Inwentaryzacja ornitologiczna obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska PLB (awifauna lęgowa)

Transkrypt

1 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska Warszawa, ul. Erazma Ciołka 13 tel./fax: (48) (22) e mail: nfos@nfos.org.pl NIP: Członek Światowej Unii Ochrony Przyrody Inwentaryzacja ornitologiczna obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska PLB (awifauna lęgowa) Warszawa, Poznań, październik 2011

2 Koordynator projektu: Andrzej Weigle Autorzy opracowania: Przemysław Wylegała (koordynacja prac, prace terenowe, analiza zebranych danych) Andrzej Batycki (inwentaryzacja terenowa, opracowanie GIS) Bartosz Krąkowski (inwentaryzacja terenowa) Daniel Cierplikowski (inwentaryzacja terenowa) Opracowano na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska na podstawie umowy nr 189/GDOŚ/DON/2010 Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 2

3 Spis treści 1. Metodyka Metodyka prac terenowych oraz opracowywania wyników Lista specjalistów wykonujących liczenia oraz terminy kontroli Wyniki inwentaryzacji Liczebność populacji inwentaryzowanych gatunków ptaków Ocena znaczenia obszaru Natura 2000 dla ptaków lęgowych w tym przydatności obszaru do włączenia do sieci Natura Kluczowe siedliska ptaków Analiza zagrożeń Kluczowe zagrożenie w obszarze w odniesieniu do poszczególnych gatunków będących przedmiotami ochrony Zagrożenia potencjalne w odniesieniu do poszczególnych gatunków będących przedmiotami ochrony Propozycja monitoringu ornitologicznego Propozycje zmiany przebiegu granic obszaru Natura Literatura...18 Spis załączników do opracowania: Załącznik nr 1. Standardowy Formularz Danych dla obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska PLB Załącznik nr 2. Rozmieszczenie gatunków ptaków na terenie proponowanego obszaru Natura 2000 i powierzchni monitoringowych (warstwa.shp w układzie odniesienia 1992 płyta CD). 3

4 4

5 1. Metodyka 1.1 Metodyka prac terenowych oraz opracowywania wyników Dane o liczebności i rozmieszczeniu ptaków lęgowych pochodzą z 2011 roku. Inwentaryzację wykonano stosując metodę szybkiego kartowania (Tomiałojć 2010), polegającą na co najmniej trzykrotnej penetracji całego obszaru w ciągu sezonu lęgowego i notowaniu stanowisk ptaków na mapach lub ortofotomapach. Fragmenty najbardziej atrakcyjne dla ptaków, kontrolowano 5 7 razy w sezonie. Inwentaryzację wykonano stosując zalecenia (terminy i liczba kontroli) znajdujące się w Poradniku metodycznym dotyczącym gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią (Chylarecki et al. 2009). Dla zwiększenia wykrywalności chruścieli Rallidae, perkozka Tachybaptus ruficollis, dzięciołów Piciformes oraz jarzębatki Sylvia nisoria stosowano stymulację magnetofonową. Cześć kontroli wykonywano przy pomocy kajaka, szczególne te nastawione na wykrywanie bączka Ixobrychus minutus, perkoza dwuczubego Podiceps cristatus, łyski Fulica atra, rybitwy rzecznej Sterna hirundo oraz trzciniaka Acrocephalus aerundinaceus. Po zakończeniu badań terenowych wyniki wraz z terminami kontroli były zbierane przez koordynatora w celu ich zbiorczego zestawienia W oparciu o mapki zbiorcze określana była liczebność poszczególnych gatunków na danym stanowisku. Liczebności minimalne określano na podstawie stwierdzonej liczebności. Liczebność szacunkową określona biorąc pod uwagę stwierdzona liczebność i rozmieszczenie poszczególnych gatunków skonfrontowaną z całkowita powierzchnią odpowiednich siedlisk Lista specjalistów wykonujących liczenia oraz terminy kontroli Prace terenowe były wykonywane przez zespół czterech wysoko wykwalifikowanych ornitologów terenowych. Na badania terenowe przeznaczono 70 osobodni dni (łącznie około 560 godzin). Kontrole zgodnie z harmonogramem zostały wykonane w następujących terminach: Nazwisko specjalisty Przemysław Wylegała (kierownik zespołu) Daty wykonania liczeń Marzec: 30 Kwiecień: 09 Lipiec: 13 Andrzej Batycki Marzec: 30 Kwiecień: 09 Lipiec: 13 Bartosz Krąkowski Marzec: 15, 16, 26 Kwiecień: 03, 04, 10, 16, 17, 24, 29 Maj: 08, 09, 15, 16, 20, 21, 28, 29 Czerwiec: 04, 05, 12, 13, 18, 19, 25, 26 Lipiec: 02, 03, 08, 09, 16, 17, 23, 29 5

