysłów (dotyk; układ przedsionkowy odbierający ruch; czucie ciała, czyli propriocepcja, węch, smak, wzrok i słuch), następnie organizuje je i interpretuje tak, aby mogły być wykorzystane w celowym i efektywnym działaniu. Wszyscy jesteśmy świadomi występowania i działania zmysłu smaku, węchu, wzroku oraz słuchu. Ale większość z nas nie zdaje sobie sprawy, że nasz układ nerwowy odbiera i rejestruje informacje płynące z dotyku, ruchu, siły grawitacji oraz pozycji ciała. Tak jak oczy rejestrują informacje wzrokowe i przekazują je do mózgu w celu ich zinterpretowania, tak wszystkie pozostałe zmysły posiadają receptory odbierające bodźce i przekazujące je do mózgu. Komórki znajdujące się w skórze przekazują informacje dotyczące lekkiego dotyku, bólu, temperatury oraz nacisku. Struktury w uchu wewnętrznym rejestrują ruch oraz zmiany pozycji głowy. Odpowiednie struktury mięśni, stawów oraz więzadeł warunkują świadomość pozycji ciała. Te trzy podstawowe zmysły leżą u podstaw rozwoju psychoruchowego dziecka. DOTYK Jest jednym z najwcześniej rozwijających się zmysłów. Dotyk pierwotny odpowiada za świadomość dotknięcia i chroni nas przed niebezpiecznym bodźcem dotykowym. Dominuje w okresie niemowlęcym. Dotyk różnicujący odbiera precyzyjne informacje dotykowe np. różnicę w fakturze, kształcie. Rozwija się stopniowo i w okresie kilku lat jego znaczenie znacznie wzrasta. Obydwa rodzaje doznań dotykowych muszą się znajdować w swoistej równowadze zależnej od wieku dziecka i poziomu jego funkcjonowania. Poza funkcją ochronną, zmysł dotyku dostarcza nam informacji niezbędnych do nabycia różnorodnych umiejętności: percepcja dotykowa schemat ciała planowanie ruchu percepcja wzrokowa umiejętności szkolne stabilność emocjonalna funkcjonowanie społeczne UKŁAD PRZEDSIONKOWY Narząd przedsionkowy znajduje się w uchu wewnętrznym i dostarcza nam

2 2 informacji na temat siły grawitacji oraz ruchu. Pomaga nam w układzie naszego ciała w przestrzeni, informuje nas gdzie jest góra a gdzie dół. Poprzez zróżnicowany system połączeń nerwowych wpływa na: bezpieczeństwo grawitacyjne, napięcie mięśniowe, ruch i równowagę, koordynację ruchową, przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne, przetwarzanie słuchowo-językowe, planowanie ruchu, bezpieczeństwo emocjonalne, funkcjonowanie społeczne. PROPRIOCEPCJA Dostarcza nam informacji z mięśni, stawów, więzadeł o pozycji części ciała oraz ich ruchach. To dzięki impulsom proprioceptywnym zdajemy sobie sprawę z pozycji naszego ciała bez konieczności patrzenia. Jest to niezbędne do płynnego i efektywnego wykonywania różnorodnych ruchów, z czego zdawać sobie możemy sprawę w ciemnościach. Zmysł propriocepcji jest ściśle związany ze zmysłem dotyku i układem przedsionkowym. Z tego powodu często mówi się o przetwarzaniu dotykowoproprioceptywnym lub przedsionkowo-proprioceptywnym. Zmysł propriocepcji wpływa na: świadomość ciała, postawę, kontrolę i płynność ruchów, stopniowanie ruchu, planowanie ruchu, bezpieczeństwo emocjonalne, funkcjonowanie społeczne. U większości osób proces integracji sensorycznej przebiega automatycznie umożliwiając odpowiednie reakcje do wymogów otoczenia i warunkuje prawidłowy rozwój sensomotoryczny. U osób, które mają Zaburzenia Przetwarzania Sensorycznego proces ten przebiega inaczej. Zaburzenia Integracji Sensorycznej zaburzają sposób, w jaki mózg tych osób interpretuje odbierane informacje, jak również ich reakcje na nie; emocjonalne, ruchowe, koncentrację i inne.

