Wymogi siedliskowe. Status gatunku w Polsce

Transkrypt

1 Fot. Grzegorz Leśniewski Wodnik Rallus aquaticus Status gatunku w Polsce Wodnik to nieliczny, lokalnie średnio liczny ptak lęgowy niżu (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Kupczyk i Cempulik 2007). W latach 90. ubiegłego stulecia liczebność populacji lęgowej wodnika szacowano od do par (Kupczyk i Cempulik 2007), jednak ulega ona silnym fluktuacjom na skutek występowania ostrych zim. Gatunek ten występuje skupiskowo na obszarze całego kraju, a najwyżej położone stanowisko stwierdzono w Bieszczadach w Tarnawie Wyżnej na wysokości 700 m n.p.m. (Kupczyk i Cempulik 2007). Najliczniejsza populacja wodnika zasiedla Bagna Biebrzańskie (liczebność w latach 80. XX w. szacowano na 1600 par), a większe skupiska par stwierdzano również w dolinie Narwi, dolinie górnej Wisły, na Stawach Milickich oraz na jeziorze Świdwie (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Kupczyk i Cempulik 2007). Wymogi siedliskowe W okresie lęgowym wodnik zasiedla szerokie spektrum siedlisk hydrogenicznych: zabagnione doliny rzeczne, torfowiska oraz wszelkiego rodzaju zbiorniki wód stojących pochodzenia naturalnego (jeziora, śródpolne oczka wodne, starorzecza) i sztucznego (stawy rybne, torfianki, glinianki, zbiorniki retencyjne; Taylor i van Perlo 1998). Gatunek ten spotykany bywa również przy rowach melioracyjnych i śródleśnych rzekach, w nadrzecznych zaroślach wierzbowych, a nawet w olsach i łęgach olszowo-jesionowych z długo stagnującą wodą (Dombrowski 2004). Gniazdowanie wodnika na danym obszarze jest ściśle uzależnione od odpowiedniego poziomu wody, który stanowi barierę dla drapieżników i zapewnia bazę pokarmową dla ptaków, oraz obecności gęstej roślinności szuwarowej, która daje możliwość ukrycia gniazda (Jenkins i Ormerod 2002, Brambilla i Rubolini 2004, de Kroon 2004, Jedlikowski i in. 2014). Wodnik Rallus aquaticus 177

2 Wodnik zasiedla zwykle płytko zalany pas szuwaru, gdzie poziom wody waha się od 5 do 30 cm. Ptaki nie wykazują preferencji wobec konkretnych gatunków roślinności wodno-błotnej, lecz zasiedlają wszelkiego rodzaju szuwary (m.in. szuwar pałkowy, turzycowy, trzcinowy, kłociowy, kosaćcowy), o ile są one na tyle zwarte, aby zapewnić bezpieczeństwo dla gniazd i ptaków. Istotne jest również występowanie niewielkich obszarów otwartej toni wodnej, które są wykorzystywane jako miejsca żerowania (Taylor i van Perlo 1998). Terytorializm i wielkość obszaru użytkowanego w okresie lęgowym Wodnik jest gatunkiem monogamicznym i wykazuje silne zachowania terytorialne w okresie lęgowym. Wielkość terytorium lęgowego waha się od 160 do 590 m 2, średnio 320 m 2 (Bengtson 1967). Badania prowadzone na Pojezierzu Mazurskim wykazały, że ptaki często zasiedlają rokrocznie te same zbiorniki wodne (najmniejszy zbiornik użytkowany przez ptaki miał powierzchnię 0,1 ha), a ich terytoria lęgowe pozostają niezmienione pod warunkiem stabilności siedliska (głównie poziomu wody; J. Jedlikowski dane niepubl.). W przypadku utraty bądź wyprowadzenia lęgu kolejne gniazda budowane są w niewielkiej odległości od poprzedniego (średnia odległość wynosi 30 m). Gniazda sąsiadujących par oddalone są od siebie średnio o około 120 m, choć w miejscach o wysokim zagęszczeniu sąsiednie pary mogą gniazdować w odległości nawet m od siebie (Taylor i van Perlo 1998, J. Jedlikowski dane niepubl.). Podstawowe informacje o biologii lęgowej Gniazdo Badania prowadzone w Hiszpanii oraz w Holandii wykazały, że gniazda wodnika są usytuowane w miejscach o średniej głębokości wody około 7 cm (de Kroon 2004). Z kolei w Polsce północno-wschodniej