6 Daniel Cierplikowski Marzec: 27, 30 Kwiecień: 01, 02, 05, 10, 15, 16, 17, 23, 27, 28, Maj: 02, 07, 09, 12, 18, 20, 21, 22, 29, 30 Czerwiec: 06, 12, 16, 21, 25 Lipiec: 09, 10, Wyniki inwentaryzacji 2.1. Liczebność populacji inwentaryzowanych gatunków ptaków W trakcie inwentaryzacji prowadzonych w roku 2011 w granicach obszaru Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska stwierdzono występowanie 16 lęgowych gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409 EWG (tab. 1). Ogółem podczas prac terenowych w roku 2011 zlokalizowano w obszarze 1661 stanowiska lęgowe 41 gatunków ptaków. Zbiorcze zestawienie liczebności tych gatunków oraz znaczenia dla nich obszaru Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska przedstawiono w tabeli 1. 6

7 Tabela 1. Liczebność lęgowych gatunków ptaków w OSO Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska w roku Kolorem szarym zaznaczono gatunki których liczebność w obszarze przekracza 0,51% populacji krajowej lub z innych powodów kwalifikujące się jako przedmioty ochrony Kod Gatunek Populacja lęgowa w Polsce Minimalna ocena liczebności Maksymalna ocena liczebności Wartości progowe kryterium (liczba par) B2 B3 C1 C6 Populacja lęgowa w OSOP Dolina Dolnej Noteci Minimalna ocena liczebności Maksymalna ocena liczebności Kryteria spełnione przez dany gatunek Udział populacji lęgowej w OSO Dolina Dolnej Noteci w stosunku do populacji krajowej [%] minimum maksimum Gatunki z zał. I Dyrektywy Ptasiej A021 Botaurus stellaris ,45 0,52 A022 Ixobrychus minutus C6 2,14 2,14 A031 Ciconia ciconia ,02 0,02 A075 Haliaeetus albicilla ,13 0,14 A081 Circus aeruginosus ,23 0,28 A119 Porzana porzana ,34 0,48 A120 Porzana parva ,22 0,33 A122 Crex crex ,01 0,01 A127 Grus grus ,09 0,11 A193 Sterna hirundo C6 1,06 1,19 A229 Dryocopus martius ,00 0,01 A238 Lullula arborea ,02 0,02 A255 Luscinia svecica ,25 0,35 A320 Sylvia nisoria ,01 0,04 A338 Lanius collurio ,03 0,06 A379 Emberiza hortulana ,01 0,03 7

8 Pozostałe gatunki A004 Tachybaptus ruficollis ,13 0,17 A005 Podiceps cristatus ,50 0,83 A017 Phalacrocorax carbo ,95 2,15 A036 Cygnus olor ,14 0,15 A043 Anser anser ,97 6,72 A051 Anas strepera ,68 0,75 A055 Anas querquedula ,26 0,45 A056 Anas clypeata ,80 1,23 A059 Aythya ferina ,33 0,50 A061 Aythya fuligula ,24 0,40 A067 Bucephala clangula ,27 0,33 A113 Coturnix coturnix ,00 0,00 A118 Rallus aquaticus ,50 1,00 A123 Gallinula chloropus ,20 0,40 A125 Fulica atra ,10 0,24 A142 Vanellus vanellus ,01 0,01 A153 Gallinago gallinago ,07 0,15 A162 Tringa totanus ,16 0,20 A179 Larus ridibundus ,04 0,04 A232 Upupa epops ,05 0,08 A290 Locustella naevia ,00 0,01 A291 Locustella fluviatilis ,01 0,01 A292 Locustella luscinioides ,13 0,40 A298 Acrocephalus arundinaceus ,88 2,10 A371 Carpodacus erythrinus ,10 0,30 8

9 Ryc. 1. Stanowiska lęgowe wszystkich zinwentaryzowanych gatunków ptaków (zielone punkty) oraz gatunków uznanych za przedmioty ochrony (czerwone punkty) w obszarze Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska w 2011 roku

