Ptaki zimujące Kielc w latach

Transkrypt

1 NATURALIA : Ptaki zimujące Kielc w latach Wintering birds of Kielce (SE Poland) in Piotr Wilniewczyc, Włodzimierz Szczepaniak, Adam Nosek, Adam Grzegolec, Mariusz Gwardjan, Maciej Wachecki, Joanna Przybylska, Roman Maniarski, Łukasz Misiuna, Jarosław Sułek, Jan Buski, Filip Sieniawski, Jan Sieniawski, Natalia Zalewska-Habior, Piotr Zięcik Abstrakt: W latach prowadzono badania awifauny zimującej w najbardziej zurbanizowanym obszarze Kielc (35,4 km 2 ) miasta o ludności 200 tys. mieszkańców, położonego w Górach Świętokrzyskich. Corocznie w 2. lub 3. dekadzie grudnia, w ciągu jednego dnia, zespół obserwatorów liczył ptaki w podziale na 19 sektorów o średniej powierzchni 1,9 km 2. Teren badań stanowiły głównie: zabudowa jednorodzinna (34,4%), przemysłowa i usługowa (31,8%) oraz wielorodzinna (24,2%). W trakcie 15 lat stwierdzono zimowanie 92 gatunków, spośród 112 obserwowanych w całym mieście w latach Różnorodność ptaków była wyższa niż w innych miastach o podobnej wielkości i wynikała z dużego zróżnicowania siedliskowo-krajobrazowego. Teren badań, oprócz zabudowy, obejmował dolinę Silnicy z niewielkimi zbiornikami wodnymi i łęgami (olszowymi i wierzbowo-topolowymi), parki, cmentarze, ogrody działkowe, zarastające krzewami kamieniołomy, zdziczałe sady i porośnięte roślinnością zielną przytorza. Liczebność zgrupowania w latach fluktuowała od 15 do 30 tysięcy os. ( os./km 2 ), dominowały: wróbel Passer domesticus (19,1%), kawka Corvus monedula (14,9%), gawron Corvus frugilegus (12,2%), gołąb miejski Columba livia forma urbana (11,9%), bogatka Parus major (7,4%), jemiołuszka Bombycilla garrulus (6,8%) i kwiczoł Turdus pilaris (6,2%). Najwyższe zagęszczenia stwierdzono w zabudowie wielorodzinnej ( os./ km 2 ), niższe w jednorodzinnej ( os./km 2 ), zaś najniższe w przemysłowej i usługowej ( os./km 2 ). W porównaniu do innych miast Polski średnie zagęszczenia były stosunkowo niskie, np. wróbla (110,7 os./km 2 ), bogatki (42,6 os./km 2 ) i modraszki Cyanistes caeruleus (6,9 os./km 2 ), co uwarunkowane było znacznym udziałem terenów niezamieszkałych (zabudowa przemysłowa, usługowa, kamieniołomy), na których brak było dokarmiania. W związku z występowaniem obfitej bazy pokarmowej średnie zagęszczenia gatunków odżywających się nasionami i owocami były wysokie, np. jemiołuszki (39,4 os./km 2 ), kwiczoła (35,8 os./km 2 ), czyża Spinus spinus (12,7 os./km 2 ), gila Pyrrhula pyrrhula (4,3 os./km 2 ) i grubodzioba Coccothraustes coccothraustes (3,8 os./km 2 ). Ze względu na występowanie licznych atraktantów pokarmowych, badany obszar był niekiedy miejscem tworzenia się dużych koncentracji ptaków, m. in. jemiołuszki (9000), kwiczoła (4000), czyża (1100), grubodzioba (400) i rzepołucha Linaria flavirostris (270 osobników). Poza krzyżówką Anas platyrhynchos, znaczenie miasta Kielce dla ptaków wodnych było niewielkie, co wynikało z braku dużych rzek i zbiorników oraz długotrwałego zamarzania akwenów. W okresie 15 lat stwierdzono silny wzrost liczebności krzyżówki, gołębia miejskiego, modraszki, dzwońca Chloris chloris i kosa Turdus merula, a spadek sierpówki Streptopelia decaocto, wróbla, gawrona i trznadla Emberiza citrinella. Zwiększanie liczeb-

2 4 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach ności związane było głównie z nasileniem synurbizacji. Zmniejszanie mogło wynikać z niekorzystnych zjawisk w okresie lęgowym: zanikania potencjalnych miejsc do zakładania gniazd (wróbel), wypierania niektórych gatunków przez inne (sierpówki przez grzywacza Columba palumbus), ze zmian w dostępności źródeł pokarmu w okresie zimowym, głównie ze względu na stosowanie szczelnych opakowań na odpady (wróbel) oraz regresu hodowli drobiu i gołębi na przedmieściach, na których dokarmianiu korzystały ptaki dzikie (trznadel, sierpówka, wróbel). Niska liczebność niektórych gatunków mogła wynikać z ostrzejszego niż na otaczających nizinach klimatu Gór Świętokrzyskich. Awifaunę zimującą Kielc w dużym stopniu kształtowały zapewne również czynniki ponadlokalne, związane z obniżaniem liczebności gatunków migrujących (np. gawron). Wyniki przedstawione w niniejszej pracy potwierdzają duże znaczenie obszarów miejskich dla ptaków w okresie zimowym, głównie ze względu na intensywne dokarmianie oraz obecność drzew i krzewów, stanowiących ważne źródła ich pokarmu. Słowa kluczowe: awifauna miast, zimowanie ptaków, Kielce, czynniki kształtujące awifaunę, zmiany liczebności ptaków Wstęp Zimowanie ptaków było w Polsce częstym tematem badań ornitologicznych. Od lat 80 XX w. monitorowano liczebność ptaków w dolinach rzecznych (Meissner 2011). Prowadzono liczenia w lasach, zadrzewieniach, na polach uprawnych, w zabudowie wiejskiej itp. (Tryjanowski 1995; Walasz 2000; Skórka & Wójcik 2003; Wilniewczyc et al. 2003; Dombrowski 2004; Maniarski 2004; Jermaczek & Orzechowski 2009). Stosunkowo niewiele ukazało się jak dotąd publikacji dotyczących awifauny zimującej na obszarach miejskich. Opracowania te miały zróżnicowany zakres. Dotyczyły ogółu ptaków (Górska & Górski 1980; Biaduń 1994, 1996, 2005a, 2014; Luniak et al. 2001; Nowicki 2001; Brauze & Kurkowski 2008), wybranych grup (Biaduń 2005b; Mazgajski et al. 2005; Meissner et al. 2012) lub pojedynczych gatunków (Jadczyk & Jakubiec 2005). Jedynym opracowaniem omawiającym zmiany zgrupowań ptaków zimujących w miastach w dłuższym okresie w Polsce jest praca dotycząca awifauny Lublina (Biaduń 2014). Podstawowym celem badań przeprowadzonych w Kielcach było poznanie rozmieszczenia i liczebności ptaków zimujących, a także określenie trendów liczebności oraz głównych czynników warunkujących na ich występowanie. Teren badań Kielce są stolicą województwa świętokrzyskiego o całkowitej powierzchni 109,45 km 2, zamieszkiwaną przez ok. 200 tys. mieszkańców (GUS 2011). Miasto jest ośrodkiem przemysłowym, akademickim i wystawienniczym, a także znaczącym węzłem komunikacyjnym, w tym kolejowym. Położone jest na zachodnim skraju Doliny Kielecko-Łagowskiej w Górach Świętokrzyskich (Kondracki 2009). Obszar miasta pokrywają piaszczysto-gliniaste utwory czwartorzędowe, zaś większość pozostałego terenu to wychodnie utworów paleozoiku, głównie dewonu. Od północy i południa z obszarem miasta sąsiadują zalesione wzniesienia w układzie pasm, przekraczające 400 m n.p.m. (ryc. 1). Dominują lasy na siedliskach średniożyznych i bardzo żyznych, tworzone głównie przez sosnę z domieszką dębu i świerka oraz jodłę z domieszką

3 NATURALIA : Ryc. 1. Położenie i granice inwentaryzacji Fig. 1. Localisation of research area. 1 borders of research area, 2 administrative borders of Kielce, 3 sectors, 4 forests, 5 mountain peaks buka, modrzewia i świerka. Po zachodniej i wschodniej stronie miasta znajdują się tereny rolnicze, głównie pola uprawne i łąki kośne. Obecnie duży odsetek terenów rolniczych sąsiadujących z miastem stanowią nieużytki, zarastające drzewami i krzewami (brzozy, tarnina). Złożona budowa geologiczna omawianego terenu umożliwiła rozwój bardzo różnorodnej szaty roślinnej (Maciejczak & Bróż 1992). Wielowiekowe wydobycie surowców mineralnych i dynamiczny rozwój aglomeracji spowodował silne zmiany środowiskowe, z czego najznaczniejsze dotyczyły siedlisk wodnych (Kuczyński 1982). Ze względu na położenie w obszarze w źródliskowym na terenie gminy brak jest dużych rzek. Z okolicznych wzniesień spływają liczne niewielkie cieki wodne, którym towarzyszą olszowe łęgi przystrumykowe. Przez miasto przepływa rzeka Silnica o długości ok. 17 km i maksymalnej szerokości koryta ok. 8 m. Posiada ona charakter podgórski, na odcinku powyżej Zalewu Kieleckiego meandruje,

4 6 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Ryc. 2. Lokalizacja dzielnic, osiedli i ważniejszych miejsc na badanym obszarze Fig. 2. Localisation of districts and important spots in the research area. 1 borders of research area, 2 sectors, 3 allotment gardens, 4 old quarries, 5 water bodies, 6 Silnica River valley, 7 Silnica River, 8 north-eastern districts, 9 western districts a poniżej płynie w uregulowanym korycie. W Kielcach zlokalizowanych jest kilka zbiorników wodnych: osadniki Elektrociepłowni Kielce (21,1 ha) 1, Zbiornik Szydłówek (potocznie: Zalew Kielecki) (10,0 ha), staw w Parku im. Staszica (0,7 ha) oraz małe oczka wodne. Spośród wymienionych akwenów jedynie staw w Parku im. Staszica nie w pełni zamarzał w okresie zimowym, ze względu na zasilanie źródłem. Badaniami objęto najbardziej zurbanizowany obszar o powierzchni 35,4 km 2 (ryc. 1). Stanowił on ok. 85% ogółu terenów zabudowanych miasta 2. Wyróżniono siedem podstawowych środowisk, które scharakteryzowano poniżej: Zabudowa jednorodzinna 1216 ha (34,4%) tereny o zwartej zabudowie, domki jednorodzinne, liczne drzewa owocowe, ozdobne i iglaki, lokalnie stare sady (częścio- 1 Badania prowadzono na około 30% powierzchni gm. Kielce. 2 Do badanego terenu nie wliczono zabudowy typu wiejskiego, która znajdowała się poza terenem intensywnie zabudowanym.

5 NATURALIA : wo nie użytkowane), dokarmianie o zróżnicowanej intensywności (fot. 3). Zabudowa przemysłowa i usługowa 1124 ha (31,8%) tereny o luźnej zabudowie, z budynkami o dużej kubaturze, zwykle słabo zadrzewione (głównie topole, brzozy) z licznymi trawnikami i zbiorowiskami roślin zielnych. Na ogół brak dokarmiania (fot. 10). Zabudowa wielorodzinna 854 ha (24,2%) zabudowa o zróżnicowanym zwarciu, bloki mieszkaniowe (głównie cztero- w mniejszym udziale ośmio- i dziesięciokondygnacyjne), zadrzewienia, trawniki i liczne żywopłoty. W obrębie tego środowiska wyróżniono trzy podtypy: zabudowa wielorodzinna nowa (fot. 9) poniżej 50 lat o mniejszym zwarciu i z niedojrzałymi zadrzewieniami (383 ha), z. w. stara (fot. 4 i 7) z dojrzałymi zadrzewieniami o charakterze parkowym (366 ha), z. w. centrum (fot. 6) złożona głównie z kamienic, teren najsilniej zurbanizowany, poza parkami umiarkowanie lub słabo zadrzewiony (105 ha). We wszystkich typach zabudowy wielorodzinnej miało miejsce intensywne dokarmianie w instalowanych na balkonach karmnikach lub poprzez wysypywanie pokarmu wprost na ziemię, szczególnie w zabudowie centrum (m. in. ul. Solna, Plac Wolności). Wzdłuż ciągów komunikacyjnych liczne nasadzenia klonów jesionolistnych (zwłaszcza w z. w. centrum i starej ) i jarząbów (szczególnie w z. w. nowej ). Zwarta zieleń miejska 166 ha (4,7%) zadrzewienia w parkach (fot. 11), zieleńcach (fot. 12), cmentarzach, w dolinach rzecznych również łęgi przystrumykowe, w tym olszowe (górny odcinek Silnicy, fot. 12) i wierzbowo-topolowe (odcinek dolny). Nieregularne dokarmianie. Kamieniołomy (nieczynne) 67 ha (1,9%) poeksploatacyjne zagłębienia w ziemi, lokalnie zarastające krzewami (róże, głogi) i drzewami. Brak dokarmiania. Obiekty: Wietrznia, Kadzielnia (fot. 13), Ślichowice i Psie Górki. Ogrody działkowe 64 ha (1,8%) ogrody z dużymi skupiskami altanek, drzew i krzewów owocowych. Dokarmianie o zróżnicowanej intensywności. Wody 49 ha (1,4%) osadniki, zbiornik retencyjny (fot. 14), staw w parku (fot. 16), cieki wodne, w tym dolina rzeki Silnicy (fot ). Na stawie w Parku im. Staszica bardzo intensywne dokarmianie (celowe rzucanie pieczywa dla kaczek i gołębi), mniej intensywne na Zalewie Kieleckim. Na osadnikach Elektrociepłowni Kielce brak dokarmiania. W tekście wprowadzono pojęcia: osiedla północno-wschodnie Bocianek, Słoneczne Wzgórze, Świętokrzyskie i Na Stoku, osiedla zachodnie Czarnów, Pod Dalnią i Ślichowice (ryc. 2). Miasto Kielce położone jest w wyżynnym regionie klimatycznym śląsko-małopolskim, przy czym niektórzy badacze wyodrębniają region klimatyczny Kraina Świętokrzyska, posiadający specyficzne stosunki termiczne i opadowe (Okołowicz 1997). Położenie w Górach Świętokrzyskich wpływa na lokalny klimat, czyniąc go wyraźnie surowszym niż na przyległych terenach nizinnych (Lorenc & Suwalska-Bogucka 1995). Temperatury średnie dla stacji pomiarowej w Sukowie k. Kielc w okresie grudzień-luty wahały się od -5,0 C (2002/2003) do +1,5 C (2006/2007), a najniższą temperaturę (-30,0 C) odnotowano w sezonie 2005/2006. Podczas liczeń zbiorniki wodne były zamarznięte w >90% w 11 z 15 sezonów zimowych, a cieki wodne w >50% tylko w sezonie 2009/2010.

