Założenia metodyczne do inwentaryzacji awifauny i monitoringu ornitologicznego obszaru Natura 2000 Błota Rakutowskie i rezerwatu przyrody Bagno

Transkrypt

1 Założenia metodyczne do inwentaryzacji awifauny i monitoringu ornitologicznego obszaru Natura 2000 Błota Rakutowskie i rezerwatu przyrody Bagno Głusza w ramach projektu Ochrona ptaków w rezerwatach i na obszarze Natura 2000 w woj. kujawsko - pomorskim POIŚ /12 Toruń, marzec 2013

2 2 1. WPROWADZENIE Opisane poniżej metody, z uwagi na szerokie spektrum gatunkowe awifauny, ogromne powierzchnie badanych obszarów i znaczne zróżnicowanie środowiskowe stanowią kompromis pomiędzy nakładami czasu w trakcie obserwacji terenowych a efektywnością otrzymywanych wyników. Cel projektu, jakim jest poprawa warunków bytowych awifauny wodno-błotnej powoduje, że stosowane metody skupiają się przede wszystkim na tej grupie ptaków. Celem badań będzie określenie aktualnych walorów ornitologicznych obszaru Natura 2000 Błota Rakutowskie i rezerwatu Bagno Głusza w okresie lęgowym oraz w trakcie migracji sezonowych. Docelowy monitoring umożliwi poznanie zmian zachodzących w składzie gatunkowym i liczebności ptaków w odpowiedzi na zabiegi ochronne przeprowadzone na wspomnianych terenach. Wyniki tych badań będą również podstawą do ewentualnego korygowania obowiązujących planów ochrony rezerwatów Bagno Głusza i Jezioro Rakutowskie oraz zdefiniowania negatywnych zjawisk zagrażającym ptakom i skutecznego im przeciwdziałania.

3 3 2. WYKORZYSTYWANE METODY ROZMIESZCZENIE, WIELKOŚĆ I LICZBA POWIERZCHNI BADAŃ 2.1. Błota Rakutowskie Sezon Lęgowy 21 transektów liniowych o łącznej długości 14,9 km, zlokalizowanych na 4 powierzchniach do wielkoobszarowego kartowania gatunków oraz w przesuszonym szuwarze jeziora Rakutowskiego (Rycina 1); 3 transekty do liczenia ptaków wodno-błotnych o łącznej długości 10,1 km przebiegające wzdłuż linii szuwaru i otwartego lustra wody jeziora Rakutowskiego, Żłoby i Radziszewskiego (Rycina 1); 4 powierzchnie do wielkoobszarowego kartowania gatunków ptaków zagrożonych, nielicznych i średniolicznych: powierzchnia Goreń ha, powierzchnia Błota ha, powierzchnia Skrzynki 73 ha oraz powierzchnia Kłótno ha (Rycina 1); metoda atlasowa - obszar Natura 2000 Błota Rakutowskie Migracje 8 punktów liczeń - obejmujących jezioro Rakutowskie oraz 4 kompleksy łąk (Rycina 1), liczenia dużych koncentracji ptaków - objazd samochodem po ustalonej (w okresie wiosennym) trasie.

4 4 Rycina 1. Lokalizacje powierzchni badań do liczenia ptaków na obszarze Natura 2000 Błota Rakutowskie. Objaśnienia: transekty liniowe - żółte linie, transekty do liczenia ptaków wodno-błotnych - niebieskie linie, powierzchnie do wielkoobszarowego kartowania ptaków zagrożonych, nielicznych i średniolicznych - granice oznaczone linią czerwoną, punkty liczeń w okresie migracji - R1-R8.

5 Bagno Głusza Sezon Lęgowy 4 transekty liniowe o łącznej długości - 6,1 km, przebiegające wzdłuż granicy rezerwatu, na zdegradowanej łące, w przesuszonym szuwarze oraz w zadrzewieniach północno-zachodniej części obszaru chronionego (Rycina 2); 2 transekty do liczenia ptaków wodno-błotnych o łącznej długości 2,4 km przebiegające wzdłuż linii szuwaru i otwartego lustra we wschodniej części rezerwatu (Rycina 1); 1 powierzchnia do wielkoobszarowego kartowania gatunków ptaków zagrożonych, nielicznych i średniolicznych ha (Rycina 2); metoda atlasowa - obszar rezerwatu Migracje 4 punkty liczeń - 2 obejmujące lustro wody, 2 na pozostałym obszarze rezerwatu (Rycina 2).

