Integracja sensoryczna

Transkrypt

1 Integracja sensoryczna MATERIAŁY SZKOLENIOWE MGR ALDONA JUSIŃSKA 1

2 Integracja sensoryczna to proces, w którym następuje organizacja wrażeń dostarczanych do organizmu, aby mógł być wykorzystywane w celowym działaniu, czyli w reakcji adaptacyjnej. 1 Sensoryczna integracja to proces, w którym mózg informacje ze zmysłów: - przyjmuje, - przesiewa- eliminuje, - rozpoznaje, - interpretuje, - integruje z już posiadanymi, aby następnie odpowiedzieć właściwą reakcją ruchową, czyli zastosować je do użytku. 2 Dr J. Ayres wykazała, że najwcześniej dojrzewające zmysły: dotykowy, proprioceptywny i przedsionkowy odgrywają zasadniczą rolę w rozwoju dziecka Stanowią one podstawę, która wraz z rozwojem i integracją odruchów stanowi fundament rozwoju dziecka. 3 Układ dotykowy ma receptory umiejscowione w skórze i na jej powierzchni, odbierające wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku, nacisku, ciepła, zimna, bólu. Propriocepcja to odbiór wrażeń płynących z mięśni i ścięgien, informujących mózg o położeniu ciała, jego poszczególnych części oraz o tym, czy i jakie ruchy wykonuje. 1 Monika Kastory-Bronowska, Wybrane zaburzenia rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym a diagnoza o terapia procesów integracji zmysłowej, Polskie Towarzystwo Dysleksji Warszawski Oddział nr 1, Centrum Wspomagania Rozwoju Osobowości Wydział Pedagogiczny, Wyższej szkoły społeczno Ekonomicznej w Warszawie, Warszawa 2008, s Aleksandra Kałużna, Zasady diagnostyki i terapii zaburzeń rozwoju integracji sensorycznej u dzieci, akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Wrocław 2004, s V. F. Maas, Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, WSiP, Warszawa 1998, s.23. 2

3 Układ przedsionkowy (inaczej zmysł równowagi) ma receptory w uchu wewnętrznym, reaguje na siłę grawitacji, ruch linearny i obrotowy oraz przyspieszenie. Odbiór wrażeń dotykowych i proprioceptywnych ma podstawowe znaczenie dla rozwoju percepcji schematu ciała. Wpływa więc na funkcje motoryczne: koordynację ruchów, sprawność manualną i lateralizację, planowanie sekwencji ruchów, co z kolei znajduje odzwierciedlanie w rozwoju samoobsługi, przyswajaniu technik rysowania i pisania, w posługiwaniu się narzędziami. Układ przedsionkowy pomaga w prawidłowym odbiorze wrażeń przez inne systemy sensoryczne (wzrokowy, słuchowy, proprioceptywny). Ma wpływ na stabilizację napięcia mięśniowego, utrzymanie równowagi, koordynację, płynność ruchów ciała i ruchów gałek ocznych a zatem na postawę ciała podczas aktywności ruchowej, oraz przy wykonywaniu zadań przy stole, właściwą sprawność rąk i współpracę między rękami. Znajduje to również odzwierciedlenie w przyswajaniu technik szkolnych, jak również nabywaniu sprawności ruchowej i umiejętności w zakresie samoobsługi. 4 Układ przedsionkowy (zmysł równowagi) ma receptory ma receptory w uchu wewnętrznym, reaguje na siłę grawitacji, ruch liniowy, obrotowy oraz przyspieszenie. Zmysł równowagi ma wpływ na inne zmysły: wzrokowy, słuchowy, proprioceptywny. Jest połączony z narządem słuchu dzięki VIII nerwowi czaszkowemu, który unerwia oba te zmysły, ma zakończenia w jądrze przedsionkowym w rdzeniu przedłużonym. 5 Układ przedsionkowy wpływa na stabilizację napięcia mięśniowego, utrzymanie równowagi, koordynację, płynność ruchów ciała i ruchów gałek 4 M. Kastory- Bronowska, Wybrane zburzenia rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym a diagnoza i terapia procesów integracji zmysłowej, Polskie Towarzystwo Dysleksji Warszawski Oddział nr 1, Centrum Wspomagania Rozwoju Osobowości Wydział Pedagogiczny, Wyższej szkoły społeczno Ekonomicznej w Warszawie, Warszawa 2008, 5. V. F. Maas, Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, WSiP, Warszawa 1998, s.53 3