6 8 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Fot. 1. Południowo-zachodnia część miasta, rok 2011 (fot. B. Bogucki) Photo 1. SW part of the city, 2011 (photo by B. Bogucki) Fot. 2. Północno-zachodnia część miasta, rok 2011 (fot. B. Bogucki) Photo 2. NW part of the city, 2011 (photo by B. Bogucki)

7 NATURALIA : Fot. 3. Południowo-wschodnia część Kielc, z dominującą zabudową jednorodzinną, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 3. SE part of Kielce with dominating single-family housing, 2015 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 4. Północno-wschodnia część Kielc z dominującą zabudową wielorodzinną, rok 2006 (fot. R. Maniarski) Photo 4. NE part of Kielce with dominating multi-family housing, 2006 (photo by R. Maniarski)

8 10 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Fot. 5. Panorama śródmieścia Kielc, rok 2010 (fot. K. Pęczalski) Photo 5. City centre of Kielce, 2010 (photo by K. Pęczalski)

9 NATURALIA :

10 12 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Fot. 6. Zabudowa centrum Kielc, ul. Sienkiewicza, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 6. The development in the centre of Kielce, Sienkiewicza Street, 2015 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 7. Zabudowa wielorodzinna (stara), osiedle KSM, ul. Zagórska w Kielcach, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 7. Multi-family housing (old) in the KSM District, Zagórska Street in Kielce, 2015 (photo by P. Wilniewczyc)

11 NATURALIA : Fot. 8. Zabudowa wielorodzinna (nowa), Osiedle Świętokrzyskie, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 8. Multi-family housing (new), Świętokrzyskie District, 2015 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 9. Zabudowa przemysłowa przy ul. Hubalczyków, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 9. Industrial development, Hubalczyków Street, 2015 (photo by P. Wilniewczyc)

12 14 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Fot. 10. Park im. Staszica w Kielcach, rok 2011 (fot. T. Siudak) Photo 10. Stanisław Staszic City Park in Kielce, 2011 (photo by T. Siudak) Fot. 11. Dolina środkowej Silnicy przy Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów, rok 2009 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 11. Middle Silnica River valley near Szare Szeregi park, 2009 (photo by P. Wilniewczyc)

13 NATURALIA : Fot. 12. Zadrzewienia nadrzeczne w dolinie górnej Silnicy, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 12. Tree stands in the valley of upper Silnica River, 2015 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 13. Nieczynny kamieniołom geologiczny rezerwat przyrody Kadzielnia, rok 2007 (fot. K. Pęczalski) Photo 13. An old quarry geological nature reserve Kadzielnia, 2007 (photo by K. Pęczalski)

14 16 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Metodyka Corocznie w latach , w 2. lub 3. dekadzie grudnia, zespół obserwatorów wykonywał liczenie ptaków na obszarze miasta o powierzchni 35,4 km 2, podzielonym na 19 sektorów, o średniej powierzchni 1,9 km 2 (ryc. 1). Przeprowadzano je każdorazowo w ciągu jednego dnia, w niedzielę, ze względu na najmniejszy hałas komunikacyjny. Daty liczeń: , , , , , , , , , , , , , , Podczas kontroli penetrowano poszczególne ulice, podwórza, dziedzińce itp., odnotowując przynależność gatunkową i liczbę obserwowanych ptaków. Nieznaczną liczbę osobników nie oznaczono do gatunku ze względu na trudności w identyfikacji (pełzacze Certhidae, sikora uboga Poecile palustris i czarnogłówka Poecile montanus). Notowano zarówno ptaki stacjonarne, jak i przelatujące nad terenem badań. Kontrola trwała zwykle od świtu do późnego popołudnia, a jej tempo wynosiło średnio ok. 23 min./10 ha. Większość sektorów była kontrolowana przez wiele lat przez tych samych obserwatorów, którzy przemieszczali się corocznie zbliżonymi trasami. Dla określenia regularności pojawów poszczególnych gatunków przyjęto następujące kryteria: regularny (15/15 sezonów), nieregularny (4-14/15), sporadyczny (2-3/15), wyjątkowy (1/15). W opisie za nazwami gatunków zimujących nieregularnie określono liczbę sezonów zimowych, w których wystąpił gatunek. Na wykresach, na osi rzędnych, przedstawiono liczebność [N osobników], a na osi odciętych rok, w którym dokonano oceny. Obliczenia współczynnika korelacji liniowej Pearsona (r) i linii trendu typu liniowego dokonano za pomocą funkcji statystycznych programu Microsoft Excel. Za korelację umiarkowaną przyjęto wartość wskaźnika ± 0,3 ± 0,5, zaś za silną > ± 0,5. Udział źródeł pokarmu zgrupowania ptaków zimujących oszacowano na podstawie łącznej liczebności poszczególnych gatunków, przypisując każdemu z nich podstawowe rodzaje pokarmu 3. Dla zobrazowania różnic w składzie gatunkowym między charakterystycznymi środowiskami Kielc posłużono się wynikami wieloletnimi z sektorów najbardziej jednorodnych: zabudowa wielorodzinna centrum (sektor 1), z. w. stara (sektor 12), z. w. nowa (sektor 14), zabudowa jednorodzinna (sektor 9), zabudowa przemysłowa i usługowa (sektor 17). Skład gatunkowy awifauny polskich miast porównano wskaźnikiem podobieństwa zespołów QS (Tomiałojć 1974). Przy jego wyliczaniu korzystano ze wzoru: QS=2c/ (a+b) 100%, gdzie a oznacza liczbę gatunków występujących w zespole A, b liczbę gatunków w zespole B, c liczbę gatunków wspólnych dla zespołu A i B. Do grupy dominantów zaliczono gatunki o udziale > 5,0%, natomiast do subdominantów gatunki o udziale 2,0-5,0% całkowitej liczebności zgrupowania. Skrót rez. należy rozumieć jako rezerwat przyrody. Informacje o temperaturach powietrza pobrano ze strony: W pracy uwzględniono dane udostępnione przez Kartotekę Przyrodniczą Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody w Kielcach. W opisie systematycznym gatunków podano i wyróżniono obserwacje, których dokonano na badanym fragmencie Kielc poza regularnymi liczeniami, od grudnia do lutego w latach , a w rozdziale wyniki wyszczególniono pozostałe gatunki stwierdzone na terenie całego miasta od grudnia do lutego w latach Na podstawie obserwacji z lat z badanego terenu.

15 NATURALIA : Wyniki W latach na badanym fragmencie Kielc stwierdzano od do osobników (ryc. 7) z 39 do 55 gatunków (ryc. 6). Ogółem w tym okresie odnotowano 92 spośród 112 gatunków wykazanych na obszarze całego miasta w latach Na badanym obszarze ptaki występowały w zróżnicowanych zagęszczeniach (ryc. 5). Największe koncentracje notowano w zabudowie wielorodzinnej ( os./km 2 ), mniej liczne w zabudowie jednorodzinnej ( os./km 2 ), najmniej liczne w zabudowie przemysłowej i usługowej ( os./km 2 ). W zabudowie wielorodzinnej obficie dokarmiano ptaki, a resztki żywności dostępne były w otwartych pojemnikach na śmieci. W zabudowie jednorodzinnej dokarmianie było mniej powszechne, a dostępność resztek żywności ograniczona, ze względu na częstsze występowanie szczelnie zamykanych pojemników na śmieci. W zabudowie przemysłowej i usługowej zasadniczo brak było dokarmiania. Niższe średnie zagęszczenia ptaków zimujących na badanym fragmencie miasta stwierdzono w zabudowie przemysłowej i usługowej (sektory 11, 13, 17, 18, 19) (ryc. 5). Najwyższe w sektorach ze znacznym udziałem zabudowy wielorodzinnej (1, 2, 4, 12, 14, 15). Najniższe średnie zagęszczenie w okresie badań stwierdzono w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (112,8 os./km 2 ), a najwyższe w rejonie Osiedla KSM (1205,5 os./km 2 ). Blisko dziesięciokrotna różnica zagęszczeń wynikała głównie z intensywności dokarmiania. Na osiedlu KSM mieszkało wiele osób starszych, chętnie dokarmiających ptaki, podczas gdy rejon osadników elektrociepłowni był niezamieszkały. Na Osiedlu KSM występowały ponadto zdecydowanie lepsze warunki pokarmowe dla ptaków odżywiających się owocami drzew i krzewów. Trzon populacji zimującej Kielc stanowiły wróbel, kawka, gawron, gołąb miejski, bogatka, jemiołuszka i kwiczoł (tab. 2). Różnorodność gatunkowa ptaków znacznie różniła się w poszczególnych sektorach (tab. 1). Najwyższą 51 gatunków stwierdzono w sektorze 16, gdzie zróżnicowanie siedliskowe było najwyższe (Zalew Kielecki, dolina górnej Silnicy, osiedla mieszkaniowe, ogrody działkowe, cmentarz). Najniższą na terenach zdominowanych przez zabudowę przemysłową i usługową, oddalonych od lasów i zbiorników wodnych, np. w sektorze 13 (27 gatunków). Najbardziej zurbanizowana cześć Kielc (sektor 1) cechowała się umiarkowaną różnorodnością ptaków (38 gatunków), na co wpływ miała dolina Silnicy wraz ze stawem w parku im. Staszica. Awifauna zimująca Kielc była zróżnicowana pod względem struktury dominacji w różnych typach zabudowy (ryc. 3). Najsilniej zdominowanymi przez pojedyncze gatunki środowiskami były: zabudowa wielorodzinna centrum (gołąb miejski 41%) i zabudowa wielorodzinna nowa (wróbel 37%). Największe zróżnicowanie dominantów odnotowano w zabudowie wielorodzinnej starej. 4 Dwadzieścia gatunków odnotowanych zimą w gm. Kielce, nie stwierdzonych na monitorowanym obszarze w latach : nurogęś Mergus merganser, ogorzałka Aythya marila, krakwa Anas strepera, jarząbek Bonasa bonasia, cietrzew Tetrao tetrix, zausznik Podiceps nigricollis, wodnik Rallus aquaticus, kokoszka Gallinula chloropus, łyska Fulica atra, żuraw Grus grus, czajka Vanellus vanellus, samotnik Tringa ochropus, błotniak zbożowy Circus cyaneus, płomykówka Tyto alba, pójdźka Athene noctua, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, świergotek łąkowy Anthus pratensis, pliszka żółta Motacilla flava, kulczyk Serinus serinus (Chmielewski et al. 2005; Kartoteka Przyrodnicza TBOP).

16 18 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Tabela 1. Łączna liczba gatunków i średnie zagęszczenia ptaków zimujących w latach na badanym obszarze w podziale na sektory Table 1. The total number of species and mean densities of wintering birds in the research area, divided into sectors.1 sector no., 2 number of species, 3 mean density, 4 maximum density, 5 minimum density (1) Sektor (2) Liczba gatunków (3) Zagęszczenie średnie (4) Zagęszczenie maksymalne (5) Zagęszczenie minimalne W zabudowie wielorodzinnej (centrum) zaznaczała się silna dominacja gołębia miejskiego (41%) i krzyżówki (18%). Wśród dominantów znalazły się również kawka, wróbel i jemiołuszka (ryc. 3). Grupę subdominantów tworzyły: bogatka, gawron i sierpówka. W zabudowie wielorodzinnej (starej) w grupie dominantów znalazło się 8 gatunków. Największy udział wśród nich miały gołąb miejski (20%), kawka (16%) i wróbel (15%). Wśród dominantów znalazły się również gawron, bogatka, sierpówka, kwiczoł i jemiołuszka (ryc. 3). W grupie subdominantów dzwoniec. W zabudowie wielorodzinnej (nowej) w grupie dominantów było 6 gatunków. Silnie dominował wróbel (37%). Ponadto w grupie tej znalazły się: kawka, gawron, bogatka, jemiołuszka i kwiczoł (ryc. 3). Wśród subdominantów obecne były: sierpówka, gołąb miejski, dzwoniec, mazurek i sroka. W zabudowie jednorodzinnej dominowało 5 gatunków, w tym najliczniej kawka (23%) i gawron (17%). Ponadto w grupie tej odnotowano wróbla, bogatkę i kwiczoła (ryc. 3), a w grupie subdominantów: czyż, dzwoniec, sroka, jemiołuszka i kos. W zabudowie przemysłowej i usługowej silnie dominowały kawka (28%) i gawron (21%). Ponadto w grupie dominantów znalazły się: kwiczoł, bogatka, sroka i jemiołuszka (ryc. 3). Wśród subdominantów obecne były: wróbel, czyż i mazurek. W okresie zimowym na badanym terenie dostępnych było stosunkowo wiele różnych źródeł pokarmu. Do najważniejszych należały: pieczywo, ziarna zbóż, nasiona słonecznika i tłuszcze zwierzęce celowo wykładane w ramach dokarmiania ptaków (wróble, sikory, łuszczaki, gołębie). Innym kluczowym źródłem pokarmu były resztki spożywcze w śmietnikach i w pobliżu punktów gastronomicznych (wróbel, gołąb miejski, kawka). Ponadto na obrzeżach badanego terenu funkcjonowało dokarmianie drobiu i gołębi na podwórzach, z czego korzystały