3 3 Układ przedsionkowy, proprioceptywny i dotykowy to trzy podstawowe układy sensoryczne. Ściśle współpracują ze sobą oraz z innymi układami sensorycznymi słuchem, wzrokiem. Praca tych wszystkich układów połączonych skomplikowanym układem zależności, stanowi o naszym prawidłowym funkcjonowaniu w środowisku. Dzięki ich właściwie połączonej pracy jesteśmy w stanie odpowiednio odbierać bodźce, przetwarzać je i na nie odpowiadać. JAK ROZPOZNAĆ ZABURZENIA SI? DZIECI UNIKAJĄCE WRAŻEŃ SENSORYCZNYCH Niektóre dzieci/osoby z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego nadmiernie reagują na stymulację. Ich układ nerwowy odczuwa zwykłe doznania sensoryczne jako bardzo intensywne, w efekcie czego czują się stale bombardowane przez odbierane bodźce. Stan taki nazywa się obronnością sensoryczną. Najczęstszą wówczas reakcją na bodźce jest reakcja walki lub ucieczki mająca na celu uniknięcie lub znaczne ograniczenie ilości bodźców. W efekcie przeciążenia układu nerwowego dzieci mogą również reagować agresją. Zaburzenie to może występować w obrębie każdego ze zmysłów. Dzieci takie mogą; Reagować na dotyk agresją lub wycofaniem się. Bać się wysokości i ruchu, lub odczuwać mdłości w wyniku niewielkiego ruchu bądź wysokości. Niechętnie ryzykować oraz próbować nowych rzeczy. Czuć duży dyskomfort w zatłoczonych miejscach. Jeść mało zróżnicowane jedzenie i/lub mieć dużą wrażliwość na zapachy. Być nadmiernie pobudzone i aktywne. Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną nadwrażliwość sensoryczną.

4 4 DZIECI POSZUKUJĄCE WRAŻEŃ SENSORYCZNYCH Niektóre dzieci mają obniżoną reaktywność na bodźce. Ich układ nerwowy nie zawsze rejestruje lub rozpoznaje informację sensoryczną do niego docierającą. W efekcie wydawać się może, że dzieci te mają nienasycony apetyt na stymulację sensoryczną, co może przejawiać się nieodpartą chęcią ruchu lub ciągłym poszukiwaniem innych, intensywnych doznań sensorycznych. Dzieci te mogą: Prezentować nadmierną aktywnością ruchową, Nie reagować na ból i nie zauważać innych bodźców dotykowych; często i zbyt mocno dotykać inne osoby (co może wyglądać jak zachowanie agresywne) Uczestniczyć w niebezpiecznych zabawach np. zbyt wysokie wspinanie się Preferować intensywne, długo trwające zabawy typu huśtanie, kręcenie, często bez objawów dyskomfortu Lubić bardzo głośne dźwięki np. głośno grająca muzyka, telewizor Mieć opóźnioną mowę. DZIECI MAJĄCE OBNIŻONE UMIEJĘTNOŚCI RUCHOWE Niektóre dzieci z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego w efekcie tych zaburzeń mogą mieć trudności z planowaniem i wykonywaniem nowych ruchów i aktywności ruchowych. Często dzieci te są niezdarne, nieskoordynowane, przewracają się, mają problem z nauczeniem się wielu zabaw ruchowych. Dzieci te mogą; Mieć trudności z aktywnościami manualnymi, pisaniem, zapinaniem guzików itp. Mieć słabe umiejętności z zakresu dużej motoryki np. kopanie, łapanie, rzucanie piłki Mieć trudności z naśladowaniem ruchów np. w zabawie Leśniczówka. Mieć trudności z utrzymaniem równowagi, wykonaniem sekwencji ruchów lub obustronną koordynacją Preferować znane aktywności i zabawy Preferować aktywności statyczne, siedzące np. oglądanie telewizji, czytanie książki