10 3. Ocena znaczenia obszaru Natura 2000 dla ptaków lęgowych w tym przydatności obszaru do włączenia do sieci Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska jest jedna z najważniejszych ostoi ptaków wodno błotnych w Wielkopolsce, a dla kilku gatunków pełni istotna rolę także skali Polski. Jest to ważna w skali kraju ostoja lęgowa bączka, bąka, gęgawy, krakwy, płaskonosa, kormorana, perkoza dwuczubego, wodnika, rybitwy rzecznej oraz trzciniaka. W skali regionalnej obszar ten jest także istotny jako ważne lęgowisko głowienki, czernicy, błotniaka stawowego, kropiatki, zielonki, łyski, głowienki, czernicy, podróżniczka, brzęczki i dziwonii. W ciągu ostatnich dwudziestu lat zaobserwowano w Ostoi Nadgoplańskiej wyraźne zmiany liczebności gatunków gniazdujących i nielęgowych (por. Kupczyk 1997). Związane one były zarówno z trendami populacyjnymi ptaków wodno błotnych notowanymi w skali Europy (BirdLife International 2004), jak i zmianami środowiskowymi zachodzącymi w środowisku nadgopla. Do kluczowych czynników środowiskowych należą: silny rozwój infrastruktury turystyczno wypoczynkowej nad jeziorami i związany z tym wzrost presji turystycznej, wzrost populacji drapieżników czworonożnych, zaniechanie użytkowania łąk przyjeziornych oraz wzrost zanieczyszczenia wód jeziora Gopło. Efektem tych zmian jest spadek liczebności szeregu gatunków ptaków. Spośród 41 gatunków (w zdecydowanej większości związanych z siedliskami mokradłowymi), dla których określono liczebność w latach i 2011, dla 17 odnotowano wzrost liczebności populacji lęgowej, a dla 22 spadek (tab. 2). W przypadku pozostałych 2 gatunków nie wykazano znaczących zmian liczebności (Kupczyk 1997, prezentowane dane). Najsilniejszy spadek dotyczy perkoza dwuczubego i łyski, których populacje obniżyły się o odpowiednio o 71% i 74%. Silny spadek liczebności zanotowano także w przypadku kaczek (Anas sp., Aythya sp.), błotniaka stawowego oraz ptaków siewkowych. Z kolei wzrost liczebności dotyczył w dużej mierze gatunków związanych z szuwarami: bączka, bąka, wodnika, kokoszki i trzciniaka. Silny wzrost zanotowano także w przypadku gęgawy (o 46%) co odzwierciedla trend ogólnopolski (Sikora i in. 2007). Wzrost liczebności gęgawy byłby zapewne większy gdyby nie czynniki pogarszające warunki żerowiskowe (zabudowa obrzeży jezior, zaniechanie użytkowania łąk). Tabela 2. Liczebność wybranych lęgowych gatunków ptaków w Ostoi Nadgoplańskiej w latach (Kupczyk 1997) i 2011 oraz wskaźnik zmian liczebności Gatunek (1) Liczba par/samców w latach (2) Wskaźnik zmian liczebności (3) Cygnus olor ,60 Anser anser ,46 Anas strepera ,29 Anas querquedula ,23 Anas clypeata ,29 Aythya ferina ,53 10

11 Aythya fuligula ,44 Bucephala clangula 0 4 4,00 Phalacrocorax carbo ,55 Tachybaptus ruficollis ,52 Podiceps grisegena 17 0 Podiceps cristatus ,29 Ixobrychus minutus ,76 Botaurus stellaris ,10 Ciconia ciconia ,71 Haliaeetus albicilla ,00 Circus aeruginosus ,38 Crex crex 1 4 4,00 Rallus aquaticus ,96 Porzana porzana ,41 Porzana parva 3 4 1,33 Gallinula chloropus ,29 Fulica atra ,26 Grus grus ,16 Vanellus vanellus ,10 Gallinago gallinago ,82 Limosa limosa Tringa totanus ,36 Larus ridibundus ,06 Sterna hirundo ,61 Chlidonias niger Dryocopus martius 7 3 0,42 Lullula arborea ,80 Luscinia svecica ,37 Acrocephalus arundinaceus ,04 Locustella luscinioides ,23 Locustella naevia ,19 Locustella fluviatilis ,54 Sylvia nisoria ,33 Lanius collurio ,97 Carpodacus erythrinus ,63 Spośród ptaków lęgowych 2 gatunki (bączek, rybitwa rzeczna) spełniają kryteria BirdLife International konieczne do utworzenia obszaru Natura 2000 (tabela 1). Dodatkowo kolejne 7 gatunków (kormoran, perkoz dwuczuby, gęgawa, krakwa, płaskonos, wodnik, trzciniak) spełnia kryterium uznania go za przedmioty ochrony OSO Natura 2000 Dolina Małej Wełny pod Kiszkowem (według wytycznych GDOŚ wersja ). 11