17 NATURALIA : Bombycilla garrulus 5% (1) Zabudowa wielorodzinna centrum inne 19% Columba livia f. urbana 41% (4) Zabudowa jednorodzinna inne 28% Corvus monedula 23% Passer domesticus 8% Corvus monedula 9% Anas platyrhynchos 18% Turdus pilaris 9% Parus major 9% Passer domesticus 14% Corvus frugilegus 17% Turdus pilaris 5% (2) Zabudowa wielorodzinna (stara) Parus major 8% inne 11% Columba livia f. urbana 20% Corvus monedula 16% Bombycilla garrulus 6% inne 20% Corvus monedula 28% Streptopelia decaocto 8% Bombycilla garrulus Corvus 8% frugilegus 9% Passer domesticus 15% Parus major 8% Pica pica 7% Turdus pilaris 10% Corvus frugilegus 21% Turdus pilaris 6% Bombycilla garrulus 6% (3) Zabudowa wielorodzinna (nowa) inne 20% Parus major 6% Corvus frugilegus 12% Passer domesticus 37% Corvus monedula 13% Ryc. 3. Gatunki dominujące w poszczególnych środowiskach Fig. 3. Species dominating in particular habitats. 1 multi-family housing in the city centre, 2 multi-family housing (old), 3 multi-family housing (new), 4 single-family housing, 5 industrial development Ryc. 4. Różnorodność gatunkowa Fig. 4. Species diversity Ryc. 5. Zróżnicowanie średnich zagęszczeń ogółu gatunków Fig. 5. Diversity of mean densities of all species

18 20 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach y = 0,0107x + 44,581 r = 0, Ryc. 6. Łączna liczba gatunków ptaków zimujących Fig. 6. Total number of wintering species y = -57,993x r = -0, Ryc. 7. Liczebność ogólna ptaków zimujących Fig. 7. Total number of wintering birds

19 NATURALIA : Tabela 2. Zbiorcze wyniki liczeń ptaków zimujących Table 2. Results of wintering birds censuses. 1 species, 2 year, 3 total number [individuals], 4 mean number [i.], 5 mean density [i./km 2 ], 6 dominance [%], 7 frequency [%] (1) Gatunek (2) Rok (7) Frekwencja [%] (6) Dominacja [%] (5) Zagęszczenie średnie [os./1 km 2 ] (4) Liczebność średnia [os.] (3) Liczebność łączna [os.] Passer domesticus ,3 110,7 19,1 100,0 Corvus monedula ,7 86,2 14,9 100,0 Corvus frugilegus ,8 71,0 12,2 100,0 Columba livia forma urbana ,3 69,1 11,9 100,0 Parus major ,3 42,6 7,4 100,0 Bombycilla garrulus ,6 39,4 6,8 60,0 Turdus pilaris ,9 35,8 6,2 100,0 Streptopelia decaocto ,5 25,1 4,3 100,0 Anas platyrhynchos ,7 17,6 3,0 100,0 Pica pica ,3 14,0 2,4 100,0 Spinus spinus ,1 12,7 2,2 100,0 Chloris chloris ,6 11,2 1,9 100,0 Passer montanus ,9 10,3 1,8 100,0 Cyanistes caeruleus ,9 6,9 1,2 100,0 Carduelis carduelis ,0 4,9 0,8 100,0 Turdus merula ,9 4,6 0,8 100,0 Pyrrhula pyrrhula ,0 4,3 0,7 100,0

20 22 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Coccothraustes coccothraustes ,5 3,5 0,6 100,0 Sturnus vulgaris ,4 2,2 0,4 100,0 Emberiza citrinella ,3 1,3 0,2 100,0 Fringilla coelebs ,0 0,8 0,1 100,0 Garrulus glandarius ,2 0,7 0,1 100,0 Linaria cannabina ,2 0,7 0,1 93,3 Linaria flavirostris ,3 0,7 0,1 33,3 Phasianus colchicus ,6 0,6 0,1 100,0 Perdix perdix ,9 0,4 0,1 86,7 Aegithalos caudatus ,9 0,3 0,1 86,7 Accipiter nisus ,9 0,2 0,0 100,0 Dendrocopos major ,7 0,2 0,0 100,0 Poecile palustris ,3 0,2 0,0 86,7 Certhia brachydactyla ,1 0,2 0,0 100,0 Troglodytes troglodytes ,8 0,2 0,0 93,3 Acanthis flammea ,6 0,2 0,0 60,0 Loxia curvirostra ,0 0,1 0,0 20,0 Regulus regulus ,3 0,1 0,0 60,0 Sitta europaea ,1 0,1 0,0 80,0 Erithacus rubecula ,8 0,1 0,0 73,3 Falco tinnunculus ,7 0,1 0,0 73,3 Periparus ater ,6 0,1 0,0 80,0 Buteo buteo ,4 0,1 0,0 80,0 Anser albifrons ,8 0,1 0,0 6,7 Cygnus olor ,7 < 0,1 0,0 46,7 Corvus cornix ,5 < 0,1 0,0 66,7

21 NATURALIA : Plectrophenax nivalis ,5 < 0,1 0,0 13,3 Phalacrocorax carbo ,3 < 0,1 0,0 13,3 Picus viridis ,3 < 0,1 0,0 60,0 Poecile montanus ,3 < 0,1 0,0 46,7 Corvus corax ,2 < 0,1 0,0 46,7 Certhia familiaris ,1 < 0,1 0,0 40,0 Dendrocopos minor ,1 < 0,1 0,0 60,0 Larus canus ,0 < 0,1 0,0 40,0 Accipiter gentilis ,9 < 0,1 0,0 46,7 Chroicocephalus ridibundus ,9 < 0,1 0,0 33,3 Lophophanes cristatus ,9 < 0,1 0,0 26,7 Fringilla montifringilla ,7 < 0,1 0,0 20,0 Alcedo atthis ,6 < 0,1 0,0 33,3 Anser fabalis ,5 < 0,1 0,0 6,7 Dendrocopos syriacus ,5 < 0,1 0,0 33,3 Aix galericulata ,3 < 0,1 0,0 33,3 Dendrocopos medius ,3 < 0,1 0,0 26,7 Buteo lagopus ,3 < 0,1 0,0 13,3 Emberiza calandra ,2 < 0,1 0,0 6,7 Emberiza schoeniclus ,2 < 0,1 0,0 13,3 Lanius excubitor ,2 < 0,1 0,0 20,0 Phoenicurus ochruros ,2 < 0,1 0,0 13,3 Turdus philomelos ,2 < 0,1 0,0 20,0 Dryocopus martius ,1 < 0,1 0,0 6,7 Falco columbarius ,1 < 0,1 0,0 13,3 Larus cachinnans ,1 < 0,1 0,0 13,3

22 24 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Turdus iliacus ,1 < 0,1 0,0 13,3 Anas crecca ,1 < 0,1 0,0 6,7 Anas penelope ,1 < 0,1 0,0 6,7 Anas querquedula ,1 < 0,1 0,0 6,7 Ardea cinerea ,1 < 0,1 0,0 6,7 Aythya fuligula ,1 < 0,1 0,0 6,7 Haliaeetus albicilla ,1 < 0,1 0,0 6,7 Panurus biarmicus ,1 < 0,1 0,0 6,7 Prunella modularis ,1 < 0,1 0,0 6,7 Turdus viscivorus ,1 < 0,1 0,0 6,7 Razem ,1 580,0 100,0 - również ptaki dzikie (wróbel, mazurek, sierpówka, trznadel). Ogółem szacuje się, że pokarm pochodzenia antropogenicznego był podstawowym źródłem pokarmu dla nieco ponad 50% osobników ptaków zimujących na badanym terenie (wróble, łuszczaki, sikory, krukowate, gołębie, krzyżówka, trznadel) (ryc. 8). Innym ważnym źródłem pokarmu były nasiona roślin zielnych (łuszczaki, kuraki) (14%), owoce jabłoni i śliw w zdziczałych sadach lub częściowo niezbierane w sadach przydomowych (drozdowate), owoce krzewów jarząbów, głogów, róż, bzów itp. (jemiołuszka, drozdowate, szpak) (12%), a także nasiona drzew i krzewów (6%) zwłaszcza klonu jesionolistnego (gil), olchy (czyż, czeczotka), dębu (sójka), orzecha włoskiego (gawron), świerków (krzyżodziób świerkowy, czyż), żywotników (czyż). Stosunkowo niski udział stanowiły ptaki odżywiające się bezkręgowcami (dzięcioły, sikory, pełzacze, raniuszek, mysikrólik, strzyżyk) (7%), a znikomy kręgowcami (ptaki szponiaste, głównie małe ornitofagi) (<1%). Ogólna liczba ptaków zimujących w Kielcach fluktuowała bez ukierunkowanej tendencji (ryc. 7). Zmiany liczebności zaobserwowano na poziomie poszczególnych gatunków. W trakcie 15 lat badań wyraźnie zmieniła się liczebność 16 taksonów. Silne zmiany stwierdzono u dziewięciu, w tym wyraźny wzrost u pięciu, a spadek u czterech, natomiast umiarkowane zmiany zaobserwowano u kolejnych siedmiu, w tym u pięciu wzrost, zaś u dwóch spadek (tab. 3). W grupie gatunków zwiększających liczebność znaczny udział miały ptaki związane z dojrzałymi zadrzewieniami (kos, modraszka, dzięcioł duży, sójka, bogatka), natomiast w grupie gatunków obniżających liczebność ptaki związane z terenami otwartymi (trznadel, gawron, szczygieł).

23 NATURALIA : (9) wykładane tłuszcze zwierzęce 3% (8) wykładane nasiona roślin oleistych 5% (7) cześci roślin lądowych 5% (6) nasiona drzew i krzewów 6% (5) bezkręgowce 7% (4) owoce 12% (3) nasiona roślin zielnych 14% (10) części roślin wodnych < 1% (11) kręgowce < 1% (1) wykładane pieczywo, zboża 26% (2) resztki spożywcze 21% Ryc. 8. Szacunkowe określenie źródeł pokarmu awifauny zimującej w Kielcach Fig. 8. Estimated food resources for birds wintering in Kielce. 1 bread and cereal in feeders, 2 food waste, 3 herbaceous plants seeds, 4 fruits, 5 invertebrates, 6 trees and shrub seeds, 7 parts of terrestrial plants, 8 oil plants seeds in feeders, 9 animal fats in feeders, 10 parts of water plants, 11 vertebrates Tabela 3. Zmiany liczebności ptaków zimujących w latach Table 3. Changes in the numbers of birds wintering in Kielce in increase, 2 decrease, 3 strong correlation, 4 moderate correlation, 5 species (1) Wzrost liczebności (2) Spadek liczebności (3) Korelacja silna (p = > 0,5) (4) Korelacja umiarkowana (p = > 0,3 0,5) (3) Korelacja silna (p = > 0,5) (4) Korelacja umiarkowana (p = > 0,3 0,5) (5) Gatunek Anas platyrhynchos, Columba livia f. urbana, Chloris chloris, Turdus merula, Cyanistes caeruleus Phasianus colchicus, Dendrocopos major, Garrulus glandarius, Corvus monedula, Parus major Corvus frugilegus, Emberiza citrinella, Streptopelia decaocto, Passer domesticus Carduelis carduelis, Fringilla coelebs

24 26 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Przegląd gatunków Łabędź niemy Cygnus olor zimujący nieregularnie (7/15). Zimowanie na akwenach notowano zaledwie podczas 20% sezonów. Najliczniej os. na Zalewie Kieleckim (R. Maniarski). Blisko 2/3 stwierdzeń dotyczyła ptaków migrujących ponad miastem, zwykle po 2-3 os., najliczniej os. w przelocie na SW nad dzielnicą Piaski (W. Szczepaniak). Gęś zbożowa Anser fabalis stwierdzana wyjątkowo: os. przelatujących nad Osiedlem Sady (M. Jantarski). Poza liczeniami w lutym 2008 odnotowano: os. i 120 os. przelatujących na W nad Os. Na Stoku (Ł. Misiuna), os. na NE nad Os. Ślichowice (P. Wilniewczyc), os. na NE (M. Urbański), os. na NW nad Os. Świętokrzyskim (Ł. Misiuna). Gęś białoczelna Anser albifrons stwierdzana wyjątkowo: os. w przelocie na S nad dzielnicą Herby (P. Wilniewczyc). Poza liczeniami stwierdzano od do juv. na śródmiejskim odcinku Silnicy, głównie nad stawem w Parku im. Staszica (M. Wachecki i in., fot. 15), a os. w przelocie na SW nad ul. Sienkiewicza (M. Wachecki). Uhla Melanitta fusca nie stwierdzona w trakcie liczeń. W dniach juv. na osadnikach Elektrociepłowni Kielce (W. Nalepa, P. Wilniewczyc). Czernica Aythya fuligula stwierdzana wyjątkowo: /juv. na stawie w Parku im. Staszica w Kielcach (P. Wilniewczyc). Obserwowana w tym miejscu regularnie od (M. Wachecki). Fot. 14. Łabędzie nieme i krzyżówki zimujące na częściowo zamarzniętym Zalewie Kieleckim, rok 2014 (Fot. R. Maniarski) Photo 14. Mute Swans and Mallards wintering on partially frozen Kielce Reservoir, 2014 (photo by R. Maniarski)

