Awifauna lęgowa stawów rybnych w Chotowie

Transkrypt

1 106 Awifauna lęgowa stawów rybnych w Chotowie Breeding birds of the Chotów Fishponds Piotr Wilniewczyc, Maciej Wachecki, Paweł Grzegorczyk ABSTRAKT: W 2013 roku wykonano liczenia ptaków wodno-błotnych na ośmiu kompleksach stawów rybnych w okolicy wsi Chotów (gm. Krasocin, woj. świętokrzyskie), o łącznej powierzchni 134,2 ha. Stwierdzono tam 22 lęgowe i prawdopodobnie lęgowe gatunki wodno-błotnych Non-Passeriformes, w liczbie par. Spośród gatunków rzadkich i zagrożonych występowały: perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena (3 pary), bąk Botaurus stellaris (6 samców), bączek Ixobrychus minutus (2 samce), zielonka Porzana parva (2 samce) i błotniak stawowy Circus aeruginosus (6-8 par). Stosunkowo wysoką liczebność osiągały: łyska Fulica atra (44 pary), wodnik Rallus aquaticus (24 samce), kokoszka Gallinula chloropus (16 par) i trzciniak Acrocephalus arundinaceus (38 samców). Ponadto, na fragmentach stawów, które z uwagi na zaniechanie użytkowania przekształciły się w ols, przystępowało do lęgów 5-7 par samotnika Tringa ochropus i 5-6 par żurawia Grus grus. Brak sukcesu lęgowego u perkoza rdzawoszyjego wpisuje się w regres regionalnej i krajowej populacji gatunku. Stawy rybne w okolicy wsi Chotów, ze względu na znaczące populacje bąka, błotniaka stawowego i chruścieli, należy uznać za istotne w skali Regionu Świętokrzyskiego. SŁOWA KLUCZOWE: awifauna lęgowa, stawy rybne, Chotów, woj. świętokrzyskie. Wstęp Największe znaczenie dla lęgowych populacji ptaków wodno-błotnych w Regionie Świętokrzyskim mają doliny rzeczne, wraz ze znajdującymi się tam kompleksami stawów rybnych. Jak dotąd publikacje ornitologiczne powstały tylko dla niektórych z nich (np. Polak & Wilniewczyc 2001; Dudzik et al. 2010; Wilniewczyc et al. 2012). W przypadku stawów leżących w okolicy wsi Chotów wyrywkowe dane, pochodzące z Kartoteki Przyrodniczej Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody, zestawiono w monografii faunistycznej Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich (Chmielewski et al. 2005). Celem niniejszej pracy jest określenie wielkości populacji lęgowych ptaków wodno-błotnych na stawach rybnych w okolicach Chotowa oraz ocena znaczenia tego obszaru dla awifauny Regionu Świętokrzyskiego. Teren badań Badany obszar (ryc.) obejmuje osiem kompleksów stawów rybnych położonych pomiędzy wsiami Chotów i Kotowie (gm. Krasocin, woj. świętokrzyskie), w dalszej części opracowania nazywany stawami w Choto-

2 NATURALIA 2 (2013) 2014: wie. Położony jest w całości w mezoregionie Niecka Włoszczowska, wchodzącym w skład makroregionu Wyżyna Przedborska (Kondracki 2009). Stawy w Chotowie leżą w całości w zlewni rzeki Czarna Włoszczowska i zajmują łączną powierzchnię 134,2 ha. W ich skład wchodzą kompleksy: Zawada 40,0 ha, Jezioro Duże 20,4 ha, Jezioro Małe 8,7 ha, Małkowiec 21,3 ha, Kuźnica Nowa 11,5 ha, Kuźnica Stara 6,3 ha, Czarna Struga 18,1 ha i Kotowie 7,9 ha. Otoczone są głównie borami sosnowymi porastającymi wydmy oraz olsami powstałymi na terenach bezodpływowych. Do kompleksów Zawada i Jezioro Duże przylegają łąki i pastwiska. Na większości stawów prowadzona jest ekstensywna hodowla ryb, głównie karpia. Na podstawie ortofotomapy ( oraz obserwacji terenowych oceniono udział trzcinowisk na poszczególnych kompleksach stawów: Zawada 17%, Jezioro Duże 26%, Jezioro Małe 39%, Małkowiec 45%, Kuźnica Nowa 2%, Kuźnica Stara 66%, Czarna Struga 39%, Kotowie 59%. Dodatkowo, przy zastosowaniu tej samej techniki, oceniono, że 32% powierzchni stawu Małkowiec i 14% powierzchni stawu Jezioro Duże porastają zadrzewienia olchowe. Na kompleksie Kuźnica Stara występowała zwiększona antropopresja, ze względu na udostępnienie obiektu do celów wędkarskich. Metodyka Badania przeprowadzono w 2013 roku. Wykonano 6 kontroli dziennych: 21 IV, 18 V, 29 V, 1 VI, 22 VI i 18 VII oraz jedną nocną - 29 V, każdorazowo penetrując wszystkie stawy na badanym terenie. W trakcie kontroli dziennych używano lornetek o parametrach 10x50 oraz lunety (25-60x65). Obserwacje prowadzono z grobli, zawsze w korzystnych warunkach pogodowych (brak silnego wiatru i opadów). Kontrole rozpoczynano o różnych porach dnia, co miało na celu wykrycie Ryc. Mapa stawów rybnych w Chotowie Fig. A map of the Chotów Fishponds