5 5 Mieć trudności z wymową Dzieci te łatwo ulegają frustracji i mogą próbować manipulować i kontrolować otoczenie. Niektóre z tych dzieci mogą uciekać w świat fantazji. Mogą również próbować ukrywać swoje problemy planowania ruchowego popisując się przed innymi lub unikając nowych aktywności wykonywanych w grupie. Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną dyspraksję opartą na zaburzeniach sensorycznych, czyli zaburzenie planowania ruchu. Ogólnie rzecz ujmując efektem Zaburzeń Przetwarzania Sensorycznego (zaburzeń SI) może być: nieprawidłowe napięcie mięśniowe (najczęściej zbyt niskie), nieprawidłowości z koncentracją uwagi, zbyt dużą ruchliwością, niezgrabność ruchową, problemy z opanowaniem nowych umiejętności ruchowych takich jak: jazda na rowerze, problemy w czynnościach precyzyjnych takich jak: pisanie, cięcie, rysowanie, nawlekanie, problemy z opanowaniem umiejętności czytania i pisania, nadwrażliwość na dotyk manifestujący się unikaniem niektórych ubrań, zabaw w piasku, zabaw plasteliną, unikanie huśtawek, zjeżdżalni, karuzeli lub nadmiernym poszukiwaniem tego typu zabaw, unikanie miejsc zatłoczonych, nadwrażliwość na hałas, unikanie niektórych smaków, unikanie obcinania włosów, paznokci, szybka męczliwość, słaba koordynacja ruchowa, problem z manipulacją, posługiwaniem się sztućcami, nożyczkami, nieprawidłowy chwyt kredki, długopisu, trudność w koncentracji, unikanie zabaw grupowych, wycofywanie się z kontaktów społecznych, trudność z wysłuchiwaniem poleceń, unikanie zabaw na huśtawce, karuzeli lub nadmierne poszukiwanie takich zabaw, nadwrażliwość na światło, nadwrażliwość na dźwięki,

6 6 - trudność w próbowaniu nowych potraw, - zaburzenia mowy. Jak widać deficyty przetwarzania sensorycznego mogą być przyczyną wielu trudności opóźniających prawidłowy rozwój dziecka, zaburzających proces uczenia oraz powodujących problemy emocjonalne. Nie u wszystkich dzieci przyczyną problemów w nauce, rozwoju lub zachowania jest zaburzona integracja sensoryczna. Są jednak wyraźne czynniki wskazujące na dysfunkcje integracji sensorycznej. Deficyty integracji sensorycznej często współwystępują z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, zespołem Aspergera, autyzmem, mózgowym porażeniem dziecięcym, zespołem Downa, zespołem FAS, zespołem kruchego X, rozszczepem kręgosłupa. W JAKI SPOSÓB RODZICE MOGĄ WSPOMAGAĆ ROZWÓJ PROCESÓW INTEGRACJI SENSORYCZNEJ SWOJEGO DZIECKA? Najważniejszą rzeczą jest uświadomienie sobie przez rodziców, że integracja sensoryczna odgrywa ważną rolę w rozwoju ich dziecka. Ważne jest także dostrzeganie różnorodnych sytuacji, w których dziecko doświadcza zróżnicowanej stymulacji sensorycznej. Dzięki temu rodzice mogą tworzyć bogate w bodźce sensoryczne otoczenie wspomagające rozwój. Istotnym faktem jest zrozumienie, iż każde dziecko jest inne, ma indywidualne zainteresowania, potrzeby oraz reakcje. Rodzice poprzez obserwowanie zachowania i reakcji dziecka w różnych sytuacjach mogą określić i analizować jego potrzeby. Weźmy na przykład pod uwagę różnicę w reakcjach na bodźce (dotykowe, wzrokowe, dźwiękowe, zapachowe) oraz reakcje na ruch. Czasami szybkie ruchy spowodować wzmożoną werbalizację. W innej sytuacji lub w przypadku innego dziecka ten same ruchy mogą nadmiernie pobudzić dziecko i doprowadzić do całkowitej dezorganizacji zachowania lub wywołać uczucie lęku. Bardzo ważne jest, aby rodzice obserwowali reakcje dziecka na daną aktywność i w razie konieczności byli gotowi zmienić zabawę. Reakcje na bodźce sensoryczne różnią się w zależności od dziecka np.: jedno dziecko może domagać się dużej ilości uścisków i przytulania, a inne będzie chciało się przytulać sporadycznie. Zawsze należy pamiętać, iż reakcje