25 NATURALIA : Fot. 15. Młodociana gęś białoczelna (Fot. A. Grzegolec) Photo 15. Juvenile Greater White-fronted Goose (photo by A. Grzegolec) Cyranka Anas querquedula stwierdzana wyjątkowo: juv. zimujący wraz z krzyżówkami Anas platyrhynchos na śródmiejskim odcinku rz. Silnicy (Ł. Tomasik). Prawdopodobnie ten sam ptak był regularnie widywany w tym rejonie i w okolicach Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów w okresie od do (M. Wachecki i in.). Świstun Anas penelope stwierdzany wyjątkowo: /juv. na Zalewie Kieleckim (K. Pytel). Prawdopodobnie tego samego ptaka stwierdzono poza liczeniami: na Zalewie Kieleckim (J. Przybylska) i na stawie w Parku im. Staszica (P. Wilniewczyc). Krzyżówka Anas platyrhynchos regularnie zimująca. W okresie badań nastąpił silny wzrost liczebności (ryc. 10.). Zimą silnie związana z korytem rz. Silnicy. Szczególnie często i licznie notowana na 4-kilometrowym odcinku od Zalewu Kieleckiego do dzielnicy Pakosz (ryc. 9), gdzie intensywnie dokarmiano ptaki. Podczas ostrych zim koncentrowało się tam do 91% populacji. Miejscami najczęstszego dokarmiania były: staw w Parku im. Staszica w Kielcach, Zalew Kielecki oraz odcinki rz. Silnicy na wysokości Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów, rez. przyrody Kadzielnia, ul. Planty i ul. Mostowej. Na stawie w Parku im. Staszica dochodziło niekiedy do znacznych koncentracji, np ok. 500 os. (P. Wilniewczyc, J. Przybylska i in.). Rzadko i nielicznie spotykano krzyżówkę zimą na osadnikach Elektrociepłowni Kielce (B. Buska), gdzie od wiosny do jesieni występowało do kilkuset osobników (W. Nalepa, P. Wilniewczyc mat. niepubl.). Zapewne również z uwagi na brak dokarmiania mało licznie spotykana była na odcinkach Silnicy od Osiedla Dąbrowa do Zalewu Kieleckiego oraz między dzielnicą Pakosz a ujściem do rz. Bobrzy. Niekiedy obserwowana na

26 28 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Fot. 16. Zimowa koncentracja krzyżówek na stawie w parku im. Staszica w Kielcach, rok 2013 (fot. J. Przybylska) Photo 16. Concentration of wintering Mallards on a pond in Stanisław Staszic City Park in Kielce, 2013 (photo by J. Przybylska) osiedlach poza zbiornikami wodnymi np. na Osiedlu KSM, w tym ok. 100 os. żerujących na trawnikach między blokami (J. i T. Przybylscy). Zimujące krzyżówki były bardzo mało płochliwe, pobierały pokarm z ręki, nie uciekały przed prowadzonymi na smyczy psami. Rozwój zimowiska krzyżówki na obszarze zurbanizowanym Kielc miał początek około 1997 r. (P. Wilniewczyc, A. Grzegolec mat. niepubl.). Zimowe koncentracje na stawie w Parku im. Staszica w 1998 liczyły już os., a w 1999 nawet 86 os. (P. Wilniewczyc mat. niepubl.). Równolegle obserwowano powstanie populacji lęgowej w śródmieściu Kielc (Wilniewczyc 2012), której pochodzenie nie jest jasne i którą przynajmniej częściowo mogły stanowić Ryc. 9. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich krzyżówki Anas platyrhynchos na badanym obszarze w latach Fig. 9. Frequency (1) and mean densities (2) of Mallard Anas platyrhynchos in the research area in

27 NATURALIA : osobniki z półdzikich hodowli, wsiedlane w latach 90. XX w. Rożeniec Anas acuta nie stwierdzony podczas liczeń. Obserwowany / juv. na osadnikach Elektrociepłowni Kielce (W. Nalepa). Cyraneczka Anas crecca obserwowana wyjątkowo: /juv. przemieszczająca się wzdłuż doliny rz. Silnicy, widziana w dzielnicach Skrzetle i Pakosz (W. Szczepaniak, J. Przybylska). Poza liczeniami /juv. na stawie w Parku im. Staszica (R. Maniarski). Mandarynka Aix galericulata stwierdzana nieregularnie (5/15). Wszystkich obserwacji dokonano na stawie w Parku im. Staszica i na przyległym odcinku doliny Silnicy na wysokości Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów : /juv., /juv., /juv., /juv., ad. (P. Wilniewczyc). Poza liczeniami często stwierdzano tam po 1-3 os. w sezonach 2003/2004, 2005/ /2009, 2010/ /2013 (M. Jarząbek i in.), w tym najliczniej w sezonach 2007/ / os. (1 ad. i 2 /juv.). Bażant Phasianus colchicus regularnie zimujący. Rozmieszczony głównie na peryferiach, nie stwierdzony w wielu wewnętrznych sektorach (ryc. 15). Na ogół był ptakiem nielicznym, wnikającym do zabudowy wzdłuż ciągów siedlisk otwartych. Najwyższe zagęszczenia stwierdzono w sektorach sąsiadujących z terenami rolniczymi. Koncentracje powyżej 10 os. stwierdzano rzadko, najliczniej: os. w dzielnicy Białogon (J. Sułek). W okresie badań wykazywał umiarkowaną tendencję wzrostową (ryc. 11), pomimo spadków liczebności na terenach dynamicznie zabudowywanych, np. na osiedlach zachodnich Krzyżówka Anas platyrhynchos N= y = 74,896x + 24,495 r=0, Fot. 17. Samica krzyżówki (fot. P. Wilniewczyc) Photo 17. Mallard female (photo by P. Wilniewczyc) Ryc. 10. Dynamika liczebności krzyżówki Anas platyrhynchos w latach Fig. 10. Population dynamics of Mallard Anas platyrhynchos in

28 30 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Bażant Phasianus colchicus N= y = 0,6286x + 15,571 r=0, Ryc. 11. Dynamika liczebności bażanta Phasianus colchicus w latach Fig. 11. Population dynamics of Common Pheasant Phasianus colchicus in Kuropatwa Perdix perdix N= y = -0,3393x + 15,648 r=-0, Ryc. 12. Dynamika liczebności kuropatwy Perdix perdix w latach Fig. 12. Population dynamics of Grey Partridge Perdix perdix in Fot. 19. Bażant (fot. M. Rejment) Photo 19. Common Pheasant (photo by M. Rejment) Fot. 18. Kuropatwa (fot. M. Rejment) Photo 18. Grey Partridge (photo by M. Rejment)

29 NATURALIA : Gołąb miejski Columba livia f. urbana N= y = 218,35x + 700,53 r=0, Ryc. 13. Dynamika liczebności gołębia miejskiego Columba livia f. urbana w latach Fig. 13. Population dynamics of Feral Pigeon Columba livia f. urbana in Sierpówka Streptopelia decaocto N= y = -39,696x ,1 r=-0, Ryc. 14. Dynamika liczebności sierpówki Streptopelia decaocto w latach Fig. 14. Population dynamics of Eurasian Collared Dove Streptopelia decaocto in Fot. 20. Gołąb miejski (fot. P. Wilniewczyc) Photo 20. Feral Pigeon (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 21. Sierpówka (fot. A. Grzegolec) Photo 21. Eurasian Collared Dove (photo by A. Grzegolec)

30 32 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach osiedlach północno-wschodnich: łącznie 47 os. (R. Maniarski, Ł. Misiuna) oraz w dzielnicy Herby: os. i os. (J. Buski). Ryc. 15. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich bażanta Phasianus colchicus w latach Fig. 15. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Pheasant Phasianus colchicus in Kuropatwa Perdix perdix nieregularnie zimująca (13/15). Nie stwierdzona w sezonach 2001/2002 i 2014/2015. Występowała w kilku enklawach (ryc. 16). Koncentrowała się w sąsiedztwie terenów lęgowych, jakie stanowiły pola uprawne i ugory w strefie podmiejskiej. W niektóre zimy, szczególnie śnieżne, obserwowano więcej kuropatw bliżej zabudowań (również pośród bloków w zabudowie wielorodzinnej). Zwykle liczebność na badanym terenie nie przekraczała 20 os. Najwyższe liczebności w sezonach 2007/ os. i 2008/ os. Lokalne koncentracje liczące 10 i więcej osobników stwierdzano na Ryc. 16. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich kuropatwy Perdix perdix w latach Fig. 16. Frequency (1) and mean densities (2) of Grey Partridge Perdix perdix in Gołąb miejski Columba livia forma urbana zimujący regularnie. Notowany niemal na całym obszarze Kielc, jednakże najliczniejszy i najczęściej spotykany w centrum i w okolicznych starych osiedlach mieszkaniowych (ryc. 17). W okresie badań odnotowano silny wzrost liczebności (ryc. 13) i ekspansję terytorialną gatunku. W roku 2000 na badanym obszarze naliczono 620 os., podczas gdy w roku os. Początkowo ga-

31 NATURALIA : tunek ten występował wyłącznie w centrum, w późniejszych latach nastąpiło jego sukcesywne rozprzestrzenienie się na prawie cały obszar miasta, głównie na tereny zabudowy wielorodzinnej (w tym na nowych osiedlach mieszkaniowych). Największe stada stwierdzano na Rynku, Placu Wolności, ul. Sienkiewicza, ul. Mickiewicza i ul. Głowackiego, np łącznie ok os. na Pl. Wolności i w jego najbliższym sąsiedztwie (P. Wilniewczyc). W kilku sezonach stwierdzano lęgi w zimie, np.: nielotne pisklę na gzymsie kamienicy przy ul. Słowackiego i głosy młodych w trzech miejscach w rejonie Pl. Wolności (P. Wilniewczyc). Ryc. 17. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich gołębia miejskiego Columba livia f. urbana na badanym obszarze w latach Fig. 17. Frequency (1) and mean densities (2) of Feral Pigeon Columba livia f. urbana in Fot. 22. Sierpówki (fot. P. Wilniewczyc) Photo 22. Eurasian Collared Doves (photo by P. Wilniewczyc)

32 34 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Sierpówka Streptopelia decaocto regularnie zimująca. Najczęściej notowana na osiedlach mieszkaniowych, rzadziej na terenach zdominowanych przez zabudowę przemysłowousługową (ryc. 18). W okresie badań gatunek silnie obniżył liczebność w mieście (ryc. 14). Dotyczyło to wielu dzielnic i osiedli: centrum, KSM, Sady, Czarnów, Pakosz, Białogon, Barwinek, osiedla północno-wschodnie. Notowano również lokalne wzrosty w dzielnicach i osiedlach: Ostra Górka, Dąbrowa i Piaski. W zadrzewieniu przy ul. Wspólnej przez 15 sezonów zimowych funkcjonowało grupowe noclegowisko do 80 os., a na drzewie przy ul. Wróblewskiego k. Miejskiego Placu Targowego do 40 os. (P. Wilniewczyc). W dniu stwierdzono wyjątkowo liczną koncentrację żerowiskową 460 os. na nieszczelnych silosach zbożowych przy ul. Zakładowej (P. Wilniewczyc). W pozostałych sezonach liczebność gatunku w tym sektorze była bardzo niska. Poza powyższą, największe lokalne skupiska stwierdzono: os. na osiedlach północno-wschodnich (P. Zięcik) oraz i po 265 os. na Osiedlu KSM (J. Przybylska). Śmieszka Chroicocephalus ridibundus nieregularnie zimująca (5/15) os. w dzielnicy Sieje (W. Szczepaniak), os., os., os., os. na Osiedlu Czarnów (A. Grzegolec i in.) i os. na osiedlach w północno-wschodniej części Kielc (R. Maniarski). Poza liczeniami na terenie miasta dokonano kilkudziesięciu stwierdzeń zimowych, zwykle po 1-6 os., wyjątkowo os. przelatujące na S nad ul. Górników Staszicowskich (A. Grzegolec). Mewa siwa Larus canus nieregularnie zimująca (6/15). Widywana prawie zawsze w przelocie (głównie na W i SW): ad., ad., os., os., os. nad Osiedlem Czarnów (M. Gwardjan i in.), ad. nad Osiedlem Na Stoku (Ł. Misiuna) i ad. nad dzielnicą Sieje (M. Polak), os., os. nad Osiedlem Sady (M. Jantarski, M. Kubicki) i 2 os. nad Osiedlem Barwinek (J. Skoczylas). Ryc. 18. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich sierpówki Streptopelia decaocto w latach Fig. 18. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Collared Dove Streptopelia decaocto in Mewa srebrzysta Larus argentatus nie stwierdzona podczas liczeń. Obserwowana ad. krążący nad Osiedlem Ślichowice (P. Wilniewczyc).

33 NATURALIA : Fot. 23. Śmieszka (fot. A. Grzegolec) Photo 23. Black-headed Gull (photo by A. Grzegolec) Mewa białogłowa Larus cachinnans stwierdzana sporadycznie: os. i os. nad dzielnicą Czarnów (A. Grzegolec). Czapla siwa Ardea cinerea stwierdzana wyjątkowo: os. nad rz. Silnicą w dzielnicy Białogon (J. Sułek). Czapla biała Ardea alba nie stwierdzona podczas liczeń. Obserwowana: os. w Kielcach-Białogonie (P. Wilniewczyc) i os. nad oczkiem wodnym w rez. Kadzielnia (P. Wilniewczyc). Kormoran Phalacrocorax carbo stwierdzany sporadycznie: os. w przelocie na W nad ul. Równą w centrum Kielc (P. Wilniewczyc) i os., prawdopodobnie ten sam ptak, w dolinie rz. Silnicy na wysokości Os. Sady i w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (Ł. Tomasik, J. Buski). Poza liczeniami odnotowany os. przelatujących na S nad Osiedlem Słoneczne Wzgórze (Ł. Misiuna). Krogulec Accipiter nisus regularnie zimujący. Notowany na całym badanym terenie, najczęściej w zabudowie wielorodzinnej, w najniższej frekwencji na terenach zdominowanych przez zabudowę przemysłową i usługową (ryc. 19). W okresie zimowym obserwowano polowania krogulca w ścisłym centrum, w tym czatowanie na balkonach kamienic, np ad. na ul. Paderewskiego (P. Wilniewczyc). W okresie badań notowano znaczne fluktuacje liczebności (ryc. 20). Najliczniej występował w sezonach 2002/2003 i 2005/2006 po 12 os., najmniej licznie w sezonie 2004/ os.