3 108 Fot. 1. Staw Jezioro Duże koło Chotowa (fot. P. Wilniewczyc, ) Photo 1. Jezioro Duże Fishpond near Chotów, (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 2. Stawy Zawada koło Chotowa (fot. P. Wilniewczyc, ) Photo 2. Zawada Fishponds near Chotów, (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 3. Staw Jezioro Małe koło Chotowa (fot. P. Wilniewczyc, ) Photo 3. Jezioro Małe Fishpond near Chotów, (photo by P. Wilniewczyc)

4 NATURALIA 2 (2013) 2014: gatunków o różnej aktywności dobowej. W trakcie kontroli nocnej stosowano stymulację głosową ukierunkowaną na wykrycie bączka Ixobrychus minutus, zielonki Porzana parva, kropiatki Porzana porzana, wodnika Rallus aquaticus i kokoszki Gallinula chloropus. Liczono wszystkie wodno-błotne Non-Passerifomes oraz mało liczne Passeriformes. Nie szacowano liczebności dominantów trzcinowiskowych, tj. potrzosa Emberiza schoeniclus, rokitniczki Acrocephalus schoenobaenus i trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus. Wyniki obserwacji kartowano na mapach w skali 1:5000, dla każdego stawu oddzielnie. Liczebność populacji oceniono zgodnie z metodyką Borowiec et al. (1981). Jako lęgowe uznano osobniki lub pary gatunku spotkane w dogodnym siedlisku lęgowym w odpowiednim okresie fenologicznym. Liczebność łabędzia niemego Cygnus olor oceniono na podstawie liczby par z gniazdami lub nielotnymi młodymi. Liczebność grążyc Aythya spp. oceniono na podstawie maksymalnej liczby samic, odnotowanych w okresie lęgowym podczas jednej kontroli. Od maja do lipca na stawach obserwowano pojedyncze pary płaskonosa Anas clypeata i cyranki Anas querquedula, jednakże wobec nieczęstego ich występowania na tego typu obiektach i braku bezpośrednich dowodów lęgowości, ich gniazdowanie uznano za prawdopodobne. Wyniki W 2013 roku na badanym terenie stwierdzono pewne lub prawdopodobne gniazdowanie par wodno-błotnych Non-Passeriformes, należących do 22 gatunków (tab.). Spośród ptaków z tej grupy najliczniej występowały: łyska Fulica atra (44 pary), wodnik Rallus aquaticus (24 pary), krzyżówka Anas platyrhynchos (13-17 par) i kokoszka Gallinula chloropus (16 par). Wśród inwentaryzowanych gatunków wróblowych najliczniejsze były: trzciniak Acrocephalus arundinaceus (38 samców) i brzęczka Locustella luscinioides (8 par). Na stawach rybnych Zawada obserwowano żerowanie pojedynczych dorosłych osobników bociana czarnego Ciconia nigra, bielika Haliaeetus albicilla i kobuza Falco subbuteo, które prawdopodobnie gniazdowały w pobliskich lasach. Dyskusja Różnorodność gatunkowa wodno-błotnych Non-Passeriformes na stawach w Chotowie była znaczna (22 gatunki lęgowe i prawdopodobnie lęgowe), choć zdecydowanie niższa niż na najbardziej wartościowych stawach regionu, położonych w dolinach Nidy, Pilicy i Białej Nidy, na których odnotowano odpowiednio 37, 27 i 31 gatunków (Polak & Wilniewczyc 2001; Wilniewczyc et al. 2012; Dudzik et al. 2010). Spośród stwierdzonych na stawach w Chotowie lęgowych wodno-błotnych Non-Passeriformes, pięć (bąk, bączek, zielonka, żuraw i błotniak stawowy) wymienionych jest w Załączniku I Dyrektywy Rady 2009/147/WE, a trzy (bąk, bączek i zielonka) w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (Głowaciński 2001). Na stawach w Chotowie ogólna liczebność wodno-błotnych Non-Passeriformes była niższa niż na stawach w dolinie Nidy, górnej Pilicy czy Białej Nidy (Polak & Wilniewczyc 2001; Wilniewczyc et al. 2012; Dudzik et al. 2010). Różnice te wynikały w dużej mierze z 4-5 krotnie mniejszej ich powierzchni. Przykładowo na stawach w Chotowie stwierdzono 6 terytoriów bąka, podczas gdy na stawach w dolinie Nidy terytoriów (Polak & Wilniewczyc 2001), w dolinie górnej Pilicy 7-11 terytoriów (Wilniewczyc et al. 2012), a w dolinie Białej Nidy terytoriów (Dudzik et al. 2010). Ponadto na stawach w Chotowie przystępowało do lęgów 6-8 par błotniaka stawowego, a na porównywanych stawach odpowiednio: 23-33, i par tego gatunku (Polak