7 7 danego dziecka mogą się zmieniać nawet w ciągu dnia. Biorąc pod uwagę różnorodność reakcji, które są wywołane bodźcami sensorycznymi oraz indywidualne reakcje dziecka rodzice mogą kierować zabawami, które są najkorzystniejsze dla jego rozwoju. Najważniejsze zasady w procesie wspomaganie rozwoju integracji sensorycznej: 1.Dotyk i ruch odgrywają istotną rolę w poznawaniu przez niemowlę świata. W późniejszym okresie najważniejsze w rozwoju stają się wzrok i słuch. Należy pamiętać, że dziecko w każdej pozycji doświadcza innych wrażeń. Tak więc leżenie na brzuchu, leżenie na plecach czy boku dostarcza odrębnych doznań sensorycznych. Stwarzając dziecku możliwości przebywania w różnych pozycjach podczas snu, zabawy i noszenia pomaga dziecku w rozwoju odczuwania ruchu, grawitacji oraz kontroli ciała. Kontakt fizyczny jest szczególnie ważny nie tylko ze względu na doznania sensoryczne ale również na rozwój więzi emocjonalnej z rodzicami. Innym istotnym aspektem jest umieszczanie niemowlęcia w zróżnicowanych pozycjach. Ponieważ dzieci często przebywają w szpitalu leżąc jedynie na plecach, to rodzice układają je tylko w tej pozycji w domu. 2.Dla niektórych dzieci lekki dotyk może być irytujący i wywołujący negatywne reakcje. Silniejszy ucisk ma efekt bardziej wyciszający, uspokajający niż delikatne głaskanie. W obrębie dłoni, twarzy oraz stóp znajduje się największa ilość receptorów czuciowych i dlatego te części ciała są najbardziej wrażliwe. Na przykład dziecko może lubić głaskanie pleców a nie będzie tolerować mycia twarzy. 3.Dzieci często poszukują takich rodzajów stymulacji sensorycznej, których potrzebuje ich układ nerwowy. W sytuacji gdy wydaje się, że dziecko domaga się pewnych bodźców dotykowych, dźwiękowych, zapachowych czy też wrażeń ruchowych, może być to wskazówką, że tego rodzaju doznań potrzebuje. Można mu ich dostarczyć w zabawie np.: jeśli dziecko domaga się silnego przytulania, uścisków, można spróbować bawić się w zabawy typu: przeciąganie liny, turlanie, chowanie się pod dużymi kołdrami, materacami, czyli wszystkie zabawy dostarczające wielu wrażeń proprioceptywnych. Zawsze należy pamiętać, aby obserwować reakcje dziecka i zachować ostrożność, aby nie zinterpretować jego potrzeb sensorycznych, jako prób domagania się uwagi czy manipulacji. 4.Należy brać pod uwagę trudność niektórych dzieci, jaką stwarza im przetwarzanie wrażeń sensorycznych. Dziecko z dobrą równowagą będzie w stanie jednocześnie bujać się i swobodnie rozmawiać. Dziecko, które boi się

8 8 ruchu będzie musiało całkowicie skoncentrować się na utrzymaniu równowagi na huśtawce, nie będzie mogło w tym czasie prowadzić rozmowy. 5.Bodźce sensoryczne odgrywają bardzo ważną rolę w życiu każdego człowieka. Mogą podnieść poziom gotowości oraz aktywności lub wręcz przeciwnie, mogą działać uspokajająco, wyciszająco. Nieprzemyślana stymulacja sensoryczna może mieć dramatyczny skutek szczególnie w przypadku małych dzieci. Dlatego przy każdej nowej aktywności należy obserwować efekt bezpośredni jak i oddalony w czasie. Nowe wrażenia sensoryczne mogą wpływać na sen, jedzenie, oddawanie moczu i stolca oraz powodować dezorganizację zachowania. Najrozsądniejszą zasadą, którą trzeba się kierować jest to, aby nie próbować niczego, co wykracza poza zakres naturalnej zabawy. 6.Mózg reaguje inaczej na aktywne działanie, reakcje i zachowanie niż na bierną aktywność. Aktywne zaangażowanie wymaga od dziecka zainicjowania, zaplanowania oraz wykonania aktywności lub dynamicznego zareagowania na nią. Bierna aktywność może dostarczać wrażeń lub ruchu, ale niekoniecznie wymaga reakcji. Aktywne zaangażowanie stwarza najlepsze warunki do zmian zachodzących w mózgu, które prowadzą do rozwoju, uczenia się oraz lepszej organizacji zachowania. TERAPIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ Podczas terapii dziecko jest zachęcane do wykonywania aktywności, która będzie wyzwalać i prowokować odpowiednie, skuteczne reakcje na określone bodźce sensoryczne dostarczające stymulacji przedsionkowej, proprioceptywnej oraz dotykowej. Stopień trudności tych aktywności będzie stopniowo wzrastać tak, aby wymagać od dziecka bardziej zorganizowanych i zaawansowanych reakcji. W trakcie terapii preferowane są ukierunkowane zabawy i aktywności swobodnie wykonywane przez dzieci, wyzwalające automatyczne reakcje sensoryczne. Ćwiczenie konkretnych umiejętności nie jest zwykle celem terapii Integracji Sensorycznej. Dziecko w większości nie będzie ćwiczyło takich czynności jak: chodzenie po równoważni, łapanie piłki, pisanie długopisem, podskoki na jednej nodze. Stosowane raczej będą aktywności rozwijające podstawowe umiejętności, które umożliwią dziecku nauczenie się efektywne powyższych czynności /np. łapania piłki/. W niektórych jednak sytuacjach dziecko może być poddane ćwiczeniom konkretnych czynności ruchowych. Może to mieć miejsce w przypadku dzieci, u których wyćwiczenie takich umiejętności jest kluczowe dla rozwoju jego poczucia wartości oraz stosunków z rówieśnikami. Ważnym aspektem terapii Integracji Sensorycznej jest motywacja dziecka. Gra ona ważną rolę przy doborze ćwiczeń. Większość dzieci poszukuje