oraz w Rumunii ptaki gniazdowały w miejscach o dwukrotnie większej głębokości wody, jednak wartość ta nigdy nie przekraczała 45 cm (Stermin i in. 2011, Jedlikowski i in. 2014). Podczas zajmowania miejsc gniazdowych ptaki wybierają fragmenty o znacznym zwarciu roślinności szuwarowej oraz preferują płaty roślinności wieloletniej, która zapewnia możliwość doskonałego ukrycia gniazda, szczególnie na początku sezonu lęgowego (Brambilla i Rubolini 2004, de Kroon, 2004, Jedlikowski i in. 2014). Gniazda wodnika zlokalizowane są w różnorakiej roślinności wodno-błotnej, zwykle w pałce, turzycy, trzcinie lub kłoci wiechowatej, jednakże pojedyncze gniazda znajdowano również w kępach situ, mozgi trzcinowatej, tataraku zwyczajnego czy jeżogłówki gałęzistej (de Kroon i Mommers 2002, de Kroon 2004, Jedlikowski i in. 2014). Dodatkowo gniazda wodnika są zwykle usytuowane w pobliżu zarośli wierzbowych, wykorzystywanych przez ptaki jako schronienie przed drapieżnikami oraz niesprzyjającymi warunkami pogodowymi (de Kroon 2000, Jedlikowski i in. 2014). Konstrukcja gniazda wodnika ma postać czarki umieszczonej zazwyczaj tuż nad powierzchnią wody wśród gęstej roślinności szuwarowej. Gniazdo zbudowane jest z jednorodnego materiału, najczęściej suchych liści pałki, trzciny lub turzycy. Wnętrze gniazda jest suche. Średnica zewnętrzna wynosi zwykle cm, a wysokość 7 cm (Gotzman i Jabłoński 1972). W okresie inkubacji oraz karmienia piskląt ptaki często budują dodatkowe platformy w pobliżu właściwego gniazda, służące jako miejsca noclegowe dla dorosłych ptaków bądź piskląt. Okres lęgowy Przylot ptaków na lęgowiska rozpoczyna się w marcu i trwa aż do końca kwietnia. Sezon lęgowy jest mocno rozciągnięty w czasie i trwa od końca marca do końca lipca, co spowodowane jest wyprowadzaniem przez wodnika dwóch lęgów w roku (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Szczegółowe badania prowadzone w Polsce północno-wschodniej wykazały, że ptaki przylatują na obszary lęgowe w pierwszej dekadzie kwietnia, a pierwsze zniesienia pojawiają się od trzeciej dekady kwietnia (najwcześniejsze lęgi stwierdzono 20 kwietnia). Szczyt pierwszych zniesień przypada na trzecią dekadę kwietnia pierwszą dekadę maja. Lęgi zastępcze, powtarzane po utracie pierwszego zniesienia, składane są od pierwszej drugiej dekady maja. Większość par odbywa 2 lęgi w roku. Drugi lęg wyprowadzany jest zwykle w okresie od połowy czerwca do połowy lipca, choć pojedyncze gniazda z jajami notowane były jeszcze w ostatniej dekadzie lipca (J. Jedlikowski dane niepubl.). W zachodnich częściach kraju pierwsze lęgi pojawiają się prawdopodobnie już od trzeciej dekady marca, a w Polsce centralnej od pierwszej dekady kwietnia, brak jednak dokładnych danych na temat fenologii gniazdowania wodnika na tych obszarach. Dodatkowo należy pamiętać, że część krajowej populacji pozostaje u nas na zimę (głównie w Polsce zachodniej i centralnej; Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Kajzer 2010, Sikora 2010) i pojedyncze lęgi mogą być wyprowadzane znacznie wcześniej, szczególnie po łagodnych zimach. Wielkość zniesienia Pełne zniesienie wodnika składa się zazwyczaj z 6 do 11 jaj (średnio 9), choć pojedyncze lęgi mogą liczyć od 5 do nawet 16 jaj. Jaja znoszone są w odstępach 1-dniowych (Taylor i van Perlo 1998). 178 Wodnik Rallus aquaticus

