ZIMOWANIE PTAKÓW W ZADRZEWIENIACH ŚRÓDPOLNYCH W ŁAGOWSKIM PARKU KRAJOBRAZOWYM I OTULINIE (WOJ. LUBUSKIE) W SEZONIE

Transkrypt

1 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009): Danuta Jermaczek, Ryszard Orzechowski ZIMOWANIE PTAKÓW W ZADRZEWIENIACH ŚRÓDPOLNYCH W ŁAGOWSKIM PARKU KRAJOBRAZOWYM I OTULINIE (WOJ. LUBUSKIE) W SEZONIE Wintering of birds in midfield tree stretches in Łagowski Landscape Park and its buffer zone (Lubuskie Province) in the season Abstract Observations of birds wintering in the midfield tree strips were carried out in the winter season of in the farmland areas of Łagowski Landscape Park and the adjacent grounds. The research was done in chosen transects along midfield roads of 4.40 and 2.55 km in length. The surroundings of the midfield roads were varied and included well kept arable grounds and long time abandoned land. Altogether 37 bird species were recorded. The chief dominant was the bunting Emberiza citrinella whose participation in the trees surrounded with abandoned land exceeded fifty per cent while along the cultivated fields it was merely above twenty five per cent. Other species, whose participation exceeded 5 per cent of all communities, were the fieldfare Turdus pilaris and the great titmouse Parus major as well as the jay Garrulus glandarius and the tree sparrow Passer montanus. The total average density per 1 km length of forest was 44.2 individual, while conversed to area it was 15.2 individual per hectare per 1 check. The birds which may be considered characteristic of the miedfield tree stretches in the Park in the study period include the fieldfare Turdus pilaris, the mistle thrush Turdus viscivorus, the northern bullfinch Pyrrhula pyrrhula and the redpoll Carduelis flammea. KEY WORDS: agricultural landscape, bird wintering in tree stretches Wstęp Krajobraz rolniczy w Polsce w okresie ostatnich 20 lat ulega bardzo dynamicznie przebiegającym zmianom. Główne cechy tych zmian to początkowe, wieloletnie odłogowanie i zarastanie gruntów roślinnością drzewiastą, a następnie, w momencie uruchomienia dotacji do działalności rolnej, usuwanie zadrzewień w celu przywrócenia 83

2 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) i zwiększenia areału użytkowego (Orłowski i Nowak 2004, Jankowiak 2005, Skolud 2006). Następstwem przeobrażeń w strukturze krajobrazu terenów rolniczych mogą być istotne zmiany w faunie bytujących tu ptaków. Rola zadrzewień śródpolnych dla fauny jest powszechnie znana, istnieje wiele prac badawczych na ten temat np.: Kartanas 1996, Skłodowski i Porowski 2000, Tryjanowski i in Tematykę awifauny lęgowej krajobrazu rolniczego podejmuje coraz więcej badaczy (np. Kujawa 1996, Dombrowski i Goławski 2004, Kot 2007, podsumowanie w Tryjanowski i in. 2009). Mniej jest natomiast danych o ptakach zimujących na polach uprawnych, w tym związanych z zadrzewieniami śródpolnymi (podsumowanie w Tryjanowski i in. 2009). W sezonie zimowym , na terenach rolniczych w Łagowskim Parku Krajobrazowym i gruntach przylegających, rozpoczęto obserwacje ptaków zimujących w pasowych zadrzewieniach śródpolnych. Wstępnym celem tych prac było