6 6 Rycina 2. Lokalizacje powierzchni badań do liczenia ptaków w rezerwacie Bagno Głusza. Objaśnienia: transekty liniowe - żółte linie, transekty do liczenia ptaków wodno-błotnych - niebieskie linie, fragment granicy rezerwatu - czerwona linia, punkty liczeń w okresie migracji - G1-G4.

7 7 3. OPIS METOD BADAŃ 3.1 Transekt liniowy Na każdym transekcie liniowym przeprowadzone zostanie 5 liczeń porannych w terminach: kwiecień, 28 kwiecień - 14 maj, maj, 1-17 czerwiec, 18 czerwiec - 5 lipiec oraz jedno liczenie wieczorno-nocne pomiędzy 15 a 31 maja. Liczenia należy prowadzić w sugerowanym przez BIBBY IEGO et al. (1997) tempie 2 km/h. Kontrole poranne, rozpoczynają się krótko po wschodzie słońca i trwają maksymalnie 5 godzin, natomiast kontrola wieczorno-nocna rozpoczyna się po zachodzie słońca. Każdy transekt podzielony zostanie na oznakowane w terenie odcinki o długości 100 m, a współrzędne punktów wyznaczających poszczególne odcinki zostaną określone za pomocą urządzenia GPS. Ptaki liczone będą w pasie o szerokości 200 m (100 m po obu stronach trasy przemarszu), a poszczególne stwierdzenia osobników notowane z podziałem na 100 m odcinki. Podział taki, prócz możliwości utrzymania stałego tempa przemarszu, pozwala na precyzyjną analizę składu gatunkowego i liczebności ptaków w wybranych fragmentach środowiska (odcinki transektu). Ma to szczególne znaczenie w kontekście planowanego monitoringu ptaków na mniejszych powierzchniach, gdzie wykonane będą zabiegów ochronne. Podstawowym zapisem w tej metodzie jest śpiewający/tokujący samiec. Notowane będą również osobniki nieśpiewające, lecz wykazujące behawior związany z obecnością lęgu: ptaki zaniepokojone, budujące gniazdo, osobniki z pokarmem lub odchodami, karmiące młode, zachowania antagonistyczne. Metoda ta stosowana jest przede wszystkim dla gatunków terytorialnych, manifestujących swą obecność śpiewem lub innym rodzajem tokowania. Za liczbę par lęgowych przyjęta zostanie maksymalna liczba śpiewających samców stwierdzonych podczas jednej z kontroli. W pojedynczych przypadkach za parę lęgową przyjęte zostaną stwierdzenia ptaków, które nie śpiewały, ale wykazywały zachowania sugerujące obecność lęgu. W ocenie liczebności par lęgowych nie należy uwzględniać obserwacji ptaków z potencjalnego okresu migracji. Przyjęto, że będzie to 10 dni począwszy od daty pierwszego stwierdzenia danego gatunku. Wspomniane daty zostaną ustalone na podstawie częstych wizyt terenowych.