3 Inkubacja Wodnik jest gatunkiem, który rozpoczyna wysiadywanie po złożeniu ostatniego jaja (ewentualnie od przedostatniego jaja), wskutek czego pisklęta wykluwają się synchronicznie w przedziale kilku kilkunastu godzin. Okres inkubacji trwa dni (średnio 21; Vincent 1937), a lęg jest wysiadywany przez oboje partnerów, przy czym udział samicy jest zwykle nieco większy niż samca (Taylor i van Perlo 1998). Pisklęta Pisklęta są zagniazdownikami. Po wykluciu się pozostają kilka dni we właściwym gnieździe bądź przenoszą się do pobliskiej platformy gniazdowej, gdzie są karmione przez oboje rodziców. Po około dniach pisklęta potrafią samodzielnie zdobywać pokarm, pozostają jednak w pobliżu gniazda, w którym śpią i odpoczywają. Pisklęta stają się w pełni samodzielne i uzyskują zdolność do lotu w wieku 7 9 tygodni (Taylor i van Perlo 1998, Andreas 2000). Identyfikacja lęgu gniazdo, jaja i pisklęta Gniazdo wodnika jest podobne do gniazd innych chruścieli, w szczególności do gniazda kropiatki, zielonki oraz kokoszki. Gniazdo kropiatki wielkością jest bardzo zbliżone do gniazda wodnika, a jedyną różnicą jest wykorzystanie przez kropiatkę niejednorodnego materiału w konstrukcji gniazda (Gotzman i Jabłoński 1972). Ponieważ oba gatunki wykazują podobne preferencje siedliskowe, pewne rozróżnienie ich gniazd możliwe jest jedynie w oparciu o obserwację jaj lub dorosłych ptaków w pobliżu gniazda. Podstawową cechą odróżniającą gniazda zielonki i kokoszki od gniazd wodnika jest usytuowanie tych pierwszych w miejscach o większej głębokości wody (średni poziom wody w miejscach gniazdowych zielonki wynosi 40 cm, a w miejscach gniazdowych kokoszki 50 cm; Post i Seals 2000, Jedlikowski i in. 2014). Gniazda zielonki są również nieco mniejsze (średnica zewnętrzna mniejsza o ok. 4 cm) oraz zawieszone w roślinności szuwarowej kilka kilkanaście centymetrów powyżej poziomu wody, a nie osadzone na kępie lub tuż przy powierzchni wody, jak gniazda wodnika (Taylor i van Perlo 1998). W przypadku kokoszki gniazda są nieco większe od gniazd wodnika (średnica zewnętrzna większa o ok. 8 cm) oraz zwykle usytuowane na skraju otwartej toni wodnej (gniazda wodnika zlokalizowane są przeważnie wewnątrz płatów roślinności szuwarowej; Gotzman i Jabłoński 1972). Jaja wodnika są wyglądem zbliżone do jaj kropiatki i kokoszki, jednakże jaja tych dwóch gatunków chruścieli są plamkowane w miarę równomiernie na całej swojej powierzchni (plamkowanie jaj wodnika jest skupione bardziej przy szerszym biegunie) oraz mają wyraźne plamy, silnie kontrastujące z tłem skorupki. Jaja kokoszki są również widocznie większe od jaj wodnika (Gotzman i Jabłoński 1972). Pisklęta wodnika bardzo trudno odróżnić od piskląt innych gatunków chruścieli, gdyż w szacie puchowej wszystkie one są całkowicie czarne (poza pisklętami łyski, u których puch na głowie i szyi ma charakterystyczne pomarańczowe zakończenia). Jedyną cechą odróżniającą pisklęta wodnika jest nieco dłuższy dziób w porównaniu do piskląt zielonki czy kropiatki, a dodatkowo końcówki piór u nasady dzioba sięgają do nozdrzy, podczas gdy u piskląt innych gatunków chruścieli zakrywają nozdrza i sięgają często aż do połowy dzioba. Pierwsze pióra konturowe u piskląt wyrastają po dniach, a młode są w pełni opierzone w wieku około 70 dni (Becker 1995). Strategia liczeń monitoringowych Liczenie na całości obszaru czy na powierzchniach próbnych? Liczenia należy wykonywać jedynie w miejscach, które zostały stwierdzone jako obszary lęgowe wodnika lub stanowią preferowane przez ten gatunek siedliska (patrz niżej, Siedliska szczególnej uwagi ). Wielkość monitorowanej powierzchni zależy od rodzaju środowiska. W przypadku gdy kontrola prowadzona jest na niewielkich kompleksach stawów rybnych, śródpolnych zbiornikach wodnych lub w dolinie rzecznej z nielicznymi starorzeczami, gdzie łączna powierzchnia siedlisk hydrogenicznych nie przekracza 10 km 2, liczenia