34 36 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Bielik Haliaeetus albicilla stwierdzany wyjątkowo: juv. przelatujący na S nad Osiedlem Czarnów (P. Wilniewczyc, M. Gwardjan). Poza liczeniami odnotowany ad. na NE nad Osiedlem Barwinek (P. Wilniewczyc), ad. na NE nad Osiedlem Ślichowice (P. Wilniewczyc, R. Maniarski). Myszołów włochaty Buteo lagopus stwierdzany sporadycznie: os. na obrzeżach Osiedla Bocianek (P. Zięcik), pojedyncze os. na obrzeżach osiedli: Ślichowice (M. Gwardjan), Podkarczówka (N. Zalewska-Habior, A. Habior) i Dąbrowa (Ł. Misiuna). Myszołów Buteo buteo nieregularnie zimujący (12/15). Występował głównie na obrzeżach miasta, zwykle po 2-3 os. Jedynie w sezonie zimowym 2012/2013 odnotowano 13 os. w różnych częściach miasta, w tym w dzielnicy Białogon 4 os. (J. Sułek) oraz 3 os. w dolinie rz. Silnicy na wysokości Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna). Ryc. 19. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich krogulca Accipiter nisus w latach Fig. 19. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Sparrowhawk Accipiter nisus in Jastrząb Accipiter gentilis nieregularnie zimujący (7/15). Stwierdzany głównie w pobliżu stanowisk lęgowych, znajdujących się poza terenem badań. Kilkakrotnie obserwowany nad ścisłym centrum, np ad. polująca na gołębie miejskie nad Miejskim Placem Targowym przy ul. Seminaryjskiej (P. Wilniewczyc). Przeważnie stwierdzano ptaki pojedyncze, tylko raz odnotowano 2 os. w dzielnicy Białogon (J. Sułek, M. Lewińska). Sowa jarzębata Surnia ulula nie stwierdzona w trakcie liczeń. Obserwowana ad. przelatujący w dzień na S na Osiedlu Barwinek (P. Wilniewczyc, akceptacja KF PTZool.). Uszatka Asio otus nie stwierdzona w trakcie liczeń. Obserwowana: os. na ul. Śląskiej (T. Bracik), os. w rez. Ślichowice (P. Wilniewczyc) i os. na ul. Zagórskiej (J. Przybylska). Puszczyk Strix aluco nie stwierdzony w trakcie liczeń dziennych. W grudniu, styczniu i lutym często notowano nocą aktywne głosowo osobniki: w Parku im. Staszica w sezonach 2004/2005, 2006/2007, 2011/2012 i 2013/2014 (P. Wilniewczyc i in.),

35 NATURALIA : Krogulec Accipiter nisus N= y = -0,1393x + 8,981 r=-0, Ryc. 20. Dynamika liczebności krogulca Accipiter nisus w latach Fig. 20. Population dynamics of Eurasian Sparrowhawk Accipiter nisus in Pustułka Falco tinnunculus N= y = -0,1321x + 3,7238 r=-0, Ryc. 21. Dynamika liczebności pustułki Falco tinnunculus w latach Fig. 21. Population dynamics of Common Kestrel Falco tinnunculus in Fot. 24. Samica krogulca (fot. P. Zięcik) Photo 24. Eurasian Sparrowhawk female (photo by P. Zięcik) Fot. 25. Pustułka (fot. M. Rejment) Photo 25. Common Kestrel (photo by M. Rejment)

36 38 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Fot. 26. Myszołów (fot. M. Rejment) Photo 26. Common Buzzard (photo by M. Rejment) Fot. 27. Dorosły samiec dzięcioła zielonego (fot. A. Grzegolec) Photo 27. European Green Woodpecker adult male (photo by A. Grzegolec)

37 NATURALIA : w zieleńcu przy ul. Mickiewicza w sezonie 2004/2005 (P. Wilniewczyc), na cmentarzu Starym przy ul. Ściegiennego w sezonie 2008/2009 (M. Wachecki, A. Dudała), w zabudowie willowej przy ul. Mahometańskiej w sezonie 2009/2010 (P. Stępień). Dzięcioł zielony Picus viridis stwierdzany nieregularnie (9/15) i bardzo nielicznie. Najliczniej w sezonie 2001/ os. Nieco częściej występował w dolinie Silnicy, szczególnie w pobliżu Parku im. Staszica i Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów, gdzie od wielu lat gniazduje (Wilniewczyc 1997, 2012). Dzięcioł czarny Dryocopus martius stwierdzany sporadycznie: os. w rejonie Osiedla Barwinek (J. Skoczylas) i 1 os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (K. Pytel). Obydwa ptaki przelatujące nad miastem. Dzięcioł duży Dendrocopos major stwierdzany regularnie. Najczęstszy w zadrzewieniach przylegających do terenów leśnych i zadrzewieniach nadrzecznych w dolinie górnej Silnicy (ryc. 22). Nierzadko widywany również na osiedlach mieszkaniowych, w ścisłym centrum oraz w zabudowie przemysłowej i usługowej. Mało liczny, liczebność na badanym obszarze nie przekraczała 15 os. W okresie badań zaobserwowano umiarkowany wzrost liczebności (ryc. 23). Gatunek występował w dużym rozproszeniu, rzadko notowano więcej niż po 3 os. na sektor: os. w rejonie Osiedla Podkarczówka (N. Zalewska-Habior, A. Habior), os. w centrum (P. Wilniewczyc) i os. w dzielnicy Białogon (J. Sułek, M. Lewińska). Dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus stwierdzany nieregularnie (5/15). Podczas liczeń notowany był głównie w śródmieściu: i ad. w ogrodzie przy ul. Sadowej (P. Wilniewczyc), os. w ogrodzie przy ul. Ryc. 22. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich dzięcioła dużego Dendrocopos major w latach Fig. 22. Frequency (1) and mean densities (2) of Great Spotted Woodpecker Dendrocopos major in Zacisze (P. Wilniewczyc), ad. na ul. Mielczarskiego (J. Sułek, M. Król), os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (P. Wilniewczyc). Poza śródmieściem widziany os. na Osiedlu KSM (F. i J. Sieniawscy). Poza liczeniami obserwowany: ad. na Osiedlu KSM (S. Witkowski), os. na ul. Seminaryjskiej (W. Nalepa), os. na ul. Solnej (P. Wilniewczyc), ad. na ul. Ściegiennego (I. Małecka), , , i os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szere-

38 40 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Dzięcioł duży Dendrocopos major N= Pustułka Falco tinnunculus stwierdzana nieregularnie (11/15). Najczęściej notowana w peryferyjnie położonych dzielnicach, graniczących z terenami rolniczymi: Herby, Ślichowice, KSM, osiedla północnoy = 0,475x + 2,8667 r=0, Fot. 28. Dzięcioł duży (fot. A. Grzegolec) Photo 28. Great Spotted Woodpecker (photo by A. Grzegolec) Ryc. 23. Dynamika liczebności dzięcioła dużego Dendrocopos major w latach Fig. 23. Population dynamics of Great Spotted Woodpecker Dendrocopos major in gów (P. Wilniewczyc i in.), ad. na Psich Górkach (P. Wilniewczyc). Dzięcioł średni Dendrocopos medius stwierdzany nieregularnie (4/15), od sezonu 2011/2012 regularnie. Obserwowany w zadrzewieniach miejskich, położonych w sąsiedztwie lasów z udziałem dębu: i os. w rez. Kadzielnia (M. Wachecki) i tego samego dnia 1 os. w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (B. Buska), os. w dolinie górnej Silnicy na wysokości ul. Karczunek (J. Buski) i 1 os. na Osiedlu Baranówek (M. Wachecki), os. w dzielnicy Sieje (J. Buski) i 1 os. w rejonie Psich Górek (S. Sobieraj, W. Ratał). Poza liczeniami obserwowany: os. na ul. Konarskiego (F. Sieniawski), os. na Al. Legionów (M. Wachecki), os. Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (M. Jarząbek). Dzięciołek Dendrocopos minor stwierdzany nieregularnie (9/15). Występował w rozproszeniu. Stwierdzano nie więcej niż 5 os. podczas jednego liczenia. Zimorodek Alcedo atthis stwierdzany nieregularnie (5/15). Zimował głównie w korycie rz. Silnicy: os. w dzielnicy Pakosz (P. Zięcik), 1 os. w dzielnicy Białogon (A. Grzegolec), 1 os. w dzielnicy Sieje (M. Figiel), os. w rejonie Osiedla Sady (M. Jantarski), os. w dzielnicy Sieje (K. Pytel), a os. w dzielnicy Białogon (J. Sułek, M. Lewińska). Na zbiornikach wód stojących stwierdzany rzadziej, np.: os. na oczku wodnym na dnie kamieniołomu w rez. Kadzielnia (M. Jarząbek).

39 NATURALIA : wschodnie. Podczas liczeń nie stwierdzona w wielu sektorach centralnych i intensywnie zabudowanych (ryc. 24). Występowała w niskiej liczebności, maksymalnie w sezonach 2002/ os. i 2008/ os. Srokosz Lanius excubitor stwierdzany sporadycznie os. nad osadnikami Elektrociepłowni Kielce (M. i B. Buscy), os. w dzielnicy Białogon (T. Garbacz), os. tamże (J. Sułek, M. Lewińska). Sójka Garrulus glandarius regularnie zimująca. Najczęściej stwierdzana we fragmentach miasta przyległych do kompleksów leśnych, na południu i północy, nie notowana w centrum (ryc. 25). W okresie badań stwierdzono umiarkowany wzrost liczebności (ryc. 27). Nasilenie pojawów notowano Ryc. 24. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich pustułki Falco tinnunculus w latach Fig. 24. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Kestrel Falco tinnunculus in Drzemlik Falco columbarius stwierdzany sporadycznie: os. na obrzeżach Osiedla Bocianek (P. Zięcik) i os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek). Poza liczeniami stwierdzony: i os. w rejonie Osiedla Na Stoku (Ł. Misiuna). Ryc. 25. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich sójki Garrulus glandarius w latach Fig. 25. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Jay Garrulus glandarius in

40 42 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Sroka Pica pica N=7429 y = 4,6179x + 458,32 r=0, Ryc. 26. Dynamika liczebności sroki Pica pica w latach Fig. 26. Population dynamics of Eurasian Magpie Pica pica in Sójka Garrulus glandarius N= y = 1,2643x + 16,086 r=0, Ryc. 27. Dynamika liczebności sójki Garrulus glandarius w latach Fig. 27. Population dynamics of Eurasian Jay Garrulus glandarius in Fot. 29. Sroka (fot. M. Rejment) Photo 29. Eurasian Magpie (photo by M. Rejment) Fot. 30. Sójka (fot. W. Szczepaniak) Photo 30. Eurasian Jay (photo by W. Szczepaniak)

41 NATURALIA : Kawka Corvus monedula N= y = 87,525x ,5 r=0, Ryc. 28. Dynamika liczebności kawki Corvus monedula w latach Fig. 28. Population dynamics of Western Jackdaw Corvus monedula in Gawron Corvus frugilegus N= y = -100,75x ,8 r=-0, Ryc. 29. Dynamika liczebności gawrona Corvus frugilegus w latach Fig. 29. Population dynamics of Rook Corvus frugilegus in Fot. 31. Kawka (fot. A. Grzegolec) Photo 31. Western Jackdaw (photo by A. Grzegolec) Fot. 32. Gawron (fot. W. Szczepaniak) Photo 32. Rook (photo by W. Szczepaniak)

42 44 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach równocześnie w wielu sektorach z wyjątkiem centrum. Najwyższą liczebność stwierdzono w sezonie 2014/ os., a najniższą w 2005/ os. Najwyższe zagęszczenia osiągała w sektorach graniczących z lasami oraz w zadrzewieniach w dolinie górnej Silnicy. Największe koncentracje lokalne: os. w dolinie górnej Silnicy (M. Figiel), os. w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (B. Buska) i os. w rejonie Osiedla Barwinek (M. Urbański). Sroka Pica pica regularnie zimująca. Jeden z najszerzej rozpowszechnionych ptaków na badanym terenie. W każdym sektorze notowana regularnie w każdym z lat badań. Wykazywała fluktuacje liczebności (ryc. 30), w centrum z tendencją do wzrostu. Najmniej liczna (303 os.) była w sezonie 2001/2002, najliczniejsza (692 os.) w sezonie 2006/2007. W najwyższych zagęszczeniach stwierdzana w zabudowie wielorodzinnej i jednorodzinnej, w wyraźnie niższych w zabudowie przemysłowej, usługowej i centrum. Największe koncentracje lokalne: os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek), os. w rejonie Osiedla Sady (M. Jantarski) i os. w rejonie Zalewu Kieleckiego (T. Garbacz), po którego zachodniej stronie występuje noclegowisko grupujące do 170 os (P. Wilniewczyc). Inne znane noclegowiska: ul. Prochownia 130 os. w sezonie zimowym 2007/2008 (J. Przybylska, R. Maniarski), w rejonie ogródków działkowych im. Żeromskiego 70 os. w sezonie 2006/2007 (Ł. Misiuna), ul. Radomska 20 os. w sezonie 2009/2010 (M. Wachecki). Dwukrotnie obserwowano zespołowe działanie srok przy odbieraniu psom jedzenia, poprzez odciąganie uwagi. Wielokrotnie obserwowano sroki nękające pustułki. Ryc. 30. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich sroki Pica pica w latach Fig. 30. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Magpie Pica pica in Orzechówka Nucifraga caryocatactes nie stwierdzona w trakcie liczeń. Zimą w mieście obserwowana sporadycznie: os. przelatujący na S nad dzielnicą Białogon (P. Wilniewczyc, I. Małecka), i os. przelatujący na N nad Osiedlem Na Stoku (Ł. Misiuna). Kawka Corvus monedula regularnie zimująca, jeden z najszerzej rozpowszechnionych ptaków. W najwyższym zagęszczeniu notowana w zabudowie wielorodzinnej, mniej liczna w zabudowie jednorodzinnej, na terenach przemysłowych, usługowych i w centrum (ryc. 31). W okresie badań odnotowano umiarkowany wzrost liczebności (ryc.