12 Gatunki uznane za przedmioty ochrony: Gatunki z zał. I Dyrektywy Ptasiej Bączek Ixobrychus minutus (kryterium C6) W 2011 roku populacja oceniono na par co stanowi 2,1 % populacji krajowej (Sikora et al. 2007). Spośród 141 ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce, w około 30 gatunek ten gniazduje w liczebności pozwalającej zakwalifikować go jako przedmiot ochrony (Wilk i in. 2010). Rybitwa rzeczna Sterna hirundo (kryterium C6) W 2011 roku populacja oceniono na par co stanowi 1,0 1,2 % populacji krajowej (Sikora et al. 2007). Rybitwa rzeczna jest gatunkiem kwalifikującym dla zaledwie 12 obszarów Natura 2000 w Polsce (Wilk i in. 2010). Pozostałe gatunki Perkoz dwuczuby Liczebność w obszarze w 2011 roku oceniono na par, co stanowi około 0,5 0,7% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Gatunek nie kwalifikujący obszary do sieci Natura 2000 (Wilk i in. 2010). Kormoran Phalacrocorax carbo Wielkość kolonii lęgowej znajdującej się nad Gopłem została oceniona w 2011 roku na par. Stanowi to około 1,9 2,1% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Gęgawa Anser anser Liczebność w obszarze w 2011 roku oceniono na par, co stanowi około 6,0 6,7% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Ostoja Nadgoplańska jest obecnie jedna z najważniejszych ostoi tego gatunku w Polsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Sikora i in. 2007). Krakwa Anas strepera Liczebność w obszarze oceniono na par, co stanowi około 0,7% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Krakwa jest gatunkiem kwalifikującym dla zaledwie 6 obszarów Natura 2000 (Wilk i in. 2010). 12

13 Płaskonos Anas clypeata Liczebność w obszarze oceniono na par, co stanowi około 0,8 1,2% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Wodnik Rallus aquaticus Liczebność w obszarze oceniono na par, co stanowi około 0,5 1,0% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Trzciniak Acrocephalus aerundinaceus Liczebność w obszarze oceniono na par, co stanowi około 0,9 2,1% populacji krajowej (Sikora i in. 2007). Jest to jedna z największych lokalnych populacji tego gatunku w Polsce (Sikora i in. 2007). Fot. 1. Ostoja Nadgoplańska już od wielu lat jest jednym z najważniejszych lęgowisk gęgawy w Polsce. Fot. Przemysław Wylegała 13

14 Fot. 2. Mimo silnego spadku liczebności perkoz dwuczuby jest nadal jednym najliczniejszych ptaków wodnych Ostoi Nadgoplańskiej. Fot. Przemysław Wylegała 4. Kluczowe siedliska ptaków Kluczowe siedliska ptaków uznanych za przedmioty ochrony obszaru Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska: Zbiorowiska szuwarowe na obrzeżach zbiorników wodnych (bączek, gęgawa, krakwa, płaskonos, perkoz dwuczuby, wodnik, trzciniak), Przyjeziorne zalewowe łąki kośne oraz pastwiska (gęgawa, krakwa, płaskonos) Wyspy jeziorne (kormoran, rybitwa rzeczna). 5. Analiza zagrożeń 5.1 Kluczowe zagrożenie w obszarze w odniesieniu do poszczególnych gatunków będących przedmiotami ochrony Rozwój infrastruktury turystyczno wypoczynkowej nad jeziorami (600) Gatunki: bączek, rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, kormoran, gęgawa, krakwa, płaskonos, wodnik, trzciniak. Zaniechanie gospodarowania na łąkach (141). Gatunki: gęgawa, krakwa, płaskonos. 14