9 9 i domaga się tych aktywności, które są dla nich najbardziej wskazane na danym etapie rozwoju. Stanowi to dla terapeuty ważną informację dotyczącą zainteresowania i motywacji dziecka. Czynniki te brane są pod uwagę przy doborze aktywności. Niektórym dzieciom terapeuta pozostawi wiele swobody przy wyborze zabaw i ćwiczeń. Innym dzieciom, które mają trudności z wybraniem odpowiedniej aktywności terapeuta zaproponuje dużą ilość zabaw przez siebie wyselekcjonowanych. Nawet w takiej sytuacji dziecko będzie zachęcane do czynnego udziału w zabawie. Rzadko się zdarza, aby dziecko było tylko biernym uczestnikiem stymulacji, ponieważ aktywny udział umożliwia dziecku bardziej dojrzałe i lepiej zorganizowane przetwarzanie informacji sensorycznych. Terapia Integracji Sensorycznej jest bardzo często dla dziecka przyjemnością. Sala terapeutyczna jest wyposażona w różnorodny sprzęt taki jak: zjeżdżalnie, platformy do huśtania, liny do wspinania, koła do wskakiwania oraz trapezy do huśtania. Dla dziecka terapia jest zabawą ale jest to jednocześnie ciężka praca, bo pod kierunkiem terapeuty dziecko jest w stanie osiągnąć sukces, który prawdopodobnie byłby niemożliwy w całkowicie spontanicznej zabawie. Wiele dzieci z problemami Integracji Sensorycznej nie potrafi bez pomocy bawić się efektywnie i w sposób zorganizowany. Tworzenie odpowiedniej atmosfery zabawy pełni dużą rolę. W miłej atmosferze dziecko jest bardziej zaangażowane w aktywności i robi większe i szybsze postępy niż dziecko niezaangażowane. W większości dzieci bardzo chętnie uczestniczą w terapii i z niecierpliwością na nią oczekują. Jednak nie każde spotkanie terapeutyczne jest tak samo efektywne - wszystkie dzieci miewają trudniejsze dni. Należy pamiętać, że niektóre zaburzenia utrudniają dziecku zabawę z wykorzystaniem sprzętu i powodują, że zabawy przyjemne dla większości dzieci, dla niego takimi nie są. Dlatego też, dla niektórych maluchów początki terapii mogą być trudne. Jeżeli efekty terapii są pozytywne, dziecko jest w stanie w sposób bardziej efektywny automatycznie przetwarzać i wykorzystywać skomplikowane informacje sensoryczne. Ma to ogromne znaczenie w życiu codziennym dziecka. Poprawa koordynacji ruchowej ma swoje odbicie w możliwości i jakości wykonywania trudniejszych aktywności ruchowych z zakresu motoryki. W przypadku dziecka prezentującego początkowo objawy nadwrażliwości lub słabej reaktywności na bodźce sensoryczne, bardziej prawidłowe reakcje mogą prowadzić do pozytywnych zmian w zachowaniu, poprawy stosunków z kolegami i koleżankami oraz zwiększonego poczucia własnej wartości. W miarę poprawy efektywnego funkcjonowania układu nerwowego niektóre dzieci będą osiągały postępy w rozwoju mowy, inne

10 10 w umiejętnościach szkolnych. Bardzo często rodzice stwierdzają, że po jakimś okresie terapii ich dziecko jest lepiej zorganizowane, skoncentrowane, pewniejsze siebie, częściej nawiązuje kontakty z rówieśnikami i łatwiejsze we współżyciu. LITERATURA: Bogdanowicz M. Integracja percepcyjno motoryczna: teoria diagnoza terapia. Violet F. Maas Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do Teorii Integracji Sensorycznej.