43 NATURALIA : ), co koresponduje ze wzrostem populacji lęgowej w parku im. Staszica w Kielcach (Wilniewczyc 2012). Największe skupiska lokalne odnotowano: os. w rejonie Osiedla Barwinek (W. Nalepa), os. na osiedlach zachodnich (A. Grzegolec), os. na osiedlach północno-wschodnich (R. Maniarski) i os. na osiedlu KSM (J. Przybylska). W dniach i w śródmieściu obserwowano pojedyncze częściowo albinotyczne osobniki kawek (P. Wilniewczyc). Ryc. 32. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich gawrona Corvus frugilegus w latach Fig. 32. Frequency (1) and mean densities (2) of Rook Corvus frugilegus in Ryc. 31. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich kawki Corvus monedula w latach Fig. 31. Frequency (1) and mean densities (2) of Western Jackdaw Corvus monedula in Gawron Corvus frugilegus stwierdzany regularnie. Jeden z najszerzej rozpowszechnionych ptaków (ryc. 32). Najwyższe zagęszczenia osiągał w zabudowie wielorodzinnej. Ponadto na terenie zabudowy przemysłowej i usługowej, z krótko przystrzyżonymi trawnikami, był to jeden z najczęściej stwierdzanych gatunków ptaków. W okresie badań stwierdzono silny spadek liczebności (ryc. 29), który szczególnie zaznaczył się w rejonie osiedli mieszkaniowych: Sady, Czarnów i Ślichowice. Największe koncentracje lokalne: os. i

44 46 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach os. w rejonie Osiedla Sady (M. Jantarski), os. i os. na osiedlach północno-wschodnich (P. Zięcik), os. na osiedlach zachodnich (M. Gwardjan). W dniu na Osiedlu Bocianek obserwowano 1 os. częściowo albinotycznego (M. Wilniewczyc, B. Pietrzyk). Kruk Corvus corax stwierdzany nieregularnie (7/15). Pojawiał się w południowo-zachodniej części miasta, w bliskim sąsiedztwie stałych lęgowisk, znajdujących się poza badanym terenem. Ptaki obserwowano głównie w przelocie. W ciągu jednego dnia stwierdzano maksymalnie do 4 os. (ryc.). Głównie pojawy ptaków pojedynczych lub par, os. nad Osiedlem Baranówek (M. Wachecki). Wróbel Passer domesticus stwierdzany regularnie. Szeroko rozpowszechniony na większości sektorów (ryc. 33). W niższej frekwencji występował na terenach silnie zdominowanych przez zabudowę przemysłową i usługową. Najwyższe zagęszczenia osiągał w dużych osiedlach mieszkaniowych: Świętokrzyskie, Na Stoku, KSM, Czarnów, Barwinek, Ślichowice. W okresie badań stwierdzono silny spadek, przy jednoczesnych dużych wahaniach liczebności (ryc. 34). Największe koncentracje lokalne odnotowano na osiedlach północno-wschodnich: os. (M. Polak), os. (P. Zięcik), os. (P. Zięcik) i os. (R. Maniarski) oraz na Osiedlu Sady: os. i os. (M. Jantarski). Czarnowron Corvus corone nie stwierdzony w trakcie liczeń. Obserwowany os. na Osiedlu Na Stoku (Ł. Misiuna). Wrona siwa Corvus cornix stwierdzana nieregularnie (10/15), głównie na południowych i północnych obrzeżach miasta w dolinie Silnicy. Ptaki pojawiały się najczęściej pojedynczo. Brak synurbizacji. Pokrzywnica Prunella modularis stwierdzana wyjątkowo: os. na obrzeżach Osiedla Na Stoku, gdzie notowany był regularnie od listopada 2009 (Ł. Misiuna). Ryc. 33. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich wróbla Passer domesticus w latach Fig. 33. Frequency (1) and mean densities (2) of House Sparrow Passer domesticus in

45 NATURALIA : Wróbel Passer domesticus N= y = -330,71x ,9 r=-0, Ryc. 34. Dynamika liczebności wróbla Passer domesticus w latach Fig. 34. Population dynamics of House Sparrow Passer domesticus in Mazurek Passer montanus N= y = -6,0143x + 411,05 r=-0, Ryc. 35. Dynamika liczebności mazurka Passer montanus w latach Fig. 35. Population dynamics of Eurasian Tree Sparrow Passer montanus in Fot. 33. Samiec wróbla (fot. A. Grzegolec) Photo 33. House Sparrow male (photo by A. Grzegolec) Fot. 34. Mazurek (fot. M. Rejment) Photo 34. Eurasian Tree Sparrow (photo by M. Rejment)

46 48 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach prawdopodobnie ten sam osobnik widywany był w korycie rzeki Silnicy na wysokości Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów , 26.12, i oraz nad pobliskim stawem w Parku im. Staszica (Wachecki et al. 2015). Ponadto os. przelatujący na N nad osadnikami Elektrociepłowni Kielce (W. Nalepa), a 26 i os. na Osiedlu Na Stoku (Ł. Misiuna). Zięba Fringilla coelebs stwierdzana regularnie, obserwowana w różnych częściach miasta (ryc. 37). Najczęściej występowała Ryc. 36. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich mazurka Passer montanus w latach Fig. 36. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Tree Sparrow Passer montanus in Mazurek Passer montanus stwierdzany regularnie. Występował dość regularnie w całych Kielcach, z wyjątkiem ścisłego centrum, gdzie pojawiał się incydentalnie (ryc. 36). Gatunek częściej stwierdzany w sektorach peryferyjnych, szczególnie w zadrzewieniach wzdłuż torowisk w rejonie osiedli Ślichowice i Pod Dalnią (M. Gwardjan). W okresie badań wykazywał silne fluktuacje liczebności. Najliczniejszy w sezonie zimowym 2003/ os. Pliszka siwa Motacilla alba nie stwierdzona podczas liczeń. W sezonie 2007/2008 Ryc. 37. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich zięby Fringilla coelebs w latach Fig. 37. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Chaffinch Fringilla coelebs in

47 NATURALIA : Zięba Fringilla coelebs N= y = -0,9786x + 34,829 r=-0, Fot. 35. Zięba (fot. A. Grzegolec) Photo 35. Common Chaffinch (photo by A. Grzegolec) Ryc. 38. Dynamika liczebności zięby Fringilla coelebs w latach Fig. 38. Population dynamics of Common Chaffinch Fringilla coelebs in w centrum oraz na Osiedlu Czarnów, a także w dojrzałych zadrzewieniach w dolinie górnej Silnicy. Często obserwowana w starych dziczejących sadach. Na ogół stwierdzano zimowanie około 20 osobników, choć w niektórych sezonach liczebność przekraczała 60 os. (ryc. 38). W okresie badań stwierdzono umiarkowany spadek liczebności (ryc. 38). Największe koncentracje lokalne: os. na Osiedlu Czarnów (A. Grzegolec), os. w rejonie Osiedla Bocianek (P. Zięcik) i dwukrotnie w centrum i po 11 os. (P. Wilniewczyc). Poza liczeniami odnotowano 30 os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (M. Jarząbek). Jer Fringilla montifringilla stwierdzany nieregularnie (3/15). Odnotowany: os. na Osiedlu Pod Dalnią (M. Gwardjan), os. na Osiedlu KSM (F. i J. Sieniawscy) i os. na Osiedlu Podkarczówka (N. Zalewska-Habior, A. Habior). Poza liczeniami stwierdzony: os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (M. Jarząbek), os. nad Zalewem Kieleckim (P. Wilniewczyc), os. w rejonie Psich Górek (P. Wilniewczyc), os. przy ul. Granitowej (P. Wilniewczyc). Dość regularnie stwierdzany przy karmniku przy ul. Zagórskiej: os., os., os. i os. (J. Przybylska i in.). Grubodziób Coccothraustes coccothraustes stwierdzany regularnie. W większości sektorów występował w wysokiej frekwencji, choć w 100% jedynie w parkach i zieleńcach centrum oraz w rejonie rez. przyrody Kadzielnia (ryc. 39). Tereny te sąsiadują z Pasmami Posłowickim i Zgórskim, gdzie w lasach z dużym udziałem graba i buka stwierdzano bardzo liczne zimowe koncentracje, dochodzące do 1000 os. (Kusiak et al. 1997). Na obszarze zabudowanym Kielc w okresie zimowym tworzył znaczne skupi-

48 50 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach ska w zdziczałych sadach w centrum i terenach przyległych, np os. na Wzgórzu Karscha na Krakowskiej Rogatce (P. Wilniewczyc), os. przy skrzyżowaniu ul. Młodej i Mielczarskiego (P. Wilniewczyc), a 70 os. w rejonie rez. Kadzielnia (M. Wachecki). Wykazywał fluktuacje liczebności (ryc. 42). Wyraźne szczyty w sezonach zimowych 2002/ os., 2004/ os. i 2014/ os. Poza liczeniami w dniu os. w rejonie rez. Kadzielnia (M. Wachecki). Gil Pyrrhula pyrrhula stwierdzany regularnie. Występował na całym obszarze Kielc, tworząc skupiska w miejscach liczniejszego występowania klonów jesionolistnych, których skrzydlaki w okresie zimowym stanowiły na terenie miasta jego podstawowe źródło pokarmu. Najczęściej obserwowany w centralnej, północnej i południowej części miasta (ryc. 40). Największe koncentracje tworzył w dolinie środkowej Silnicy i na Osiedlu Sady. W okresie badań liczebność silnie fluktuowała (ryc. 41). Najwyższą stwierdzono os., najniższą os. Największe koncentracje lokalne odnotowano: Ryc. 39. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich grubodzioba Coccothraustes coccothraustes w latach Fig. 39. Frequency (1) and mean densities (2) of Hawfinch Coccothraustes coccothraustes in Ryc. 40. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich gila Pyrrhula pyrrhula w latach Fig. 40. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Bullfinch Pyrrhula pyrrhula in

49 NATURALIA : Gil Pyrrhula pyrrhula N= y = -0,8929x + 160,01 r=-0, Ryc. 41. Dynamika liczebności gila Pyrrhula pyrrhula w latach Fig. 41. Population dynamics of Eurasian Bullfinch Pyrrhula pyrrhula in Grubodziób Coccothraustes coccothraustes N=1883 y = 0,9536x + 117,9 r=0, Ryc. 42. Dynamika liczebności grubodzioba Coccothraustes coccothraustes w latach Fig. 42. Population dynamics of Hawfinch Coccothraustes coccothraustes in Fot. 36. Samiec gila Pyrrhula pyrrhula (fot. A. Grzegolec) Photo 36. Eurasian Bullfinch Pyrrhula pyrrhula male (photo by A. Grzegolec) Fot. 37. Grubodziób (fot. A. Grzegolec) Photo 37. Hawfinch (photo by A. Grzegolec)

50 52 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Dzwoniec Chloris chloris N= y = 39,771x + 75,829 r=0, Ryc. 43. Dynamika liczebności dzwońca Chloris chloris w latach Fig. 43. Population dynamics of European Greenfinch Chloris chloris in Czyż Spinus spinus N= y = 3,1893x + 422,62 r=0, Ryc. 44. Dynamika liczebności czyża Spinus spinus w latach Fig. 44. Population dynamics of Eurasian Siskin Spinus spinus in Fot. 38. Dzwoniec (fot. A. Grzegolec) Photo 38. European Greenfinch (photo by A. Grzegolec) Fot. 39. Samiec czyża (fot. P. Zięcik) Photo 39. Eurasian Siskin male (photo by P. Zięcik)

51 NATURALIA : Makolągwa Carduelis cannabina N= y = -0,2464x + 26,171 r=-0, Ryc. 45. Dynamika liczebności makolągwy Linaria cannabina w latach Fig. 45. Population dynamics of Common Linnet Linaria cannabina in Szczygieł Carduelis carduelis N= y = -8,925x r= Ryc. 46. Dynamika liczebności szczygła Carduelis carduelis w latach Fig. 46. Population dynamics of European Goldfinch Carduelis carduelis in Fot. 40. Makolągwy (fot. P. Wilniewczyc) Photo 40. Common Linnets (photo by Piotr Wilniewczyc) Fot. 41. Stado szczygłów (fot. A. Grzegolec) Photo 41. A flock of European Goldfinches (photo by A. Grzegolec)

52 54 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach os. i os. w rejonie Osiedla Sady (M. Jantarski), os. w dzielnicy Pakosz (A. Nosek, M. Urbański), os. w centrum (P. Wilniewczyc), os. w dzielnicy Skrzetle (P. Wilniewczyc) i os. na Osiedlu Czarnów (M. Gwardjan). Poza liczeniami w dniu obserwowano stosunkowo liczne, wieczorne przemieszczanie się gila na niskim pułapie na SW łącznie 109 os. (stada: 30, 15, 12, 8, 9, 14) w ciągu kilkudziesięciu minut w rejonie ul. Warszawskiej, a nad Zalewem Kieleckim w niewielkim zadrzewieniu os. (P. Wilniewczyc). Dzwoniec Chloris chloris stwierdzany regularnie. Szczególnie częsty w zabudowie wielorodzinnej i jednorodzinnej przy karmnikach. Koncentracje tworzył również przy kamieniołomach, zarastających krzewami, np. różami Rosa spp. Wyraźnie mniej liczny w sektorach zdominowanych przez zabudowę przemysłową i usługową. W okresie badań stwierdzono silny wzrost liczebności (ryc. 43), z dużymi szczytami w sezonach zimowych 2010/ os. i 2012/ os. W najniższej liczebności stwierdzony w pierwszym roku liczeń os. Największe koncentracje wystąpiły w dniu na terenach peryferyjnie położonych: 270 os. na Osiedlu Dąbrowa (P. Wilniewczyc), 227 os. na osiedlach północno-wschodnich (R. Maniarski) i 223 os. na Osiedlu KSM (J. i T. Przybylscy). Najliczniejsza spośród wyżej wymienionych koncentracji miała miejsce przy karmniku. Ryc. 47. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich dzwońca Chloris chloris w latach Fig. 47. Frequency (1) and mean densities (2) of European Greenfinch Chloris chloris in Makolągwa Linaria cannabina stwierdzana nieregularnie (14/15). Podczas liczeń nie obserwowano jej jedynie w sezonie 2013/2014. Występowała głównie na peryferiach miasta. Do wnętrza przenikała bardzo rzadko, głównie wzdłuż ciągów siedlisk otwartych, np. torowisk lub obszarów przemysłowych o mniej zwartej zabudowie. Z reguły mało liczna (ryc. 48). Najliczniejsza w sezonie zimowym 2007/ os. Koncentracje lokalne: os. i os. na obrzeżach rez. Wietrznia (A. Nosek), gdzie na zarastających nieużytkach ptaki były stwierdzane prawie corocznie, a tak-