określenie różnorodności gatunkowej oraz ilościowości ptaków przebywających zimą w zadrzewieniach śródpolnych w warunkach zróżnicowanej struktury otaczających pól, to znaczy gruntów utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej oraz odłogów w różnym wieku, w sytuacji dynamicznie zachodzących przemian społeczno-gospodarczych. Z różnych przyczyn prac tych nie kontynuowano w następnych latach, jednak z uwagi na skąpą ilość materiałów dotyczących tego tematu, zdecydowano się zaprezentować wyniki obserwacji z jednego sezonu, jako dane orientacyjne, wskazujące na szereg problemów badawczych związanych z tą tematyką. Teren obserwacji Łagowski Park Krajobrazowy obejmuje powierzchnię 4929 ha i położony jest w centralnej części Pojezierza Lubuskiego. Główne cechy polodowcowego krajobrazu Parku to wysoczyzna morenowa o wysokości często przekraczającej 200 m n.p.m., głębokie rynnowe jeziora oraz lasy, przede wszystkim buczyny. Tereny rolnicze w momencie ustanowienia Parku w 1985 roku stanowiły ponad 20% jego powierzchni, w większości były to grunty orne (18%). Były to zwarte kompleksy we wschodniej i zachodniej części Parku. Obecnie, w wyniku zabudowy, powierzchnia gruntów rolnych uległa istotnemu zmniejszeniu, brak jednak ścisłych danych odnośnie jej wielkości. Można szacować, że zabudowie uległa ponad 1/3 byłych pól uprawnych. Zadrzewienia śródpolne są istotnym elementem krajobrazu pól w Parku i na terenie przyległej otuliny. Są to w większości zadrzewienia pasowe, rozmieszczone wzdłuż polnych dróg, brukowanych i gruntowych, rzadziej powierzchniowe. Obserwacje prowadzono na wybranych transektach wzdłuż dróg polnych. Transekt w zachodniej części Parku ( Jemiołów ) obejmował fragmenty zadrzewień przydrożnych o łącznej długości 4,40 km (w przeliczeniu na powierzchnię średnia 11 ha), nato- 84

3 D. Jermaczek, R. Orzechowski - Zimowanie ptaków w zadrzewieniach śródpolnych w Łagowskim... miast we wschodniej części i przylegającej otulinie ( Łagówek ) 2,55 km (w przeliczeniu na powierzchnię średnia 6,37 ha). Razem obserwacje objęły 6,95 km pasowych zadrzewień śródpolnych (średnia powierzchnia 17,37 ha). W części Jemiołów większość trasy prowadziła wzdłuż dróg brukowanych i gruntowych, przebiegających wewnątrz kompleksów polnych, tylko 1 km trasy przebiegał wzdłuż drogi powiatowej, asfaltowej, słabo uczęszczanej (Łagów-Jemiołów). Pasy zadrzewień rozmieszczone były przeważnie po obu stronach drogi, zajmowały szerokość 1-4 m (średnio 2,5 m). Przeważały zakrzewienia do 2,5 m wysokości, owocowe (śliwy Prunus sp., wiśnie Cerasus sp.) oraz dzikie róże Rosa sp., głóg Crataegus sp., czarny bez Sambucus nigra, jeżyna Rubus sp. Miejscami obecne były drzewa owocowe (jabłonie Malus sp., śliwy, grusze Pyrus sp.) oraz dąb szypułkowy Quercus robur. Południowo wschodni odcinek trasy porośnięty był drzewami o wysokości ponad 10 m wysokości, głównie dębem szypułkowym, brzozą Betula pendula, osiką Populus tremula, sosną zwyczajną Pinus silvestris, bukiem Fagus silvatica; w niższych partiach krzewami. Otoczenie stanowiły pola uprawne, zagospodarowane, większość zaorana lub obsiana zbożami ozimymi, tylko od strony