4 ocznych, a więc postawę ciała w czasie aktywności fizycznej, przy wykonywaniu zadań stolikowych, sprawność i współpracę między rękami. Odzwierciedla się to w przyswajaniu technik szkolnych, nabywaniu sprawności ruchowej i umiejętności w zakresie samoobsługi. 6 Propriocepcja to odbiór wrażeń płynących za pomocą proprioceptorów, (umiejscowionych w mięśniach, stawach, oczach, uszach) do mózgu, informujących o położeniu ciała i wykonywanym ruchu. 7 Niedojrzałość układu przedsionkowego przejawia się charakterystycznymi zaburzeniami w funkcjonowaniu dziecka na co dzień oraz trudnościami w nauce. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu przedsionkowego mogą mieć charakter podwrażliwości lub nadwrażliwości (niepewności grawitacyjnej). Dysfunkcje o charakterze podwrażliwości przedsionkowej przejawiają się: wzmożoną potrzebą ruchu obrotowego; obniżonym napięciem mięśniowym w obrębie ciała i aparatu mowy; utrzymywaniem nieprawidłowej postawy ciała (chodem na szerokiej podstawie, częstym potykaniem się i następowaniem na nogi); wzmożonym napięciem w kończynach; zaburzeniami równowagi zaburzeniami w kontroli postawy (w umiejętności przyjęcia właściwej pozycji ciała do wykonywania zadania ruchowego); słabą współpracą w zakresie obu stron ciała; trudnościami we właściwym odbiorze i w przetwarzaniu bodźców słuchowych i wzrokowych. Niepewność grawitacyjna - dysfunkcje o charakterze nadwrażliwości przedsionkowej przejawia się: lękiem przed oderwaniem stóp od podłoża; 6 M. Kastory- Bronowska, Wybrane zburzenia rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym a diagnoza i terapia procesów integracji zmysłowej, tekst ukazała się w druku w materiałach konferencyjnych wydanych przez Wyższą Szkołę Społeczno-Ekonomiczną w Warszawie, Warszawa V. F. Maas, Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, Warszawa, WSiP, 1998r, s.79. 4

5 szuraniem nogami; chorobą lokomocyjną; lękiem przed ruchem obrotowym i ruchem w tył; strachem przed upadkiem lub wysokością; unikaniem pozycji głową w dół (zabaw na drążku, przewrotów do tyłu); niechęcią do huśtawek, zjeżdżalni, karuzeli, zabaw na trampolinie; niechęcią do zeskakiwania, wspinania się i chodzenia po murkach i krawężnikach; problemami z oceną odległości; trzymaniem się poręczy podczas wchodzenia na schody i schodzenia ze schodów (długo utrzymującym się krokiem dostawnym); lękiem podczas gwałtownego skręcania i hamowania samochodu. System propriocepcji blisko współpracuje z układem przedsionkowym, odbiera informacje z mięśni, ścięgien i stawów. Prawidłowe działanie tego systemu wpływa na sprawne poruszanie się i wykonywanie czynności ruchowych bez konieczności kontroli wzrokowej. Pomaga budować schemat ciała i poczucie, gdzie znajdują się nasze części ciała i jak się poruszają. Układ proprioceptywny ma duży wpływ na rozwój funkcji motorycznych i koordynację ruchów. Charakterystyczne objawy zaburzeń w zakresie propriocepcji to: niekontrolowane, chaotyczne ruchy; dążenie do mocnego uścisku; u małych dzieci tendencja do gryzienia i szczypania siebie i innych; niszczenie zabawek i przedmiotów z powodu braku kontroli nad własnym dotykiem; słaba precyzja w ruchach rąk. 8 Układ dotykowy ma receptory umiejscowione w skórze i na jej powierzchni, odbiera wrażenia dotykowe, temperaturę, ból. Odbiór wrażeń dotykowych i proprioceptywnych ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju percepcji schematu ciała. Wpływa na funkcje motoryczne: koordynację 8 B. Odowska-Szlachcic, Terapia integracji sensorycznej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2010, s