8 8 Na transekcie, który biegnie po granicy rezerwatu Bagno Głusza ptaki liczone będą tylko po jednej stronie transektu, w pasie 100 m wchodzącym w skład obszaru chronionego Transekt do liczenia ptaków wodno-błotnych Na każdym transekcie, przebiegającym wzdłuż linii szuwaru i otwartego lustra wody przeprowadzone zostaną spływy łódką podczas 5 liczeń porannych w terminach: kwiecień, 28 kwiecień - 14 maj, maj, 1-17 czerwiec, 18 czerwiec - 5 lipiec oraz w czasie jednego liczenia wieczorno-nocnego pomiędzy 15 a 31 maja. Ptaki liczone będą z podziałem na dwa pasy różniące się szerokością - 50 m pas szuwaru oraz 200 m pas lustra wody. Każdy transekt podzielony zostanie na odcinki o długości 250 m, w obrębie których notowane będą ptaki. Współrzędne punktów wyznaczających poszczególne odcinki zostaną określone za pomocą urządzenia GPS. Podział taki pozwali na precyzyjną analizę składu gatunkowego i liczebności ptaków w wybranych fragmentach środowiska (odcinki transektu). Ma to szczególne znaczenie w kontekście planowanego monitoringu ptaków na mniejszych powierzchniach, gdzie wykonane będą zabiegi ochronne. Podstawowym zapisem dla ptaków wróblowych Passeriformes, notowanych niezależnie w poszczególnych 250 m odcinkach szuwaru, będą śpiewające samce. Za liczbę par lęgowych przyjęta zostanie suma maksymalnych liczebności śpiewających osobników podczas jednej z kontroli dla każdego z odcinków z osobna. W ocenie liczebności par lęgowych wróblowych Passeriformes nie będą uwzględniane obserwacje ptaków z potencjalnego okresu migracji. Przyjęto, że będzie to 10 dni począwszy od daty pierwszego stwierdzenia danego gatunku. Wspomniane daty zostaną ustalone na podstawie częstych wizyt terenowych. W przypadku gatunków ptaków wodno-błotnych należy zapisywać wszystkie możliwe informacje z podziałem na dwa pasy i poszczególne odcinki transektu: odzywające się osobniki, ptaki zaniepokojone, pojedyncze samce i samice, pary ptaków, grupy osobników, zachowania antagonistyczne, budowanie gniazd, karmienie młodych, dorosłe wodzące młode. Interpretację oceny liczebności należy przeprowadzić dla poszczególnych gatunków oddzielnie w oparciu o wskazówki metodyczne zawarte w opracowaniach GILBERT A et al. (1988), GROMADZKIEGO et al. (2004), CHMIELEWSKIEGO & STELMACHA (2009), CHYLARECKIEGO et al.

9 9 (2009) oraz BOROWIEC et al. (1981), RANOSZKA (1983), CEMPULIKA (1985), KOTA (1986), KOSIŃSKIEGO & KUPCZYKA (1998) Wielkoobszarowe kartowanie gatunków ptaków zagrożonych, nielicznych i średniolicznych Metoda ta, zważywszy na jej ograniczenia (TOMIAŁOJĆ 2000, BRAUZE 2007) nie powinna być stosowana na dużych obszarach, lecz na mniejszych powierzchniach. W niniejszych badaniach, na trzech powierzchniach, mapowane będą stanowiska lęgowe zagrożonych, nielicznych i średniolicznych gatunków ptaków. Do tej grupy ptaków wchodzą gatunki z Załącznika I Dyrektywy Rady 2009/147/WE tzw. Dyrektywy Ptasiej, gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (GŁOWACIŃSKI red. 2001) oraz gatunki wyodrębnione na podstawie monografii TOMIAŁOJCIA & STAWARCZYKA (2003), SIKORY et al. (2007), KUCZYŃSKIEGO & CHYLARECKIEGO (2012) oraz PECMB (2010). Na każdej powierzchni przeprowadzone zostanie pięć liczeń w terminach: kwiecień, 28 kwiecień - 14 maj, maj, 1-17 czerwiec, 18 czerwiec - 5 lipiec oraz jedno liczenie wieczorno-nocne pomiędzy 15 a 31 maja. Podczas pojedynczego liczenia na plan powierzchni nanoszone będą stwierdzenia poszczególnych gatunków ptaków, przede wszystkim zachowania osobników wskazujące na obecność lęgu: śpiewający samiec, głosy zaniepokojenia, agresywne spotkania dwóch osobników, ptaki z pokarmem lub materiałem na gniazdo oraz lokalizacje czynnych gniazd, kierunek i odległość przemieszczania się ptaków. W czasie jednego dnia kontroli cenzus wykonywany będzie w dwóch etapach: od wschodu słońca do godzin przedpołudniowych (największa aktywność głosowa większości gatunków ptaków) - kontrolowana cała powierzchnia ze szczególnym uwzględnieniem śpiewających samców; popołudniowa kontrola całej powierzchni - notowane i kartowane stanowiska ptaków, których zachowania sugerowały obecność lęgu oraz mapowane gniazda. Ocena liczby par lęgowych oparta zostanie, podobnie jak w prace BRAUZE et al. (2011), na podstawie liczby wszystkich wykrytych stanowisk, na których stwierdzono: śpiewające samce z ogółu liczeń, z uwzględnieniem przemieszczających się ptaków; obecność ptaków, których zachowanie sugerowało obecność lęgu; zajęte gniazda.