południowo wschodniej, do drogi przylegał niewielki fragment odłogów zarastających lasem (zarośla sosnowo-brzozowe, w wieku do 10 lat). W części Łagówek wszystkie transekty biegły śródpolnymi drogami brukowanymi i gruntowymi, zaczynając się na skraju zabudowań miejscowości Łagów i Łagówek, a kończąc na granicy lasu. Wzdłuż dróg ciągnęły się pasy zadrzewień oraz zakrzewień szerokości do 5 m (średnio 2,5 m), składające się z takich gatunków jak: dąb szypułkowy, klon zwyczajny Acer platanoides, jawor A. pseudoplatanus, buk, grusza, czereśnia, trzmielina Evonymus sp., tarnina Prunus spinosa, bez czarny, jeżyna, róża, a także miejscami: sosna zwyczajna, brzoza i osika. Otoczenie dróg stanowiły w większości odłogi pól o zróżnicowanym stopniu zarastania, od otwartych powierzchni do młodników leśnych. Metody obserwacji W okresie zimowym wykonano po 6 kontroli każdego transektu, po dwie w miesiącach grudniu, styczniu i lutym. Obserwacje na poszczególnych transektach prowadzono w jednym czasie, w dniach (1), (2), (3), (4), (5), (6). Trasę przemierzano pieszo, w godzinach , posługując się lornetką 10x50 oraz 10x42. Notowano wszystkie ptaki zauważone w pasach zadrzewień, które chociażby na krótko w nich przebywały, pojedynczo i w stadach. Obserwacje zapisywano na mapach w skali 1: Średnia temperatura powietrza podczas przeprowadzania kontroli wynosiła 1,3ºC. Niewielka ilość śniegu zalegała tylko na początku stycznia, wtedy też występowało 85

4 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) niewielkie zlodzenie gruntu. Zanotowano też wiatr słaby i umiarkowany, przeważnie z kierunków zachodnich. Spośród zjawisk fenologicznych, podczas ostatniej kontroli odnotowano przelot lerki i skowronka. Omówienie wyników W wybranych pasach zadrzewień śródpolnych Łagowskiego Parku Krajobrazowego i otuliny w sezonie zimowym stwierdzono łącznie 37 gatunków ptaków (25 gatunków na trasach Jemiołów i 30 gatunków na trasach Łagówek ), przy czym 18 z nich to gatunki wspólne dla obu tras transektowych, 12 gatunków występowało wyłącznie na trasie Łagówek, a 7 wyłącznie na trasie Jemiołów (tab. 1 i 2). Tab. 1. Zestawienie liczby, dominacji oraz zagęszczenia gatunków ptaków zimujących w zadrzewieniach pasowych w Łagowskim Parku Krajobrazowym na trasie Jemiołów w sezonie Wytłuszczonym drukiem wyróżniono dominanty (dominacja > 5%); gwiazdką oznaczono gatunki wspólne dla obu tras transektowych. Tab.1. Account of number, dominance and density of birds wintering in tree streteches of Łagowski Landscape Park alongside Jemiołów Route in the season Bold print indicates dominants (dominance > 5%); an asterisk marks the species common for both transect routes. Lp. Gatunek /Dzień kontroli Suma Dominacja % Zagęszczenie os./km Zagęszczenie os./1ha 1. *Emberiza citrinella ,4 6,8 2,7 2. *Parus major ,6 5,7 2,3 3. *Turdus pilaris ,7 2,0 0,8 4. *Garrulus glandarius ,5 1,1 0,4 5. *Cyanistes caeruleus ,9 0,9 0,4 6. *Carduelis flammea ,2 0,4 0,2 7. *Pyrrhula pyrrhula ,4 0,3 0,1 8. *Turdus merula ,2 0,2 0,1 9. *Poecile montanus ,2 0,2 0,1 10. *Fringilla coelebs ,2 0,2 0,1 11. *Carduelis cannabina ,0 0,2 0,1 12. Pica pica ,0 0,2 0,1 13. *Emberiza schoeniclus ,0 0,2 0,1 14. *Passer montanus ,8 0,1 0,1 86

