Piotr Szczypiński AWIFAUNA LĘGOWA SPECJALNEGO OBSZARU OCHRONY SIEDLISK NATURA 2000 GÓRA DĘBOWA KOŁO MŁAWY

Transkrypt

1 Kulon 20 (2015) 51 Kulon 20 (2015), PL ISSN Piotr Szczypiński AWIFAUNA LĘGOWA SPECJALNEGO OBSZARU OCHRONY SIEDLISK NATURA 2000 GÓRA DĘBOWA KOŁO MŁAWY Piotr Szczypiński. Breeding birds of the Special Area of Conservation for the Natura 2000 site Góra Dębowa near Mława. Abstract: in 2014, selected species of breeding birds were counted in a forest area of ha located in the Dwukoły Forest Inspectorate, Warmia-Masuria Province, within the Special Area of Conservation for the Natura 2000 site Góra Dębowa near Mława PLH (20 O E, 53 O N). The study area comprised managed forests and the forest reserve Dębowa Góra with the dominant site of the linden-oak-hornbeam Tilio-Carpinetum community. A total of 69 breeding bird species were recorded, of which numbers of 57 species were estimated. The most abundant species comprised the Goldcrest Regulus regulus (53-56 pairs), Nuthatch Sitta europaea (50-51 pairs) and Great Spotted Woodpecker Dendrocopos major (47 pairs). Nine of the breeding species are listed in Annex I to the Council Directive 2009/147/WE. The species characteristic of the site comprised the Stock Dove Columba oenas (29-31 pairs), Middle Spotted Woodpecker Dendrocopos medius (16-18 pairs), Red-breasted Flycatcher Ficedula parva (6-7 pairs) and Firecrest Regulus ignicapilla (16-18 pairs). The nesting of rare species included the Black Stork Ciconia nigra (1 pair) and Lesser Spotted Eagle Clanga pomarina (1 pair). Key words: important bird area, forest reserve, linden-oak-hornbeam community, breeding avifauna, forest birds. Abstrakt. W roku 2014 przeprowadzono liczenia wybranych gatunków ptaków lęgowych na powierzchni leśnej 386,6 ha w Nadleśnictwie Dwukoły w woj. warmińsko-mazurskim, w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk Natura 2000 Góra Dębowa koło Mławy PLH (20 O E, 53 O N). Badany teren obejmował lasy gospodarcze i teren rezerwatu leśnego Dębowa Góra z dominującym siedliskiem grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum. Stwierdzono 69 gatunków lęgowych ptaków, z czego oceną populacji objęto 57, spośród których największą liczebność osiągnęły: mysikrólik Regulus regulus (53-56 par), kowalik Sitta europaea (50-51 par) i dzięcioł duży Dendrocopos major (47 par). Stwierdzono 9 gatunków lęgowych wymienionych w załączniku I Dyrektywy Rady 2009/147/WE. Charakterystyczne dla powierzchni gatunki to: siniak Columba oenas (29-31 par), dzięcioł średni Dendrocopos medius (16-18 par), muchołówka mała Ficedula parva (6-7 par) i zniczek Regulus ignicapilla (16-18 par). Stwierdzono gniazdowanie gatunków rzadkich: bociana czarnego Ciconia nigra (1 para) i orlika krzykliwego Clanga pomarina (1 para).

2 52 Kulon 20 (2015) W poszukiwaniu proekologicznego modelu gospodarowania, leśnictwo wprowadza w ostatnich latach nowe metody, głównie w sposobie użytkowania i ochrony lasu. Niewątpliwie istotny wpływ na populacje ptaków leśnych wywiera powszechniejsze niż dawniej stosowanie rębni częściowych, ograniczenia w rozmiarach zrębów zupełnych, czy zaniechanie usuwania części drzew dziuplastych, martwych lub zamierających. W literaturze krajowej powstało niewiele opracowań ornitologicznych dotyczących dużych leśnych powierzchni próbnych. W przeszłości wykonano szereg badań awifauny leśnej na powierzchniach liczących kilka-kilkadziesiąt hektarów, często jednorodnych pod względem struktury drzewostanu, a na większych obszarach badano najczęściej rozmieszczenie i liczebność wybranych grup systematycznych, np. dzięciołów Piciformes i szponiastych Accipitriformes. Z Niziny Mazowieckiej pochodzą dwa opracowania awifauny lęgowej dużych powierzchni leśnych: dwóch rezerwatów w dawnym woj. radomskim, Tomczyce i Modrzewina (Chmielewski 1992) oraz ocena awifauny Lasu Kryńszczak pod Łukowem (Rzępała i Mitrus 1995). W pracy Chmielewskiego (1992) opisano zespół ptaków lęgowych na terenie porównywalnym obszarowo i siedliskowo z powierzchnią Góra Dębowa. Opracowanie Rzępały i Mitrusa (1995) dotyczy powierzchni próbnych z dużego kompleksu leśnego, z dominującymi siedliskami boru sosnowego. Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie liczebności oraz rozmieszczenia większości ptaków lęgowych, ze wskazaniem różnic w występowaniu niektórych gatunków, pomiędzy obszarem lasów zagospodarowanych, a terenem objętym ochroną rezerwatową. Teren Badany kompleks leśny, znajduje się w mezoregionie Wzniesień Mławskich, który stanowi część Niziny Północnomazowieckiej (Kondracki 1994). Obejmuje on teren Nadleśnictwa Dwukoły, na obszarze leśnictw Iłowo i Narzym, a jego powierzchnia całkowita wynosi ok ha. Administracyjnie teren położony jest w Gminie Iłowo-Osada, powiecie działdowskim, w województwie warmińsko-mazurskim. Wzniesienia Mławskie charakteryzuje urozmaicona rzeźba terenu, o cechach wysoczyzny morenowej, z wałami i wzgórzami morenowymi o wysokości do 235 m n.p.m. W krajobrazie dominują tereny rolnicze z rozdrobnionymi lasami. Omawiany kompleks należy do nielicznych wyróżniających się pod względem wielkości, zwartych obszarów leśnych w mezoregionie. Powierzchnię próbną, wielkości 386,6 ha wyznaczono w centrum uroczyska Dwukoły-Narzym 20 O E, 53 O N (ryc. 1). Granice powierzchni pokrywały się z granicami obszaru specjalnej ochrony siedlisk SOO Natura 2000 Góra Dębowa koło Mławy (PLH280057), powołanego w celu ochrony cennych siedlisk przyrodniczych, głównie grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum, zajmującego 80% powierzchni (310 ha). Na pozostałym obszarze, spośród siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, mniejsze powierzchnie zajmował łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum oraz niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie Molinio-Arrhenatheretea. Zgodnie