należy wykonać na całym obszarze. Jeśli powierzchnia potencjalnych siedlisk jest rozleglejsza (np. rozległe torfowiska, całe doliny rzeczne, duże połacie szuwaru jeziornego), monitoring należy zaplanować na reprezentatywnych powierzchniach próbnych, najlepiej losowo wskazanych kwadratach o rozmiarach 1 1 km. W przypadku ostoi w miarę jednorodnych krajobrazowo, z przeważającym udziałem siedlisk preferowanych przez wodnika, zaleca się systematyczny wybór powierzchni. Dla obszarów z mozaiką krajobrazu powinno się stosować losowanie z wyodrębnionej warstwy siedlisk dogodnych dla występowania gatunku. W takim przypadku konieczne będzie wytypowanie w oparciu o topografię terenu puli kwadratów charakteryzujących się dużym udziałem potencjalnych siedlisk wodnika traktowanych dalej jako operat losowania. Łączna powierzchnia objęta monitoringiem powinna stanowić około 10 20% kwadratów wyodrębnionych jako potencjalne siedliska wodnika (operatu). W kolejnych latach liczenia powinny być prowadzone na tych samych kwadratach (patrz niżej, Siedliska szczególne uwagi ). Zalecaną liczbę kontrolowanych powierzchni próbnych, w zależności od areału siedlisk wodnika w obrębie badanego obszaru, przedstawia poniższe zestawienie: do 10 km 2 cały obszar objęty monitoringiem; km powierzchni; km powierzchni; ponad 100 km 2 ponad 20. Wodnik Rallus aquaticus 179

4 Liczbę powierzchni zaplanowanych do monitoringu należy zweryfikować w kontekście posiadanych zasobów czasowych i ludzkich. Jeśli wykonywanie monitoringu zalecaną metodyką ze względów technicznych nie będzie możliwe, należy zmniejszyć ilość powierzchni próbnych, dobierając ich liczbę stosownie do możliwości wykonawcy. Ponieważ na liczebność wodnika w dużym stopniu wpływają zmiany poziomu wody oraz występowanie ostrych zim, zaleca się, aby liczenia powtarzać na wybranych powierzchniach nie rzadziej niż co 2 3 lata. W kluczowych ostojach tego gatunku warto prowadzić monitoring corocznie. Cenzus czy indeks co liczyć? Zalecaną metodyką monitoringu wodnika jest śledzenie zmian indeksu liczebności na całym badanym obszarze lub wyodrębnionych powierzchniach próbnych. W obydwu przypadkach jako indeks liczebności jest traktowana maksymalna liczba rewirów stwierdzonych metodą nasłuchu ptaków odzywających się na poszczególnych terytoriach. Techniki kontroli terenowej Ogólne określenie metodyki Monitoring wodnika powinien opierać się na liczeniu odzywających się ptaków podczas trzech kontroli badanej powierzchni. Liczenia należy prowadzić z punktów kontrolnych oddalonych od siebie o około 200 m w płatach dogodnych siedlisk. Ich lokalizacja powinna być stała zarówno podczas następnych kontroli, jak i w kolejnych latach realizacji monitoringu. W każdym punkcie kontrolnym obserwator powinien wykonać nasłuch oraz wabienie ptaków (patrz niżej, Stosowanie stymulacji głosowej ). Lokalizację punktów kontrolnych oraz miejsc odzywających się ptaków należy zaznaczyć na mapie. Trzeba również notować rodzaj wydawanego głosu (patrz niżej, Stosowanie stymulacji głosowej ). Należy zwracać szczególną uwagę na stanowiska ptaków odzywających się jednocześnie z różnych kierunków. Liczenia transektowe oraz wyszukiwanie gniazd nie są zalecanymi technikami monitorowania populacji lęgowej dla tego gatunku. Siedliska szczególnej uwagi Monitoring należy wykonywać przede wszystkim w miejscach potencjalnie najdogodniejszych dla wodnika. Trzeba pamiętać, że najistotniejszym wyznacznikiem obecności tego gatunku jest występowanie gęstej roślinności szuwarowej oraz odpowiedniego poziomu wody (do ok. 30 cm). Punkty kontrolne powinny być w pierwszej kolejności