5 D. Jermaczek, R. Orzechowski - Zimowanie ptaków w zadrzewieniach śródpolnych w Łagowskim *Poecile palustris ,6 0, Buteo buteo , *Falco tinnunculus , Dryocopus martius , Dendrocopos minor , Certhia familiaris , *Lanius excubitor , Picus viridis ,2 + + *Coccothraustes 23. coccothraustes , *Turdus viscivorus , Carduelis carduelis ,2 + + Suma ,0 18,7 7,6 N gatunków Tab. 2. Zestawienie liczby, dominacji oraz zagęszczenia gatunków ptaków zimujących w zadrzewieniach pasowych w Łagowskim Parku Krajobrazowym na trasie Łagówek w sezonie Wytłuszczonym drukiem wyróżniono dominanty (dominacja > 5%); gwiazdką oznaczono gatunki wspólne dla obu tras transektowych. Tab. 2. Account of number, dominance and density of birds wintering in tree streteches of Łagowski Landscape Park alongside Łagówek Route in the season Bold print indicates dominants (dominance > 5%); an asterisk marks the species common for both transect routes. Lp. Gatunek/ Dzień kontroli Suma Dominacja % Zagęszczenie os./ km Zagęszczenie os./ ha 1. *Emberiza citrinella ,1 38,10 15,2 2. *Turdus pilaris ,1 7,78 3,1 3. *Passer montanus ,1 5,03 2,0 4. *Parus major ,0 4,25 1,7 5. *Carduelis cannabina ,6 3,27 1,3 6. *Carduelis flammea ,4 2,42 1,0 7. *Fringilla coelebs ,8 1,24 0,5 8. *Garrulus glandarius ,7 1,17 0,5 9. Carduelis chloris ,6 1,11 0,4 87

6 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) 10. *Cyanistes caeruleus ,4 0,98 0,4 11. Sturnus vulgaris , ,4 12. *Emberiza schoeniclus ,8 0,59 0,2 13. Emberiza calandra ,7 0,52 0,2 14 Regulus regulus ,7 0,52 0,2 15. *Turdus merula ,6 0,46 0,2 16. *Coccothraustes coccothraustes ,6 0,39 0,1 17. *Turdus viscivorus ,5 0,33 0,1 18. *Poecile palustris ,4 0,26 0,1 19. Passer domesticus ,4 0,26 0,1 20. *Pyrrhula pyrrhula ,2 0, Certhia brachydactyla , Certhia sp , Troglodytes troglodytes , *Lanius excubitor , Dendrocopos major , *Falco tinnunculus , Accipiter nisus , *Poecile montanus , Turdus philomelos , Lophophanes cristatus ,1 + + Suma ,0 69,72 28,2 N gatunków Głównym dominantem był trznadel Emberiza citrinella, przy czym na trasach Łagówek jego udział przekraczał połowę spośród wszystkich stwierdzonych osobników, podczas gdy na trasach Jemiołów stanowił niewiele ponad jedną czwartą. Pozostałe gatunki, których udział przekroczył 5% ugrupowań to kwiczoł Turdus pilaris i bogatka Parus major, a także sójka Garrulus glandarius (w przypadku tras Jemiołów ) i mazurek Passer montanus (w przypadku tras Łagówek ). Całkowite średnie zagęszczenie w przeliczeniu na 1 km zadrzewień wyniosło 44,2 osobnika, a w przeliczeniu na powierzchnię stanowiło 15,2 osobnika na hektar na 1 kontrolę. Zagęszczenie to było zdecydowanie wyższe (blisko 4 razy) na trasach Łagówek, gdzie wynosiło 69,7 os./km (28,8 os./ha), podczas gdy na trasach Jemiołów jego wartość stanowiła 18,7 os./km (7,6 os./ha). 88