15 Wzrost populacji drapieżników czworonożnych (lis, jenot, norka amerykańska, szop pracz) (965). Gatunki: bączek, zielonka, rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, gęgawa, krakwa, płaskonos, głowienka, wodnik. Płoszenie ptaków przez wędkarzy (220). Gatunki: rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, gęgawa, krakwa, płaskonos, głowienka, wodnik. Wzrost powierzchni terenów zabudowanych (400). Gatunki: gęgawa. Zanieczyszczenie wód (701). Gatunki: bączek, zielonka, rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, kormoran, gęgawa, krakwa, płaskonos, głowienka, wodnik, trzciniak. 5.2 Zagrożenia potencjalne w odniesieniu do poszczególnych gatunków będących przedmiotami ochrony Lokalizowanie w obszarze lub pobliżu obszaru Natura 2000 zespołów siłowni wiatrowych (419, 510). Gatunki: gęgawa. Lokalizowanie ferm norek w pobliżu obszaru Natura 2000 (170). Gatunki: bączek, rybitwa rzeczna, perkoz dwuczuby, gęgawa, krakwa, płaskonos, wodnik. 6. Propozycja monitoringu ornitologicznego Monitoring populacji ptaków lęgowych w OSO Ostoja Nadgoplańska powinien być prowadzony co 3 lata. Jednym z najważniejszych elementów planowania monitoringu jest wybranie kluczowych dla obszaru gatunków ptaków, których kierunkowe zmiany liczebności powinny być wskaźnikiem zmian zachodzących w danym typie siedliska i zamieszkujących je innych gatunków. W granicach obszaru Ostoja Nadgoplańska proponuje się wykonywanie monitoringu dla 6 gatunków ptaków: 1. bączek 2. kormoran 3. gęgawa 4. rybitwa rzeczna 5. wodnik 6. trzciniak Wybrane gatunki ptaków zasiedlają kluczowe siedliska ptaków w granicach obszaru Ostoja nadgoplańska: przyjeziorne zalewowe łąki kośne i pastwiska (gęgawa), zbiorowiska szuwarowe (bączek, gęgawa, wodnik, trzciniak), wyspy jeziorne (rybitwa rzeczna), łasy łęgowe (kormoran). Dla wybranych powyżej gatunków monitoring powinien obejmować cały wyznaczony obszar Natura 2000 (bączek, kormoran, gęgawa, rybitwa rzeczna) lub wylosowane powierzchnie próbne (wodnik, trzciniak) (15 powierzchni wielkości 1km 2 każda) (ryc. 3). 15

16 Monitoring ptaków powinien być wykonywany zgodnie metodykami zawartymi w opracowaniu Chylareckiego i in Propozycje zmiany przebiegu granic obszaru Natura 2000 Nie ma konieczności korekty granic obszaru 16

17 Ryc. 2. Powierzchnie próbne wyznaczone w obszarze Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska dla monitoringu wodnika i trzciniaka 17

18 8. Literatura Bednorz J., Kupczyk M., Winiecki A., Kuźniak S Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. BirdLife International Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Birdlife Conservation Series 12. BirdLife International, Cambridge.Chylarecki P., Sikora A.. Cenian Z. (red.) Monitoring ptaków lęgowych poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa. Chylarecki P., Sikora A.. Cenian Z. (red.) Monitoring ptaków lęgowych poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa. Gromadzki M. (red.) Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 7 (część I), s T. 8 (część II), s Guziak R., Jakubiec Z. (red) Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego. PTPP pronatura. Wrocław. Krupa R Luscinia svecica (L., 1758) podróżniczek. W: Gromadzki M. (red.) Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 8, s Kupczyk M Ptaki wybranych jezior Wielkopolski. Prace Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UAM w Poznaniu, 5. Neubauer G., Sikora A., Chodkiewicz T., Cenian Z., Chylarecki P., Archita B., Betleja J., Rohde Z., Wieloch M., Woźniak B., Zieliński P., Zielińska M Monitoring populacji ptaków Polski w latach Biuletyn Monitoringu Przyrody 8/1: Sikora A., Rhode Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Śliwa P., Wylegała P., Mizera T., Winiecki A O wielkopolskich ptakach. Wyd. PTOP Salamandra, Poznań. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP "Pro Natura". Wrocław. Tomiałojć L Niezrozumienie zasad opisywania ilościowego ptaków lęgowych. Ornis Polonica, 51: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki. 18

19 Załącznik nr 1 Standardowy Formularz Danych dla obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Nadgoplańska PLB