zlokalizowane w następujących siedliskach hydrogenicznych: strefa szuwaru otaczająca płytkie jeziora mezotroficzne i eutroficzne; śródpolne zbiorniki wodne z roślinnością szuwarową; torfowiska niskie; starorzecza oraz zabagnione fragmenty dolin rzecznych z roślinnością szuwarową; stawy rybne, najlepiej z niekoszoną roślinnością szuwarową; sztuczne zbiorniki wodne z roślinnością szuwarową; torfianki oraz glinianki z płatami szuwarów; zabagnione rowy melioracyjne z roślinnością szuwarową; olsy ze stagnującą wodą i kępami roślinności szuwarowej. Liczba kontroli i ich terminy Ponieważ wodnik jest gatunkiem skrytym, wykrywanym w większości przypadków jedynie na podstawie głosu, zaleca się wykonanie 3-krotnej kontroli w obrębie potencjalnych siedlisk w podanych niżej terminach: pierwsza kontrola: 1 kwietnia 10 kwietnia (zachodnia i centralna Polska) lub 20 kwietnia 30 kwietnia (wschodnia Polska); druga kontrola: 20 kwietnia 30 kwietnia (zachodnia i centralna Polska) lub 1 maja 10 maja (wschodnia Polska); trzecia kontrola: 1 maja 10 maja (zachodnia i centralna Polska) lub 20 maja 31 maja (wschodnia Polska). Odstęp pomiędzy kolejnymi liczeniami powienien wynosić dni. Ptaki mogą dolatywać na obszary lęgowe jeszcze w ostatniej dekadzie kwietnia oraz przemieszczać się pomiędzy rewirami w trakcie sezonu lęgowego. Stąd wykonanie pojedynczych kontroli nie jest miarodajne do zakwalifikowania stwierdzonych rewirów jako gniazdowanie prawdopodobne czy gniazdowanie pewne (patrz niżej, Interpretacja zebranych danych ). Pora kontroli (pora doby) Ptaki reagują na stymulację głosową w ciągu całego dnia (Dombrowski i in. 1993), jednak zaleca się, aby kontrole przeprowadzać o świcie lub o zmierzchu, kiedy ptaki wykazują największą aktywność głosową. Kontrole najlepiej rozpocząć na dwie godziny przed wschodem bądź zachodem słońca, a zakończyć około jednej do dwóch godzin po wschodzie/zachodzie słońca (Polak 2005). Przebieg kontroli w terenie Liczenie wodnika na całości niewielkiego obszaru badań (np. w wąskich dolinarz rzecznych, stawach rybnych) jest zdecydowanie łatwiejsze niż na rozległych obszarach odpowiednich dla tego gatunku siedlisk (na powierzchniach próbnych 1 1 km). W tym 180 Wodnik Rallus aquaticus

5 Gniazdo wodnika (fot. Jan Jedlikowski) pierwszym przypadku często wystarczy wykonanie liczenia z punktów wyznaczonych wzdłuż jednej trasy. Przykładowo, monitorując wypłycone stawy liczenia prowadzi się z grobli, a w przypadku jezior wzdłuż linii brzegowej zbiornika, o ile szerokość odpowiedniego środowiska wynosi do 150 m. Na powierzchniach z szerszymi płatami optymalnych siedlisk wskazane jest wytyczenie transektu przez środek płata szuwaru. Na powierzchniach próbnych (1 1 km) poruszamy się po wytyczonych wcześniej na mapie liniach przejść, odległych od siebie o około 200 m. Należy zatrzymywać się w zawczasu wytyczonych punktach (rozmieszczonych co 200 m), prowadzić nasłuchy i stymulację głosową ptaków oraz zaznaczać na mapie miejsca odzywających się ptaków. Na mapę nanosimy jedynie te osobniki, które zostały stwierdzone w odległości nie większej niż 100 m od punktu nasłuchu. Nanoszenie osobników odzywających się z większej odległości może powodować, że część stwierdzeń będzie dublowanych na kolejnych punktach, a liczebność wodnika będzie zawyżona. Ponieważ liczenie wodnika jest zajęciem czasochłonnym, prowadzonym często po zmroku i w trudnym terenie, należy wcześniej dobrać trasę przejść pomiędzy kolejnymi punktami kontrolnymi. Wykorzystanie odbiornika GPS do lokalizacji punktów kontrolnych i własnej pozycji znacząco przyspiesza wykonywanie kontroli (w przypadku