7 D. Jermaczek, R. Orzechowski - Zimowanie ptaków w zadrzewieniach śródpolnych w Łagowskim... Ptaki, które można uznać za charakterystyczne dla zadrzewień śródpolnych Parku w okresie obserwacji, to kwiczoł, paszkot, gil i czeczotka. Gatunków tych nie stwierdzono w tym środowisku w okresie lęgowym (Jermaczek 2006, Orzechowski 2007). Zadrzewienia wykorzystywane były przez ptaki przede wszystkim jako miejsce żerowania, schronienia i odpoczynku, a także czatowania (myszołów, pustułka) i korytarz migracyjny. Wyniki obserwacji na obu transektach różnią się przede wszystkim ilością zanotowanych osobników, zagęszczeniem, a także składem dominantów. Na trasie Łagówek stwierdzono ponad dwukrotnie więcej ptaków oraz blisko czterokrotnie większe ich zagęszczenie. Najliczniejszy gatunek na obu trasach trznadel, na transektach Łagówek był, w przeliczeniu na 1 ha powierzchni zadrzewień, liczniejszy ponad 5 krotnie. Sytuacja taka może wynikać m. in. z różnic położenia trasektów w stosunku do zabudowy. Trasy Łagówek bezpośrednio sąsiadowały z miejscowościami (Łagów, Łagówek) i przebiegały w bliskich od nich odległościach, natomiast zadrzewienia trasy Jemiołów położone były głównie w otwartej przestrzeni pól. Zjawisko większej koncentracji ptaków zimą w pobliżu zabudowań znane jest w literaturze dotyczącej tego tematu (Jermaczek 1982, Kujawa 2000, Dombrowski 2001). Potwierdzeniem takiego wnioskowania może być skład dominantów na obu trasach. Na transektach Łagówek jednym z głównych gatunków jest, związany z osiedlami, mazurek, podczas gdy w zadrzewieniach Jemiołów wśród dominantów znalazła się sójka, gatunek bardziej związany z lasem, rzadko odwiedzający zabudowania. Zdecydowanie liczniejsze na transektach Łagówek były też makolągwa i dzwoniec. Poza tym, w otoczeniu transektów Łagówek dominowały wieloletnie odłogi, z wysoką roślinnością chwastów i nalotem drzew co, jako dobra baza pokarmowa oraz miejsca ukrycia, mogło przywabiać więcej ptaków. Zjawisko takie obserwowano np. na odłogach w krajobrazie rolniczym Wysoczyzny Siedleckiej (Dombrowski 2004). Natomiast otoczenie zadrzewień na transektach Jemiołów utrzymane było w dobrej kulturze rolnej, ziemia była tu przeważnie zaorana lub pokryta zbożami ozimymi, dającymi dużo mniejsze możliwości pokarmowe niż różnorodna roślinność odłogów. W polskiej literaturze ostatnich 15 lat istnieje bardzo niewiele prac poświęconych zimowaniu ptaków w zadrzewieniach śródpolnych (Tryjanowski i in. 2009). Wartości powyższych danych odnoszące się do tras Jemiołów są zbliżone do wyników uzyskanych w okolicach Turwi w Wielkopolsce. W latach w zadrzewieniach pasowych zimowało tam 27 gatunków ptaków ze średnim zagęszczeniem ok. 7os./ha (Kujawa 1995, 2000). Czynnikami mającymi wpływ na występowanie ptaków w zadrzewieniach na obu transektach w Łagowskim Parku Krajobrazowym, mogły być także wielkość otwartej powierzchni polnej pomiędzy zadrzewieniami oraz odległość od lasu. Jednocześnie, dla wyników przeliczeń nie bez znaczenia jest również różnica w długości obu tras. 89