10 10 Podobnie jak w kombinowanej odmianie metody kartograficznej (TOMIAŁOJĆ 1980a, b), szczególną wagę należy przykładać do odnotowywania jak największej liczby stwierdzeń jednocześnie śpiewających samców. Pozwoli to wyeliminować arbitralne decyzje dotyczące liczby zajętych terytoriów. Podczas badań należy stosować zapisy przyjęte w metodzie kartograficznej (TOMIAŁOJĆ 1976, BRAUZE 2012). Dla gatunków ptaków kolonijnych oraz tych, które nie demonstrują swojej obecności śpiewem, podstawą oceny liczby par lęgowych będą znalezione czynne gniazda. Ocena liczebności par lęgowych gatunków ptaków wodno-błotnych Non- Passeriformes oraz ptaków szponiastych Acciptriformes zostanie dokonana w oparciu o opracowania GILBERT A et al. (1988), GROMADZKIEGO et al. (2004), CHMIELEWSKIEGO & STELMACHA (2009), CHYLARECKIEGO et al. (2009) oraz BOROWIEC et al. (1981), RANOSZKA (1983), CEMPULIKA (1985), KOTA (1986), KOSIŃSKIEGO & KUPCZYKA (1998) Metoda atlasowa Dla każdej z powierzchni sporządzony zostanie spis stwierdzonych gatunków lęgowych z określeniem kategorii lęgowości, na podstawie kryteriów przyjętych w badaniach nad Polskim Atlasem Ornitologicznym (PAO, komunikat nr 2, 1986, SIKORA et al. 2007). Trzy kategorie lęgowości: gniazdowanie możliwe, prawdopodobne i pewne opisane są w sumie przez 16, uszeregowanych kolejno, kryteriów wraz ze wzrastającym prawdopodobieństwem gniazdowania gatunku (Tabela 1). Badania dla każdej z powierzchni przeprowadzone zostaną podczas 5 liczeń porannych w terminach: kwiecień, 28 kwiecień - 14 maj, maj, 1-17 czerwiec, 18 czerwiec - 5 lipiec oraz w czasie jednego liczenia wieczorno-nocnego pomiędzy 15 a 31 maja

11 11 Tabela 1. Kategorie i kryteria lęgowości ptaków przyjęte w badaniach nad Polskim Atlasem Ornitologicznym (PAO, komunikat nr 2, 1986, SIKORA et al. 2007). KATEGORIA KRYTERIUM - pojedyncze ptaki w okresie i siedlisku GNIAZDOWANIE MOŻLIWE lęgowym - jednorazowa obserwacja śpiewającego samca lub tokujących ptaków - para ptaków obserwowana w okresie i siedlisku lęgowym - zajęte terytorium lęgowe, - kopulacja, toki GNIAZDOWANIE PRAWDOPODOBNE odwiedzanie miejsca nadającego się na gniazdo - niepokój sugerujący bliskość gniazda - plama lęgowa (u ptaka trzymanego w ręku) - budowa gniazda lub drążenie dziupli - odwodzenie od gniazda lub młodych - gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego roku - młode zagniazdowniki nielotne lub słabo lotne, lub podloty gniazdowników poza GNIAZDOWANIE PEWNE gniazdem - gniazdo wysiadywane - ptaki z pokarmem dla młodych lub odchodami piskląt - gniazdo z jajami - gniazdo z pisklętami