kontrolowania obszarów o rozległej i monotonnej powierzchni szuwarów użycie odbiornika GPS jest niezbędne). Stosowanie stymulacji głosowej Stosowanie stymulacji głosowej podczas monitoringu wodnika zdecydowanie podnosi wykrywalność tego gatunku (Dombrowski i in. 1993, Brambilla i Jenkins 2009). W każdym punkcie kontrolnym zaleca się odtwarzanie przez 1 minutę głosu godowego samca (seria powtarzanych po sobie sylab tik przyspieszających, często o coraz wyższej tonacji) oraz głosu terytorialnego (najbardziej charakterystycznego głosu wodnika, przypominającego kwik prosięcia), a następnie nasłuch ptaków przez kolejną minutę. Gdy ptaki się nie odezwą, ponownie wykonujemy stymulację głosową trwającą 2 minuty, a następnie 2-minutowy nasłuch. W przypadku reakcji ptaków należy natychmiast przerwać wabienie z danego punktu. Na stymulację głosową ptaki odpowiadają zwykle głosem godowym samca bądź głosem terytorialnym. Sporadycznie można usłyszeć również głos alarmowy (piskliwe kjii ) oraz głos godowy samicy (krótki, miękki terkot brzmiącym jak tiurrr, czasem poprzedzony kilkoma sylabami tik, głos ten jest bardzo zbliżony do głosu godowego samicy zielonki). Przed przystąpieniem do monitoringu wodnika obserwator powinien odróżniać przynajmniej dwa pierwsze podstawowe głosy ptaków. Dokładną charakterystykę powyższych typów głosów wodnika podają Cramp i Simmons (1980) oraz Taylor i van Perlo (1998). Należy pamiętać, aby stymulacja głosowa była wykonywana cały czas z tą samą głośnością. Zbyt głośne odtwarzanie nagrania może spowodować, że część osobników nie odpowie na stymulację magnetofo- Wodnik Rallus aquaticus 181

6 nową. Wskazane jest przygotowanie sobie wcześniej odpowiedniej ścieżki dźwiękowej (zgodnie z powyższymi zaleceniami), która będzie wykorzystywana podczas monitoringu ptaków. Interpretacja zebranych danych Wynikiem monitoringu jest indeks liczebności wodnika na badanym obszarze. Wartość indeksu oblicza się, sumując najwyższe wartości (liczby wykrytych rewirów) uzyskane podczas trzech liczeń wykonanych na każdym z wyznaczonych punktów kontrolnych. Należy pamiętać, że para ptaków odzywająca się z jednego miejsca jest traktowana jako jedno stanowisko lęgowe. W przypadku bardziej zaawansowanych badań cenzusowych niezbędne jest uwzględnianie kategorii lęgowości, a końcowym wynikiem jest przedział liczebności. W celu określenia statusu lęgowego wodnika najważniejsza jest odpowiednia interpretacja głosów ptaków (tab. 6.4), a w mniejszym stopniu stwierdzenia wizualne. Samce odzywają się głosem godowym głównie na samym początku okresu lęgowego (do końca kwietnia; Polak 2005). Głos ten świadczy o zajętym terytorium i ma na celu zwabienie partnerki, ale nie jest dowodem gniazdowania. Sporadycznie można również usłyszeć głos godowy samicy, głównie w drugiej połowie sezonu lęgowego, który oznacza chęć znalezienia partnera i gotowość przystąpienia do lęgu. Stwierdzenie głosu godowego należy jednak uznać za gniazdowanie możliwe, gdyż nieskojarzone osobniki mogą przemieszczać się na duże odległości w poszukiwaniu partnera. O gniazdowaniu prawdopodobnym można wnioskować po przynajmniej dwukrotnym stwierdzeniu głosu terytorialnego w tym samym rewirze, bądź jednoczesnym stwierdzeniu dwóch ptaków odzywających się w bliskiej odległości (kilku metrów) głosem terytorialnym (niejako w duecie). Stwierdzenia głosów Tabela 6.4. Kryteria klasyfikacji statusu lęgowego dla obserwacji wodnika Gniazdowanie możliwe Głos godowy samca w odpowiednim środowisku Głos godowy samicy w odpowiednim środowisku Jednorazowe stwierdzenie głosu terytorialnego w odpowiednim środowisku Pojedyncza