8 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) Przedstawione wyżej wyniki, jakkolwiek bardzo wyrywkowe, wskazują na szereg problemów badawczych pojawiających się w nowej w ostatnich latach sytuacji, wieloletniego odłogowania gruntów rolnych. Tworzy się nowe środowisko w którym, dzięki zróżnicowanej strukturze i bogactwu pokarmowemu, może zimować znacznie większa ilość ptaków, niż w krajobrazie pól regularnie uprawianych. Wśród nich może być znaczny odsetek osobników lęgnących się w okolicy które, zwłaszcza w sytuacji łagodnych zim, nie muszą podejmować wędrówek. Również przybysze z północno-wschodniej Europy znajdując na dużych powierzchniach odłogów znaczną ilość pokarmu, mogą przebywać w jednym rejonie całą zimę. LITERATURA DOMBROWSKI A Zimowanie ptaków w wybranych wsiach Wysoczyzny Siedleckiej. Kulon 6: DOMBROWSKI A Zimowanie ptaków w zróżnicowanym krajobrazie rolniczym Wysoczyzny Siedleckiej w sezonie 2003/2004. Kulon 9;2: DOMBROWSKI A., GOŁAWSKI A Znaczenie odłogów w preferencjach środowiskowych wybranych gatunków ptaków lęgowych w krajobrazie rolniczym środkowej Polski. Not. Orn. 45: JANKOWIAK J Zmiany użytkowania ziemi w okresie transformacji gospodarki w Polsce. In: RYSZKOWSKI L., KĘDZIORA A. (eds) Ochrona środowiska w gospodarce przestrzennej. Poznań, s JERMACZEK D Jakościowa i ilościowa charakterystyka awifauny pól okolic Kosieczyna w woj. zielonogórskim. Praca magisterska. ZZS UAM w Poznaniu. JERMACZEK D Ptaki lęgowe Łagowskiego Parku Krajobrazowego (woj. lubuskie) w latach Przegl. Przyr. XVII, 1-2: KARTANAS E Zespoły ptaków zasiedlających pasy roślinności okalające śródpolne drogi. Acta Univ. Nicolai Copern. 96: KOT H Ptaki lęgowe pól uprawnych Niziny Szczecińskiej. Kulon 12: KUJAWA K Composition and dynamics of wintering bird communities in mid-field woods and woodbelts in Turew (western Poland). Acta orn.29: KUJAWA K Wpływ struktury zadrzewień śródpolnych na zgrupowania ptaków lęgowych w krajobrazie rolniczym. In: RYSZKOWSKI L., BAŁAZY S. (eds) Ekologiczne procesy na obszarach intensywnego rolnictwa. Zakład badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN: KUJAWA K Awifauna zimowa krajobrazu rolniczego Parku Krajobrazowego im. Gen D. Chłapowskiego. Biul. Parków Krajobrazowych Wielkopolski. 6: ORŁOWSKI G., NOWAK L Problematyka odłogowania gruntów w świetle wyników badań prowadzonych w krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych (Artykuł przeglądowy). Acta Sci. Pol., Agricultura 3 (2): ORZECHOWSKI R Awifauna lęgowa zadrzewień powstałych na gruntach porolnych w okolicach Łagowa. Przegl. Przyr. XVIII, 1-2:

9 D. Jermaczek, R. Orzechowski - Zimowanie ptaków w zadrzewieniach śródpolnych w Łagowskim... SKŁODOWSKI J., POROWSKI J Skład i struktura zgrupowań biegaczowatych (Col., Carabidae) zamieszkujących małe śródpolne drzewostany sosnowe. Sylvan 3: SKOLUD P Zalesienie prywatnych gruntów rolnych uwarunkowania pomocy ze środków unijnych (Z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej). Biblioteczka Leśniczego, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa. DGLP. Wydawnictwo Świat Warszawa. Zesz TRYJANOWSKI P The composition and dynamics of a wintering bird community in an agricultural area of western Poland. Acta orn. 30: TRYJANOWSKI P., KUŹNIAK S., KUJAWA K., JERZAK L Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Poznań. Adresy autorów: Danuta Jermaczek Kosieczyn, ul. Główna Zbąszynek dankajermaczek@poczta.onet.pl Ryszard Orzechowski ul. Cisowa 1A/ Zielona Góra rysiaty@wp.pl 91