12 Liczenia na punkcie w okresie migracji Punkty do liczeń ptaków na migracji położone są w takich miejscach, aby obserwacjami można było objąć jak największą przestrzeń przelotów i obszar koncentracji ptaków. Odległości pomiędzy poszczególnymi punktami na danym obszarze są na tyle duże, aby zminimalizować możliwość wielokrotnego policzenia tych samych osobników, bądź stad ptaków. Dla każdego punktu określono współrzędne geograficzne i drogę dojazdu. Na każdym punkcie obserwacyjnym należy przeprowadzić 12 kontroli w okresie migracji jesiennej: 2 - sierpień, 3 - wrzesień, 3 - październik, 3 - listopad, 1 - pierwsza połowa grudnia. Podczas wiosennej wędrówki ptaków należy wykonać 8 kontroli: 1 - koniec lutego, 4 - marzec, 3 - kwiecień. Odległości czasowe pomiędzy kontrolami jesiennymi i wiosennymi powinny wynosić około 10 dni. W czasie pojedynczego dnia badań kontrolowane będą wszystkie punkty na danym obszarze, a liczenia należy rozpocząć dwie-trzy godziny przed zachodem słońca. W tym czasie obecne powinny być zarówno ptaki wcześniej żerujące i odpoczywające oraz te, które zlatują się stopniowo na noclegowisko. Podczas pojedynczego liczenia na tym samym obszarze obserwatorzy powinni informować się telefonicznie o przemieszczaniu się dużych stad ptaków, tak aby w nie liczyć ich wielokrotnie. Każda kontrola na pojedynczym punkcie obserwacyjnym powinna trwać jedną godzinę. Skład gatunkowy oraz liczebność odpoczywających i żerujących ptaków na zbiornikach wodnych (nie dotyczy łąk) zapisywane będą oddzielnie w dwóch strefach: pierwsza strefa obejmować będzie taflę wody, wyspy i strefę szuwaru, druga zaś strefa przybrzeżna - otoczenie jeziora z przylegającymi użytkami zielonymi i polami uprawnymi (Formularz liczeń). W czasie każdej kontroli zostanie określane natężenie strumienia przelotu ptaków nad punktem obserwacyjnym. Podczas badań tych należy zapisywać: gatunek, liczebność, kierunek oraz wysokość przelotu, która określana będzie w trzech pułapach (I-III): I m, II m i III - powyżej 150 m nad ziemią. Należy przyjąć założenie, że ptaki przelatujące na wysokości poniżej 50 m związane będą badanym obszarem (żerowisko, miejsce odpoczynku, noclegowisko), pozostałe zaś - lecące na pułapie powyżej 50 m to osobniki migrujące szerokim frontem, niepowiązane bezpośrednio z terenem obserwacji. Do liczeń ptaków na punktach obserwacyjnych należy stosować formularz zaprezentowany poniżej.

13 13 Formularz do liczeń ptaków na migracji, w przypadku zbiorników wodnych z podziałem na dwie strefy - jezioro oraz najbliższe sąsiedztwo. Nazwa punktu, data, godziny liczeń, warunki pogodowe: GATUNEK LICZBA PTAKÓW ODPOCZYWAJĄCYCH LUB ŻERUJĄCYCH Jezioro + wyspy Strefa przybrzeżna PRZELOT: kierunek: N, S, E, W wysokość: I do 50 m, II m, III powyżej 150 m 3.6. Liczenia dużych koncentracji ptaków Metodę należy zastosować na obszarze Natura 2000 Błota Rakutowskie, gdzie istnieje odpowiednia sieć dróg graniczących z terenami otwartymi. W okresie wiosennym ustalony zostanie przebieg trasy przejazdu, po której można się będzie następnie poruszać samochodem. Poszczególne objazdy należy przeprowadzić w okresie migracji jesiennej: 2 - sierpień, 3 - wrzesień, 3 - październik, 3 - listopad, 1 - pierwsza połowa grudnia oraz podczas wiosennej wędrówki ptaków: 1 - koniec lutego, 4 - marzec, 3 - kwiecień. Odległości czasowe pomiędzy kontrolami jesiennymi i wiosennymi powinny wynosić około 10 dni. W trakcie każdego objazdu należy liczyć koncentracje ptaków, przede wszystkim gęsi Anser sp., żurawi Grus grus i ptaków siewkowych Charadriiformes, a ich lokalizacje nanosić na mapy obszaru badań.