obserwacja ptaka w odpowiednim środowisku w okresie od kwietnia do lipca Gniazdowanie prawdopodobne Przynajmniej dwukrotne stwierdzenie głosu terytorialnego w tym samym rewirze Jednoczesne stwierdzenie dwóch ptaków odzywających się w duecie głosem terytorialnym Gniazdowanie pewne Głos alarmowy lub sykliwy przy pustym gnieździe Gniazdo z jajami lub skorupami jaj Gniazdo z pisklętami Obserwacja dorosłego ptaka z pisklętami w szacie puchowej ptaków nigdy nie dają pewności co do ich statusu lęgowego w danym miejscu, stąd kategorię gniazdowanie pewne przypisujemy jedynie w przypadku znalezienia gniazda bądź obserwacji piskląt (tab. 6.4). Ponieważ wodnik ma niewielkie terytoria lęgowe (patrz wyżej, Terytorializm... ), można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że ptaki odzywające się (szczególnie głosem terytorialnym) w sąsiednich punktach kontrolnych (odległych od siebie o 200 m) należą do osobnych par. Prowadząc monitoring powierzchni z punktów oddalonych od siebie o około 200 m, nie należy traktować liczby wykrytych rewirów jako całkowitej liczby par lęgowych na danym obszarze, a jedynie jako indeks pomocny w określaniu trendu liczebności lokalnych populacji wodnika. W celu ustalenia rzeczywistej liczebności par lęgowych punkty kontrolne powinny być oddalone od siebie nie więcej niż 50 m, a kontrole powinny być wykonywane znacznie częściej niż tylko 3 razy w ciągu sezonu lęgowego (Dombrowski i in. 1993). Techniki wyszukiwania gniazd Wyszukiwanie gniazd wodnika nie jest zalecaną metodą monitoringu tego gatunku, gdyż jest to czynność czasochłonna i może mieć negatywny wpływ na bezpieczeństwo lęgów. Niemniej jednak w razie konieczności znalezienia gniazda należy się upewnić, że ptaki zasiedlają dany rewir nie krócej niż 3 tygodnie. Po tym okresie można się spodziewać, że lęg będzie w na tyle zaawansowanym stadium, iż zlokalizowanie gniazda nie spowoduje jego porzucenia przez ptaki (patrz niżej, Bezpieczeństwo ptaków i obserwatora ). Gniazda należy szukać w roślinności szuwarowej, zwykle w promieniu kilkunastu metrów od miejsca, w którym ptaki najczęściej się odzywały. W przypadku gdy lęg jest już w końcowym etapie inkubacji, ptaki są bardzo pobudzone i odzywają się głosem alarmowym w pobliżu gniazda, co może ułatwić jego lokalizację. Zalecenia negatywne Stwierdzenia wodnika na początku sezonu lęgowego (w marcu, szczególnie w pierwszej połowie miesiąca) mogą dotyczyć osobników przelotnych, migrujących na docelowe obszary lęgowe. Stąd też wykrycie ptaków w tym okresie należy traktować jedynie jako wskazówkę podczas kontroli terenowych wykonywanych w późniejszym, zalecanym terminie liczeń (patrz wyżej, Liczba kontroli i ich terminy ). Kontroli terenowych nie należy wykonywać w niesprzyjających warunkach pogodowych porywistym wietrze lub padającym deszczu, gdyż może to znacząco obniżyć wykrywalność ptaków. Nie zaleca się przemieszczania pomiędzy kolejnymi punktami kon- 182 Wodnik Rallus aquaticus

7 trolnymi brodząc w wodzie lub niszcząc roślinność szuwarową, gdyż wydawany hałas może spłoszyć bądź zestresować ptaki, które znacznie rzadziej będą się odzywały. Kiedy zalecenie to okaże się niewykonalne, obserwator powinien odczekać w każdym punkcie dodatkowo kilka minut przed przystąpieniem do wabienia ptaków. Bezpieczeństwo ptaków i obserwatora Nie zaleca się wyszukiwania gniazd ptaków, gdyż zlokalizowanie gniazda w trakcie jego budowy bądź w okresie składania jaj może skutkować porzuceniem gniazda/lęgu przez ptaki. Dodatkowo długotrwałe wyszukiwanie gniazd powoduje niszczenie roślinności szuwarowej wokół miejsc gniazdowych, co może przyczyniać