6 ruchów, sprawność manualną i lateralizację, planowanie sekwencji ruchów, co odzwierciedla się w rozwoju samoobsługi, rozwijania technik szkolnych(rysowania, pisania). 9 Układ dotykowy jest największym i najbardziej pierwotnym systemem zmysłowym. Pomaga różnicować to, czego dotykamy i gdzie jesteśmy dotykani. Ostrzega przed nieoczekiwanymi lub niebezpiecznymi wrażeniami dotykowymi. Ma wpływ na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi i funkcje ruchowe. Odbieranie wrażeń dotykowych odbywa się za pomocą czucia powierzchniowego i różnicującego. Czucie powierzchniowe pozwala nam lokalizować miejsce dotyku bez udziału wzroku, odróżniać faktury materiału, powierzchnie i kształty. Czucie różnicujące to odbieranie wrażeń związanych z bólem, temperaturą i ciśnieniem. Nieprawidłowości w zakresie odbierania i przetwarzania bodźców dotykowych to nadwrażliwość lub obronność dotykowa. Charakterystyczne objawy nadwrażliwości dotykowej to: postawa wycofująca, wzdraganie się na dotyk, niechęć do fizycznego kontaktu z rówieśnikami; unikanie wszelkich manipulacji w obrębie głowy, twarzy i jamy ustnej; nadruchliwość i zaburzenia koncentracji uwagi; preferowanie bycia ubranym od stóp do głów, noszenie obszernych ubrań, niechęć do zdejmowania butów; nietolerancja określonych konsystencji potraw; unikanie lepienia, malowania palcami i zabaw w piasku; trzymanie przyborów do pisania opuszkami palców. 10 Charakterystyczne objawy podowrażliwości dotykowej to: dziecko samo dostarcza sobie bodźców dotykowych 9 M. Kastory- Bronowska, Wybrane zburzenia rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym a diagnoza i terapia procesów integracji zmysłowej., Polskie Towarzystwo Dysleksji Warszawski Oddział nr 1, Centrum Wspomagania Rozwoju Osobowości Wydział Pedagogiczny, Wyższej szkoły społeczno Ekonomicznej w Warszawie, Warszawa 2008, 10 B. Odowska-Szlachcic, Terapia integracji sensorycznej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2010, s

7 obija się o sprzęty, uderzając się po twarzy, nie potrafi różnicować miejsc które się dotknie, trudności z odczuwaniem. Zdolność odbierania klasy bodźców i odczuwania ich w sposób specyficzny nazywany zmysłem, a struktury anatomiczne wyspecjalizowane w odbieraniu tych bodźców narządami zmysłowymi. Zgodnie z prawem swoistej energii zmysłów Johanna Müllera pobudzenie narządu zmysłu wywołuje specyficzne wrażenie, którego charakter nie zmienia się nawet wtedy, gdy narząd ten zostanie pobudzony bodźcem nieaktywnym, np. oko bodźcem mechanicznym. 11 Najważniejsza dla efektywności przyswajania wiedzy jest uwzględnienie faktu, iż całą wiedzę o otaczającym świecie czerpiemy za pośrednictwem układów zmysłowych naszego organizmu. Podwalinami teorii integracji sensorycznej są przyswajanie i przetwarzanie informacji z różnych systemów czuciowych przez centralny układ nerwowy. Bez prawidłowo działających układów zmysłowych nasz mózg byłby tylko pustym naczyniem. Podstawą integracji sensorycznej jest efektywność w rejestrowaniu, scalaniu i przetwarzaniu wszystkich wrażeń docierających do układu nerwowego. Są one budulcem, składnikami neuroplastyczności Kluczem do integracji, rozwoju, wzrastania, uczenia, odtwarzania utraconych funkcji. 12 Często zdarza się że problemy związane z nauką czytania i pisania spowodowane SA zaburzeniami cech narządu wzroku. Bywają utożsamiane z objawami dysleksji rozwojowej, ponieważ symptomy są złożone. Nieprawidłowości w obrębie cech narządu wzroku mogą być przyczyną trudności dziecka w precyzyjnych ruchach rąk, niechęci do układanek, 11 Bogdan Sadowski Układ nerwowy i narządy zmysłów, pod redakcją S.J. Konturka, Podstawy fizjologii człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu jagielońskiego, Kraków 2009r, s V. F. Maas, Integracja sensoryczna a neuronauka- od narodzin do starości, Fundacja Innowacja i Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa 2007, s.49. 7