14 14 4. MONITORING ORNITOLOGICZNY Monitoring ornitologiczny powinien być prowadzony w kolejnych latach na mniejszych powierzchniach, na których wykonano działania ochronne. Liczenia ptaków należy przeprowadzić przy zastosowaniu metod opisanych powyżej za wyjątkiem metody atlasowej. Wyniki monitoringu określą skuteczność działań podjętych w stosunku do awifauny, umożliwiając poprawienie ich efektywności oraz wczesne przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom zagrażającym ptakom. 5. UWAGI KOŃCOWE Wielkość badanych obszarów, duże zróżnicowanie środowiskowe z szerokim spektrum gatunkowym awifauny oraz specyfika zastosowanych metod wymagają, aby w badaniach brał udział zespół ornitologów o dużym doświadczeniu terenowym w rozpoznawaniu ptaków i stosowaniu terenowych metod liczeń awifauny. Granice i liczba poszczególnych powierzchni oraz ich wielkość mogą ulec niewielkim zmianom w stosunku do zaplanowanych. Będzie to podyktowane konkretnymi warunkami terenowymi, związanymi przede wszystkim z poziomem wód w zbiornikach wodnych. 6. LITERATURA BIBBY C.J., BURGESS N.D., HILL D.A Bird Census Techniques. Academic Press, London. BOROWIEC M., STAWARCZYK T., WITKOWSKI J Próba uściślenia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Notatki Ornitologiczne 22, 1-2: BRAUZE T Liczebność i preferencje środowiskowe jarzębatki Sylvia nisoria na terasie zalewowej dolnej Wisły. Notatki Ornitologiczne 48: BRAUZE T., GOLIASZ P., KURKOWSKI Ł Breeding birds of open ruderal areas in the city of Toruń (Poland). In: Indykiewicz P., Jerzak L., Böhner J., Kavanagh B. (eds.). Urban Fauna. Studies of animal biology, ecology and conservation in European cities. UTP, Bydgoszcz:

15 15 BRAUZE T (w druku). Proposal for a new notation in field surveys with the territory mapping method. Ecological Questions 18. CEMPULIK P Wodno-botne Non-Passeriformes na stawach rybnych Wielikąt (Górny Śląsk). Acta Ornithologica 21, 2: CHMIELEWSKI S., STELMACH R. (red.) Ostoje ptaków w Polsce - wyniki inwentaryzacji, część I, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. CHYLARECKI P., SIKORA A., CENIAN Z. (red.) Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasia. GIOA, Warszawa. GILBERT G., GIBBONS D.W., EVANS J Bird Monitoring Method - a manual of techniques for key UK species. RSPB, Bedfordshire. GŁOWACIŃSKI Z. (red.), Polska Czerwona Księga Zwierząt - Kręgowce. PWRiL, Warszawa. GROMADZKI M. (red.) Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 7 i T. 8. KOSIŃSKI Z., KUPCZYK M Dokładność metody obchodzenia w porównaniu z kombinowaną odmianą metody kartograficznej i możliwość jej zastosowania w monitoringu ptaków wodnych. Notatki Ornitologiczne 39: KOT H Awifauna lęgowa i przeloty wiosenne na stawach rybnych koło Siedlc. Acta Ornithologica 22, 2: KUCZYŃSKI L., CHYLARECKI P Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. GIOŚ, Warszawa. PECMB 2010: Pan-European Common Bird Monitoring Scheme (PECBMS), Population Trends of European Common Birds RANOSZEK E Weryfikacja metod oceny liczebności lęgowych ptaków wodnych w warunkach stawów milickich. Notatki Ornitologiczne 24, 3-4: SIKORA A., CHYLARECKI P., MEISSNER W., NEUBAUER G Monitoring ptaków wodno-błotnych w okresie migracji. Poradnik metodyczny. GDOŚ Warszawa. SIKORA A., ROHDE Z., GROMADZKI M., NEUBAUER G., Chylarecki P., (red) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. TOMIAŁOJĆ L Skróty i znaki zalecane w badaniach ilościowych nad ptakami. Notatki Ornitologiczne 17: TOMIAŁOJĆ L. 1980a. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21:

16 16 TOMIAŁOJĆ L. 1980b. Podstawowe informacje o sposobie prowadzenia cenzusów z zastosowaniem kombinowanej metody kartograficznej. Not. Orn. 21: TOMIAŁOJĆ L Naruszanie metodyki liczenia ptaków i zasad ogłaszania wyników. Not. Orn. 41: TOMIAŁOJĆ L., STAWARCZYK T Awifauna Polski - rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP Pro Natura, Wrocław.