5 110 Tabela. Liczebność populacji lęgowych wybranych gatunków ptaków wodno-błotnych na stawach rybnych w Chotowie Table. Breeding populations of selected waterbirds in the Chotów Fishponds Kompleks stawów Lp. Gatunek Zawada Jezioro Duże Jezioro Małe Małkowiec Kuźnica Nowa Kuźnica Stara Czarna Struga Kotowie Łącznie 1. Cygnus olor Anser anser Anas platyrhynchos Anas strepera Anas clypeata Anas querquedula Aythya ferina Aythya fuligula Tachybaptus ruficollis Podiceps cristatus Podiceps grisegena Botaurus stellaris Ixobrychus minutus Fulica atra Gallinula chloropus Rallus aquaticus Porzana parva Grus grus Circus aeruginosus Vanellus vanellus Charadrius dubius Tringa ochropus Acrocephalus arundinaceus Locustella luscinioides Remiz pendulinus Carpodacus erythrinus Łącznie Liczba gatunków

6 NATURALIA 2 (2013) 2014: & Wilniewczyc 2001; Wilniewczyc et al. 2012; Dudzik et al. 2010). Czynnikiem, który prawdopodobnie miał duży wpływ na skład gatunkowy i liczebność populacji ptaków stawów w Chotowie był ekstensywny sposób ich użytkowania. Duży udział trzcinowisk wpływał na wysokie liczebności bąka, błotniaka stawowego i chruścieli Rallidae, których udział w zgrupowaniu stanowił aż 50-60%. Z kolei małe powierzchnie lustra wody oraz śródleśne położenie mogły mieć wpływ na niskie liczebności kaczek oraz perkozów z rodzaju Podiceps. Specyficzne dla tych stawów, dość liczne występowanie żurawia Grus grus i samotnika Tringa ochropus związane było z zaniechaniem użytkowania części powierzchni stawów i ich zarośnięciem przez olchy, co stworzyło dogodne warunki do gniazdowania tych gatunków (Bobrowicz et al. 2007; Michalak & Sikora 2007). Na stawach rybnych Zawada, pomimo zbudowania gniazd i wysiadywania jaj, żadna z par perkoza rdzawoszyjego Podiceps grisegena nie odniosła sukcesu lęgowego, co koresponduje z regionalnym i krajowym regresem populacji tego gatunku (Tomiałojć & Stawarczyk 2003; Wilniewczyc 2005). Stawy rybne w okolicy wsi Chotów, ze względu na znaczne populacje lęgowe bąka, błotniaka stawowego i chruścieli, należy uznać za istotne dla awifauny regionu. Piśmiennictwo Bobrowicz G., Konieczny K., Sikora A Żuraw Grus grus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J Próba uściślenia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Dudzik K., Bielak E., Maksalon L., Dobosz R Awifauna stawów rybnych doliny Białej Nidy i terenów przyległych w latach Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (4): Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Michalak P., Sikora A Samotnik Tringa ochropus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Polak M., Wilniewczyc P Ptaki lęgowe doliny Nidy. Not. Orn. 42: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Wilniewczyc P Zmiany w awifaunie regionu. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna: s Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Wilniewczyc P., Kaczorowski G., Święciak T., Kmiecik P., Dudzik K., Maniarski R., Jainta K., Wężyk M., Wachecki M., Urbański M., Czajka D., Osicki T., Grzegorczyk P Ptaki lęgowe doliny górnej i środkowej Pilicy. Naturalia 1:

7 112 Piotr Wilniewczyc, Maciej Wachecki, Paweł Grzegorczyk Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody Kielce, ul. Sienkiewicza 68 piotr.wilniewczyc@gmail.com Summary: Waterbirds were counted in 2013 in eight complexes of fishponds with the total area of ha near Chotów (Krasocin Commune, Świętokrzyskie Province). 22 breeding and probably breeding species of Non-Passeriformes were recorded in the number of pairs. Among important species were the Red-necked Grebe Podiceps grisegena (3 pairs), Eurasian Bittern Botaurus stellaris (6 males), Little Bittern Ixobrychus minutus (2 males), Little Crake Porzana parva (2 males) and Western Marsh Harrier Circus aeruginosus (6-8 pairs). Relatively high numbers were noted for the Eurasian Coot Fulica atra (44 pairs), Water Rail Rallus aquaticus (24 males), Common Moorhen Gallinula chloropus (16 pairs) and Great Reed Warbler Acrocephalus arundinaceus (38 males). Ponds, which were abandoned and overgrown with alder stands, were breeding grounds for 5-7 pairs of Green Sandpiper Tringa ochropus and 5-6 pairs of Common Crane Grus grus. Lack of breeding success of the Red-necked Grebe is consistent with the decline of its regional and national population. Fishponds near Chotów, as the breeding grounds for Eurasian Bittern, Western Marsh Harrier and rails, are important at a regional scale.