53 NATURALIA : że os. i os. na nieużytkach przy torowisku w dzielnicy Czarnów (M. Gwardjan). Ryc. 48. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich makolągwy Linaria cannabina w latach Fig. 48. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Linnet Linaria cannabina in Rzepołuch Linaria flavirostris stwierdzany nieregularnie (5/15). Najczęściej i najliczniej obserwowany ma rozległych przytorzach na N od Osiedla Pod Dalnią: os., os. i os. (M. Gwardjan). Ponadto os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna) i os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek). Czeczotka Acanthis flammea stwierdzana nieregularnie (9/15). Notowana w starszych zadrzewieniach olchowych i brzozowych oraz na porośniętych przez roślinność zielną nieużytkach. Najczęściej stwierdzana w rejonie rez. Wietrznia. Najliczniejsza w sezonie zimowym 2005/2006. Przeważnie notowano poniżej 10 os. Najliczniej: os., os., os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna) i os. w dolinie górnej Silnicy (T. Garbacz). Poza liczeniami kilkakrotnie odnotowano większe stada: os. i os. w Kielcach-Białogonie (P. Wilniewczyc) oraz os. w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (W. Nalepa). Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra stwierdzany sporadycznie. Obserwacje: os. żerujących na przydomowych świerkach na ul. Sadowej w centrum (P. Wilniewczyc) i os., os. i dwa stada o łącznej liczebności 42 os. na osiedlu KSM (J. i T. Przybylscy). Poza liczeniami w okresie zimowym dokonano łącznie 25 stwierdzeń w południowo-wschodniej części miasta, dotyczących stad poniżej 30 os. (J. Przybylska i in.). Szczygieł Carduelis carduelis stwierdzany regularnie. Obserwowany we wszystkich częściach miasta z centrum włącznie, gdzie występował w enklawach siedlisk ruderalnych. W wyraźnie niskiej frekwencji notowany w zabudowie jednorodzinnej w dzielnicy Baranówek (ryc. 49), cechującej się bardzo silnym zwarciem. W okresie badań odnotowano umiarkowany spadek liczebności (ryc. 46), głównie w centrum i zachodniej części miasta, gdzie postępowała zabudowa nieużytków i terenów ruderalnych. Szczygieł najliczniej występował w dwóch pierwszych sezonach liczeń: os. i os.

54 56 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach (ryc. 46). Największe koncentracje lokalne: os. w dzielnicy Malików (A. Grzegolec), os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna) i os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek). W centrum najliczniej obserwowany: os. na ul. Seminaryjskiej k. Miejskiego Placu Targowego (P. Wilniewczyc) i os. w rejonie Osiedla Sady (Ł. Tomasik). i najbardziej regularne koncentracje tworzył w dolinie górnej Silnicy, zwłaszcza w dużym płacie olch przy ul. Karczunek oraz w zadrzewieniach olchowych wzdłuż koryta rzeki na odcinku między ul. Karczunek a Zalewem Kieleckim (ryc. 50). Występowały silne fluktuacje liczebności (ryc. 44). Duże lokalne skupiska stwierdzono w rejonie Zalewu Kieleckiego: os. (M. Figiel), os. (M. Wachecki), os. (W. Szczepaniak), os. i os. (K. Pytel) oraz ok. 400 os. (R. Maniarski), w rejonie ul. Karczunek: Ryc. 49. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich szczygła Carduelis carduelis w latach Fig. 49. Frequency (1) and mean densities (2) of European Goldfinch Carduelis carduelis in Czyż Spinus spinus stwierdzany regularnie i we wszystkich sektorach. Największe Ryc. 50. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich czyża Spinus spinus w latach Fig. 50. Frequency (1) and mean densities (2) of European Siskin Spinus spinus in

55 NATURALIA : os. i os. (Ł. Misiuna), a także os. (K. Pytel) i os. (R. Maniarski). W nieco mniejszej liczbie występował w dolinie dolnej Silnicy, najliczniej os. (J. Sułek, M. Lewińska). Innym ważnym środowiskiem występowania czyża były skupiska dojrzałych żywotników w starszych osiedlach mieszkaniowych i w zabudowie jednorodzinnej. Powstawały tam znaczące koncentracje, np. na Osiedlu KSM: os. i os. (J. Przybylska) oraz na Osiedlu Baranówek os. (M. Wachecki). Śnieguła Plectrophenax nivalis stwierdzana sporadycznie: os. na obrzeżach Osiedla Bocianek (P. Zięcik) i os. na ul. Kolejowej (A. Grzegolec). Poza regularnymi liczeniami obserwowana w rejonie rez. Wietrznia os. (P. Wilniewczyc). Potrzeszcz Emberiza calandra stwierdzany wyjątkowo: os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek). Poza liczeniami notowano nieliczne pojawy, głównie w lutym. Niezwykła na tym tle jest obserwacja z os. przy karmniku na ul. Łódzkiej (B. Buska i in.). Trznadel Emberiza citrinella stwierdzany regularnie. Występował w sektorach sąsiadujących z terenami rolniczymi, unikając centrum miasta (ryc. 51). Od sezonu 2008/2009 nastąpił nagły i silny spadek liczebności (ryc. 54). Najliczniejsze koncentracje lokalne: 71 os w rejonie Zalewu Kieleckiego (M. Figiel), os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek), os. w rejonie osiedli północno-wschodnich (P. Zięcik). Ryc. 51. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich trznadla Emberiza citrinella w latach Fig. 51. Frequency (1) and mean densities (2) of Yellowhammer Emberiza citrinella in Potrzos Emberiza schoeniclus stwierdzany sporadycznie os. (W. Szczepaniak), os. (M. Figiel) w dzielnicy Piaski. Poza liczeniami w sezonie zimowym 2003/2004 nad Zalewem Kieleckim regularnie notowano 1-9 os. w okresie grudzień luty (P. Wilniewczyc). Sosnówka Periparus ater stwierdzana nieregularnie (12/15). Nie notowana w sezonach 2000/2001, 2008/2009 i 2010/2011. Pojawy miały miejsce w południowych i północnych dzielnicach miasta, sąsiadujących

56 58 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach z lasami. Zimą najczęściej stwierdzana na Osiedlu Baranówek. Najliczniejsza w sezonie 2014/ os. Największa koncentracja lokalna: os. na Osiedlu Baranówek (M. Wachecki). Modraszka Cyanistes caeruleus stwierdzana regularnie. Występowała we wszystkich sektorach (ryc. 52), w najwyższej frekwencji na terenach z dojrzałymi zadrzewieniami. Rzadsza w sektorach z dużym udziałem zabudowy przemysłowej i usługowej. W okresie badań odnotowano silny wzrost liczebności populacji zimującej od os. (lata ) do os. (lata ) (ryc. 56). Zwykle występowała w rozproszeniu nie tworząc większych koncentracji, wyjątkowo w rejonie Osiedla Barwinek: os. i os. (J. Skoczylas, M. Urbański). Czubatka Lophophanes cristatus stwierdzana nieregularnie (4/15), zwłaszcza w południowej części miasta, w sąsiedztwie borów sosnowych. Odnotowano sześć stwierdzeń, najliczniej: os. w rejonie Osiedla Barwinek (J. Skoczylas). Sikora uboga Poecile palustris stwierdzana nieregularnie (13/15). Nie obserwowana w sezonach 2008/2009 i 2010/2011. Występowała głównie wzdłuż zadrzewień doliny rz. Silnicy. Najczęściej stwierdzana na odcinku doliny przebiegającym przez centrum, również w pobliskiej zabudowie jednorodzinnej, przy karmniku na ul. Sadowej. W pobliżu tego miejsca nieregularnie przystępowała do lęgów w Parku im. Staszica (Wilniewczyc 2012). Jej liczebność zimą na całym badanym terenie nie przekraczała zwykle 10 os., jedynie stwierdzono 33 os., w tym 27 os. w dolinie górnej Silnicy (M. Figiel). Czarnogłówka Poecile montanus stwierdzana nieregularnie (7/15). Obserwowana głównie w dolinie górnej Silnicy i na osiedlach położonych w północnej części miasta, w sąsiedztwie lasów. Na badanym terenie stwierdzano maksymalnie do 4 os. Ryc. 52. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich modraszki Cyanistes caeruleus w latach Fig. 52. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Blue Tit Cyanistes caeruleus in Bogatka Parus major stwierdzana regularnie. Jeden z najszerzej rozpowszechnionych ptaków zimujących w Kielcach. Notowany podczas wszystkich liczeń, w każdym sektorze w 100% frekwencji (ryc. 53). Najwyższe zagęszczenia bogatka osiągała w zabudowie

57 NATURALIA : wielorodzinnej, gdzie tworzyła znaczne skupiska przy karmnikach. Zaobserwowano tendencję wzrostową na osiedlach podczas ostrych zim, a w lasach oraz zadrzewieniach miejskich i podmiejskich podczas zim łagodnych (Wachecki & Wilniewczyc 2015, P. Wilniewczyc mat. niepubl.). W sezonie 2013/2014 cechującym się wyjątkowo łagodnym przebiegiem zimy bogatka osiągnęła najniższą liczebność na badanym terenie 1102 os. i koncentrowała się w zadrzewieniach nadrzecznych. Na kilkukilometrowym odcinku między Zalewem a ul. Karczunek naliczono ok. 100 os. (P. Wilniewczyc). W okresie badań stwierdzono umiarkowany wzrost liczebności (ryc. 57). Największe skupienie lokalne odnotowano na Osiedlu KSM: i os. (J. i T. Przybylscy). Remiz Remiz pendulinus podczas liczeń nie stwierdzony. W dniu os. w szuwarach na dnie kamieniołomu przy rez. Kadzielnia (Przybylski 2015). Skowronek Alauda arvensis podczas liczeń nie stwierdzony os. przelatujący na S nad Os. Na Stoku (Ł. Misiuna). Ponadto dokonano wielu stwierdzeń ptaków przelotnych w lutym: os. nad Os. Dąbrowa (T. Bracik), os. nad Os. Ślichowice (P. Wilniewczyc, I. Gieliniewska), os. nad ul. Spacerową i nad Skwerem Harcerskim im. Szarych Szeregów (M. Wachecki). Dzierlatka Galerida cristata podczas liczeń nie stwierdzona. Na początku XXI w. spotkana jeszcze kilkakrotnie: os., 02. i os., os. na Osiedlu Na Stoku i 02., 12., 14., 19. i os. na Osiedlu Świętokrzyskim (Ł. i U. Misiuna), os. na Osiedlu Na Stoku (P. Wilniewczyc), os. przy karmniku na ul. Łódzkiej (J. Buski). Do roku 2005 nastąpił zanik populacji w Kielcach (Misiuna 2006). Wąsatka Panurus biarmicus stwierdzana wyjątkowo: os. w trzcinowisku nad Silnicą w dzielnicy Białogon (J. Sułek, M. Lewińska). Ryc. 53. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich bogatki Parus major w latach Fig. 53. Frequency (1) and mean densities (2) of Great Tit Parus major in Raniuszek Aegithalos caudatus stwierdzany nieregularnie (12/15). Od sezonu 2007/2008 regularnie. Na ogół liczebność na badanym obszarze nie przekraczała 25 os., jedynie w sezonie zimowym 2004/

58 60 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Trznadel Emberiza citrinella N=679 y = -4,625x + 82,267 r=-0, Ryc. 54. Dynamika liczebności trznadla Emberiza citrinella w latach Fig. 54. Population dynamics of Yellowhammer Emberiza citrinella in Raniuszek Aegithalos caudatus N= y = 0,0964x + 11,162 r=0, Ryc. 55. Dynamika liczebności raniuszka Aegithalos caudatus w latach Fig. 55. Population dynamics of Long-tailed Tit Aegithalos caudatus in Fot. 42. Trznadel (fot. K. Kamuda) Photo 42. Yellowhammer (photo by K. Kamuda) Fot. 43. Raniuszek (fot. J. Sułek) Photo 43. Long-tailed Tit (photo by J. Sułek)

59 NATURALIA : Modraszka Cyanistes caeruleus N= y = 6,5571x + 190,41 r=0, Ryc. 56. Dynamika liczebności modraszki Cyanistes caeruleus w latach Fig. 56. Population dynamics of Eurasian Blue Tit Cyanistes caeruleus in Bogatka Parus major N= y = 27,032x ,4 r=0, Ryc. 57. Dynamika liczebności bogatki Parus major w latach Fig. 57. Population dynamics of Great Tit Parus major in Fot. 44. Modraszka (fot. A. Grzegolec) Photo 44. Eurasian Blue Tit (photo by A. Grzegolec) Fot. 45. Bogatka (fot. P. Zięcik) Photo 45. Great Tit (photo by P. Zięcik)