się do splądrowania gniazda przez drapieżniki. W przypadku kontroli w parkach narodowych i rezerwatach należy uprzednio uzyskać zgodę właściwych organów administracji, a na terenach prywatnych (w tym na stawach hodowlanych) zgodę zarządcy danego obszaru. Ponieważ większość kontroli wykonywana będzie po zmroku, niezbędne jest wcześniejsze zapoznanie się z monitorowanym terenem w ciągu dnia, co znacznie ułatwi orientację i zmniejszy możliwość błądzenia po mało znanym obszarze. Podczas prowadzenia kontroli niezbędne jest posiadanie sprzętu oświetleniowego. Jan Jedlikowski Literatura Andreas U Haltung und Handaufzucht von Wasserrallen Rallus aquaticus. Der Zoologische Garten 70: Becker P Identification of Water Rail and Porzana crakes in Europe. Dutch Birding 17: Bengtson S.A Territoriality in Water Rail Rallus aquaticus in early spring. Var Fagelvarld 26: Brambilla M., Jenkins R.K.B Cost-effective estimates of water rail Rallus aquaticus breeding population size. Ardeola 56: Brambilla M., Rubolini D Water Rail Rallus aquaticus breeding density and habitat preferences in Northern Italy. Ardea 92: Cramp S., Simmons K.E.L. (red.) The Birds of the Western Palearctic. Vol. II. Oxford University Press, Oxford. de Kroon G.H.J Over nesthabitat en nest van Waterral Rallus aquaticus in actief laagveen. Het Vogeljaar 48: de Kroon G.H.J A comparison of two European breeding habitats of the Water Rail Rallus aquaticus. Acta Ornithologica 39: de Kroon G.H.J., Mommers M.H.J Breeding of the Water Rail Rallus aquaticus in Cladium mariscus vegetation. Ornis Svecica 12: Dombrowski A Rallus aquaticus wodnik. W: M. Gromadzki (red.), Ptaki (cz. I). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. T. 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, s Dombrowski A., Rzępała M., Tabor A Wykorzystywanie stymulacji magnetofonowej w ocenie liczebności lęgowej populacji perkozka Tachybaptes ruficollis, wodnika Rallus aquaticus, zielonki Porzana parva i kokoszki wodnej Gallinula chloropus. Notatki Ornitologiczne 33: Gotzman J., Jabłoński B Gniazda naszych ptaków. PZWS, Warszawa. Jedlikowski J., Brambilla M., Suska-Malawska M Fine-scale selection of nesting habitat in Little Crake Porzana parva and Water Rail Rallus aquaticus in small ponds. Bird Study 61: Jenkins R.K.B., Ormerod S.J Habitat preferences of breeding Water Rail Rallus aquaticus. Bird Study 49: Kajzer Z Zimowanie wodnika Rallus aquaticus i kokoszki Gallinula chloropus na odstojnikach Zakładów Chemicznych Police. Ptaki Pomorza 1: Kupczyk M., Cempulik P Wodnik Rallus aquaticus. W: A. Sikora, Z. Rohde, M. Gromadzki, G. Neubauer, P. Chylarecki (red.), Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Polak M Temporal pattern of vocal activity of the Water Rail Rallus aquaticus and the Little Crake Porzana parva in the breeding season. Acta Ornithologica 40: Post W., Seals C.A Breeding biology of the Common Moorhen in an impounded cattail marsh. Journal of Field Ornithology 71: Sikora A Zimowanie wodnika Rallus aquaticus, kszyka Gallinago gallinago i słonki Scolopax rusticola w północnej Polsce oraz uwagi o ich wykrywaniu. Ornis Polonica 51: Stermin A.N., Pripon L.R., David A., Coroiu I Wetlands management for Little Crake Porzana parva conservation in a Natura 2000 site. International Conference for Enviromental Sciences and Development. IPCBEE 4: Taylor P.B., van Perlo B Rails: A guide to the Rails, Crakes, Gallinules and Coots of the world. Pica Press, Sussex. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Vincent J Incubation period of Water Rail. British Birds 31: 62. Wodnik Rallus aquaticus 183