8 rysowania, wycinania, dużych problemów w opanowaniu techniki czytania i niskiego poziomu graficznego pisania. Zaburzenia te współwystępują również z dysfunkcjami w obrębie analizatora wzrokowego, to jest z dysfunkcjami cech percepcji wzrokowej, między innymi różnicowania figury i tła, stałości spostrzegania czy spostrzegania stosunków przestrzennych. Koordynacja oko ruchowa związana jest z prawidłową lokalizacją wzrokową w zakresie oko-ręka. Jej poziom wyznaczają między innymi ruchy lokomotoryczne. Ocenie podlegają ruchomość gałek ocznych w różnych położeniach. Koordynacja oko-ruchowa to zdolność zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami ciała, ruchami rąk i nóg. Rozwój koordynacji wzrokowo ruchowej wiąże się z ogólnym poziomem rozwoju ruchowego dziecka. Od właściwej koordynacji oko-ruchowej zależy poziom percepcji wzrokowo ruchowej. Rozwój koordynacji oko-ruchowej: - kierowanie wzroku na przedmiot (fiksacja) - manipulacja przedmiotami (prosta, złożona) bez kontroli wzrokowej, z kontrolą wzrokową. Koordynacja oko-ręka, oko-noga, oko-ręka-noga, Kształtowanie chwytu (cylindryczny, nożycowy, pęsetowy) Celem terapii jest poprawienie jakości i organizacji informacji sensorycznej (tego co jest odbierane przez różne zmysły naszego ciała) oraz wytwarzanie odpowiedniej reakcji adaptacyjnej. Terapia SI obejmuje integrację podstawowych reakcji posturalnych, integrację obu stron ciała, stymuluje rozwój reakcji równoważnych, praksji, orientacji przestrzennej i lateralizacji, czucia powierzchniowego i głębokiego (w zależności od potrzeb dziecka. 8

9 Terapia wpływa na sprawność w zakresie dużej i małej motoryki, koncentrację uwagi, zdolności wzrokowe i słuchowe, poprawia funkcjonowanie emocjonalne, samoświadomość i samoocenę. Ćwiczenia Stymulacja dotykowa: - masaż tkaninami o różnej fakturze(gąbki, futerka, szczoteczki, piórka, pędzle), - chodzenie po różnych fakturach(początkowo w skarpetach, potem gołymi stopami) - chodzenie gołymi stopami po trawie, piasku, - zwijanie dziecka w ręcznik kąpielowy, kołdrę, koc i uciskanie( naleśnik ) - nazywanie różnych części ciała podczas jego uciskania(kształtowanie schematu ciał), - pisanie palcem na plecach dziecka prostych kształtów(figur geometrycznych, cyfr, liter), dziecko odgaduje i może odtworzyć kształt na kartce lub na plecach dorosłego, - rozpoznawanie dotykiem(z zamkniętymi oczami) przedmiotów codziennego użytku np. łyżka, klucze i różnych faktur np. drewno, plastik, - wyszukiwanie drobnych przedmiotów(korale, guziki) w sypkich substancjach (kasza, ryż, piasek), - kąpiel w ryżu (zabawa dziecka w misce wypełnionej ryżem), - przesypywanie rękami substancji sypkich(ryż, kasza, makaron) z jednego pojemnika do drugiego, - ugniatanie różnych kształtów(kulek, walców) z masy solnej(szklanka mąki+szklanka soli-ugnieść z wodą), plasteliny, gliny, - ugniatanie kul z gazety i rzucanie do celu. - zamalowywanie dużych powierzchni kredkami, farbami, palcami, Stymulacja układu proprioceptywnego: 9

10 - przeciąganie liny, - siłowanie się na ręce, - opady rękami na ścianę, - podskoki na piłce z uszami, - toczenie po dziecku ciężkiej piłki(dziecko leży na brzuchu, potem na plecach), - dziecko leży na podłodze, dorosły używając nacisku przykleja je do podłogi, - dziecko wykonuje krążenia ramionami- najpierw jedna ręka, potem druga, następnie obie jednocześnie, - turlanie się po dywanie, - skakanie na batucie, trampolinie, - robienie baniek mydlanych, - zabawy na placu zabaw(huśtawka, zjeżdżalnia, drabinki, karuzela) Stymulacja układu słuchowego: - słuchanie muzyki poważnej(mozart, Vivaldi, muzyki relaksacyjnej) Stymulacja układu wzrokowego: - śledzenie wzrokiem sygnałów świetlnych(latarka, lampa świetlna)itp. 10