60 62 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach os. (ryc. 55). Najczęściej stwierdzany w zadrzewieniach nad rzeką Silnicą (ryc. 58), w tym również w centrum, w rejonie Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów, gdzie w latach notowano regularnie ptaki w okresie lęgowym (P. Wilniewczyc, M. Wachecki). Najliczniejsze koncentracje: os. i os. (K. Pytel, M. Wachecki) w rejonie Zalewu Kieleckiego, os. w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (B. Buska). Poza liczeniami największe stado odnotowano na ul. Konarskiego os. (J. Przybylska). Ryc. 58. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich raniuszka Aegithalos caudatus w latach Fig. 58. Frequency (1) and mean densities (2) of Long-tailed Tit Aegithalos caudatus in Mysikrólik Regulus regulus stwierdzany nieregularnie (9/15). Najczęściej występował w sektorach sąsiadujących z kompleksami leśnymi. Stwierdzany w zadrzewieniach i zakrzewieniach, zarówno iglastych, jak i liściastych. Zwykle notowano do 5 os., jedynie w sezonie 2014/2015 stwierdzono szczyt liczebności 42 os., w tym na samym Osiedlu KSM 10 os. (J. i T. Przybylscy), w rejonie Zalewu Kieleckiego 8 os. (R. Maniarski), a w wielu innych sektorach po 3-4 os. Zniczek Regulus ignicapilla podczas liczeń nie stwierdzony. W dniu śpiewający w świerkach przy ul. Szymanowskiego (P. Wilniewczyc). Jemiołuszka Bombycilla garrulus stwierdzana nieregularnie (9/15). Inwazyjna. Najobfitsze naloty wystąpiły w sezonach: 2004/ os., 2005/ os., 2008/ os., 2012/ os. (ryc. 64). Gatunek notowany we wszystkich częściach miasta, największe koncentracje tworzył w zabudowie wielorodzinnej, w miejscach obfitujących w owocujące jarząby (Osiedla: Na Stoku, Świętokrzyskie, Bocianek, KSM, Barwinek, Czarnów, Pod Dalnią, Ślichowice), w nieczynnych kamieniołomach, zarastających głogami i różami ( Psie Górki, Wietrznia, Kadzielnia, Ślichowice ), a także w zdziczałych sadach (centrum) (ryc. 59). W niższej frekwencji występował w zabudowie jednorodzinnej oraz na terenach przemysłowych i usługowych. Na najobfitszych żerowiskach podczas inwazji nierzadko stwierdzano stada dochodzące do 1000 os. Maksymalne liczyły: 1100 os na ul. Gagarina (M. Wachecki), 1100 os na ul. Seminaryjskiej (P. Wilniewczyc), 1400 os w rez. Ślichowice (P. Wilniewczyc), 1500 os na Osiedlu Świętokrzyskim (Ł. Misiuna) i 1700 os na os. KSM (P. Wilniewczyc).

61 NATURALIA : Ryc. 59. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich jemiołuszki Bombycilla garrulus w latach Fig. 59. Frequency (1) and mean densities (2) of Bohemian Waxwing Bombycilla garrulus in Pełzacz leśny Certhia familiaris stwierdzany nieregularnie (6/15). Najczęściej występował w sąsiedztwie terenów leśnych i na silnie zadrzewionych odcinkach rzeki Silnicy. Podczas liczeń nie stwierdzony w centrum. Najwyższą liczebność odnotowano w sezonie 2006/ os. Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla stwierdzany regularnie, najczęściej i najliczniej w rejonie stałych lęgowisk w śródmieściu: w parku im. Staszica w Kielcach i na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (por. Wilniewczyc 1997, 2012), w zadrzewieniu wokół Kościoła Garnizonowego przy ul. Chęcińskiej, a ponadto w zadrzewieniach wzdłuż doliny Silnicy. Notowany w niskiej Fot. 46. Jemiołuszka wypatrująca drapieżnika (fot. P. Wilniewczyc) Photo 46. Bohemian Waxwing looking for a predator (photo by P. Wilniewczyc)

62 64 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Fot. 47. Strzyżyk (fot. K. Kamuda) Photo 47. Winter Wren (photo by K. Kamuda) liczebności. Najliczniej w dojrzałych zadrzewieniach centrum i po 6 os. (P. Wilniewczyc). Kowalik Sitta europaea stwierdzany nieregularnie (11/15). Najliczniejszy w sezonie 2014/ os. Na ogół w trakcie liczeń wykrywano nie więcej niż 10 os. Najczęściej i najliczniej stwierdzany w rejonie stałych lęgowisk w parku im. Staszica (por. Wilniewczyc 1997, 2012) oraz w sektorach graniczących z terenami leśnymi: nad górną Silnicą i na Osiedlu Baranówek (M. Wachecki i in.). Najwyższą liczebność lokalną stwierdzono os. w parku im. Staszica (P. Wilniewczyc). Strzyżyk Troglodytes troglodytes stwierdzany nieregularnie (14/15). Nie obserwowany w sezonie 2005/2006. W najwyższej frekwencji występował w zadrzewieniach nadrzecznych w dolinie górnej Silnicy na północ od Zalewu Kieleckiego oraz w centrum, w rejonie Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów. Obserwowany nierzadko poza ciekami wodnymi, również w centrum i na terenach przemysłowych, np śpiewający przy Pałacu Biskupim (P. Wilniewczyc), os. przy zakładzie produkcyjnym na ul. Mielczarskiego (P. Wilniewczyc). Największe koncentracje lokalne: os. (R. Maniarski) i os. (P. Wilniewczyc i in.) na odcinku doliny Silnicy między ul. Karczunek a Zalewem Kieleckim, os. na miejskim odcinku Silnicy wzdłuż Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów (P. Wilniewczyc) i os. na Osiedlu KSM (J. i T. Przybylscy). Rzadko pojawiał się przy karmnikach pojedyncze osobniki odnotowano , , , , i na ul. Zagórskiej (J. Przybylska, R. Maniarski). Szpak Sturnus vulgaris stwierdzany regularnie. Notowany na niemal całym obszarze Kielc (ryc. 60). Najczęstszy w zabudowie wielo- i jednorodzinnej, rzadziej w centrum i zabudowie przemysłowo-usługowej. Na ogół nie więcej niż 100 os. na liczenie (ryc.

63 NATURALIA : ). Liczebność silnie fluktuowała. Największe koncentracje: os. w okolicy Zalewu Kieleckiego (M. Figiel), os. w rejonie Os. Pod Dalnią (A. Grzegolec), os. na osiedlach północno-wschodnich (M. Polak). Kopciuszek Phoenicurus ochruros stwierdzany sporadycznie: śpiewający ad. przy ul. Mielczarskiego (P. Wilniewczyc), /juv. na ul. Niecałej (P. Wilniewczyc) i /juv. w dzielnicy Białogon (J. Sułek, P. Wódkowski). Poza liczeniami obserwowany: ad. na ul. Łódzkiej (J. Buski), ad. tamże (E. Bielak), /juv. na ul. Ściegiennego (J. Buski). Paszkot Turdus viscivorus stwierdzany wyjątkowo os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna), graniczącego z borami stanowiącymi obfite zimowisko gatunku, ze względu na obecność jemioły jodłowej Viscum abietis. Poza liczeniami odnotowano śpiewającego na Os. Na Stoku i os. przelatującego tamże (Ł. Misiuna), a os. przelatujące na NE nad rez. Ślichowice (P. Wilniewczyc). Ryc. 60. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich szpaka Sturnus vulgaris w latach Fig. 60. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Starling Sturnus vulgaris in Rudzik Erithacus rubecula stwierdzany nieregularnie (11/15). Pojawiał się w różnych częściach miasta, ze ścisłym centrum i terenami przemysłowymi włącznie. Najliczniejszy w sezonach 2007/2008 i 2008/2009 po 8 os. Najczęściej notowany w dzielnicy Skrzele i w rejonie rez. Wietrznia (P. Wilniewczyc, A. Nosek). Śpiewak Turdus philomelos stwierdzany sporadycznie. Wszystkie obserwacje w zaroślach nad rzeką Silnica: os. przy ul. Chęcińskiej (P. Wilniewczyc), os. w dzielnicy Pakosz (N. Zalewska-Habior, J. Grudziński), os. przy ul. Magazynowej (P. Wilniewczyc). Poza liczeniami odnotowany os. żerujący razem z kwiczołami na trawniku przy ul. Tarnowskiej (M. Urbański). Droździk Turdus iliacus stwierdzany sporadycznie os. na Osiedlu Czarnów (A. Grzegolec) i os. w dzielnicy Sieje (E. Grzędzicka). Poza liczeniami odnotowany: 01 i oraz i pojedyncze osobniki przelotne w nocy nad Osiedlem Na Stoku (Ł. Misiuna, P. Zięcik), os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (P. Wilniewczyc).

64 66 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Szpak Sturnus vulgaris N=1176 y = -7,5393x + 138,71 r=-0, Ryc. 63. Dynamika liczebności szpaka Sturnus vulgaris w latach Fig. 63. Population dynamics of Common Starling Sturnus vulgaris in Jemiołuszka Bombycilla garrulus N=20919 y = -17,825x ,2 r=-0, Ryc. 64. Dynamika liczebności jemiołuszki Bombycilla garrulus w latach Fig. 64. Population dynamics of Bohemian Waxwing Bombycilla garrulus in Fot. 49. Szpak (fot. A. Olczyk) Photo 49. Common Starling (photo by A. Olczyk) Fot. 50. Jemiołuszka (fot. P. Wilniewczyc) Photo 50. Bohemian Waxwing (photo by P. Wilniewczyc)

65 NATURALIA : Kwiczoł Turdus pilaris N= y = -11,346x ,7 r=-0, Ryc. 65. Dynamika liczebności kwiczoła Turdus pilaris w latach Fig. 65. Population dynamics of Fieldfare Turdus pilaris in Kos Turdus merula N= y = 12,486x + 62,048 r=0, Ryc. 66. Dynamika liczebności kosa Turdus merula w latach Fig. 66. Population dynamics of Common Blackbird Turdus merula in Fot. 51. Kwiczoł (fot. A. Grzegolec) Photo 51. Fieldfare (photo by A. Grzegolec) Fot. 52. Kos (fot. P. Wilniewczyc) Photo 52. Common Blackbird (photo by P. Wilniewczyc)

66 68 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach Kos Turdus merula regularnie zimujący. W najwyższej frekwencji występował w śródmieściu i na terenach przyległych (ryc. 61). Najliczniejszy w centrum i na Osiedlu Baranówek. W okresie badań stwierdzono silny wzrost liczebności (ryc. 66). Wyraźne zwiększenie stanu liczbowego nastąpiło w centrum oraz na osiedlach KSM, Podkarczówka, Baranówek, Czarnów, Ostra Górka i w dzielnicy Pakosz. Największe lokalne koncentracje odnotowywano na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów, np os. (P. Wilniewczyc). Ryc. 62. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich kwiczoła Turdus pilaris w latach Fig. 62. Frequency (1) and mean densities (2) of Fieldfare Turdus pilaris in Ryc. 61. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich kosa Turdus merula w latach Fig. 61. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Blackbird Turdus merula in Kwiczoł Turdus pilaris stwierdzany regularnie. Występował w całym mieście (ryc. 62). Liczebność silnie fluktuowała (ryc. 65). W sezonie 2009/2010 odnotowano największy szczyt 4083 os. Najczęściej i najliczniej notowany na terenach licznie obsadzonych jarząbem, tj. w zabudowie wielorodzinnej na osiedlach: Na Stoku, Świętokrzyskie, KSM, Ślichowice, Pod Dalnią. Obserwowano tam duże koncentracje, np na Osiedlu Świętokrzyskim i Na Stoku odnotowano ok os. (Ł. Misiuna, W. Szczepaniak). Najliczniejsze stado obserwowano os. na Osiedlu Na Stoku (Ł. Misiuna).

67 NATURALIA : Fot. 48. Kwiczoł (fot. A. Grzegolec) Photo 48. Fieldfare (photo by A. Grzegolec) Dyskusja Różnorodność gatunkowa ptaków zimujących na obszarze miejskim Kielc (112 gatunków) była niższa niż w niektórych, dużych miastach Polski, np. Warszawie (123; Luniak et al. 2001) i Poznaniu (134; Ptaszyk 2003). Miało to związek z obecnością w tych aglomeracjach dużych nizinnych rzek (Wisły, Warty), które warunkowały bardzo zróżnicowaną faunę ptaków wodnych. Dla porównania w Kielcach, gdzie występują tylko małe cieki i zbiorniki wodne, stwierdzono 29 gatunków wodnych Non-Passeriformes, podczas gdy w Warszawie było ich 47, a w Poznaniu 54. Porównanie gatunków różnicujących awifaunę wskazuje na to, że czynnik ten wydaje się mieć największy wpływ na różnorodność gatunkową awifauny zimującej Polskich miast. W przypadku Poznania znaczenie miało dodatkowo położenie w strefie łagodniejszego klimatu. W porównaniu do miast o zbliżonej wielkości, nie posiadających dużych rzek, różnorodność awifauny zimującej w Kielcach była wyraźnie wyższa niż w Lublinie (88 gatunków; Biaduń 2005a), Olsztynie (83; Nowakowski et al. 2006) i Jaśle (79; Stój & Dyczkowski 2002). Wynikało to zapewne z większego zróżnicowania siedliskowo-krajobrazowego otoczenia Kielc (por. Clergeau et al. 2001), szczególnie z obecności różnorodnych zbiorowisk leśnych, łąkowych i polnych. Podobnie jak w Lublinie, zgrupowanie ptaków zimujących w Kielcach cechowało się niewielką różnorodnością gatunkową ptaków wodnych. Poza wspominanym brakiem dużych rzek wynikało to również ze znacznego wpływu klimatu, powodującego długotrwałe zamarzanie zbiorników. Warunki takie są specyficzne dla Polski wschodniej (por. Walasz 2000; Polakowski et al. 2013). Analizując częstość pojawów różnych gatunków należy uznać, że zbiorniki i cieki wodne Kielc nie były istotne dla zimujących ptaków wodnych, co jest zbieżne z wynikami zimowych liczeń