3 Kulon 20 (2015) 53 z typologią leśną, najczęściej występującym siedliskiem był las świeży (258,8 ha), następnie las mieszany świeży (74,6 ha), ols (25,0 ha w tym powierzchnie leśne niezalesione 17,4 ha), las wilgotny (10,3 ha) oraz niewielki fragment olsu jesionowego (1,9 ha). Najbardziej wyniesiony terenowo fragment powierzchni znajdował się w jej zachodniej części, z najwyższym wzgórzem o nazwie Góra Dębowa, wysokości 185 m n.p.m. Teren stopniowo obniżał się w kierunku północnym i wschodnim, do wartości minimalnej 135 m n.p.m w dolinie rzeki Dwukolanki. Rezerwat leśny Dębowa Góra o powierzchni 163,32 ha powołany w roku 1994, zajmował 42,2% inwentaryzowanej powierzchni. Teren rezerwatu był wyłączony z gospodarki leśnej. Przez wschodnią części powierzchni przepływa niewielka, śródleśna rzeczka Dwukolanka, tworząca wąską dolinę o maksymalnej szerokości 150 m. Dolinę w części porastał łęg jesionowo olszowy Fraxino-Alnetum z dominującą olszą czarną Alnus glutinosa, a w części południowej i północnej występowały wilgotne zbiorowiska łąkowe, tworzące dość rozległe polany (ryc. 2). W efekcie zasiedlenia Dwukolanki przez bobry Castor fiber, w dolinie występowały trwałe zalewiska z płatami szuwaru trzcinowego. Na powierzchni objętej badaniami przeważającym zbiorowiskiem był grąd Tilio-Carpinetum. Mimo dobrze zachowanego runa, stan zachowania struktury siedlisk został oceniony dość nisko, z powodu znacznego udziału sosny w drzewostanie głównym i postępującej miejscami pinetyzacji fitocenoz oraz obecności gatunków obcych siedliskowo i geograficznie ( dostęp: 1 VI 2015). Lasy odznaczały się zróżnicowanym składem gatunkowym, głównie z drzewostanem mieszanym, miejscami różnowiekowym, o piętrowej budowie pionowej. W drzewostanie panującym dominowała sosna zwyczajna Pinus silvestris, a następnie dąb szypułkowy Quercus robur i brzoza brodawkowata Betula pendula. Ponadto, jako domieszki współpanujące, na powierzchni występowały typowe gatunki lasotwórcze (tab. 1). W najstarszych drzewostanach, przede wszystkim w części rezerwatowej, kilkuprocentowy udział miał buk Fagus sylvatica, wprowadzony sztucznie, poza naturalnym zasięgiem, w XIX i XX wieku, metodą tzw. gniazd Mortzfelda, rosnący obecnie w postaci charakterystycznych kręgów o średnicy kilkudziesięciu metrów. Z tego okresu pochodzą również obce gatunki domieszkowe: jodła pospolita Abies alba, dąb czerwony Quercus rubra, jedlica zielona (daglezja) Pseudotsuga menziesii oraz sosna wejmutka Pinus strobus. Według opisu taksacyjnego, 66,2% powierzchni drzewostanów (218 ha) zajmowały wydzielenia z sosną jako gatunkiem dominującym, w tym na 117,8 ha udział tego gatunku wynosił co najmniej 70%. Drzewostany z przewagą gatunków liściastych występowały na powierzchni 110,8 ha (33,8%), z czego na 45,9 ha głównym gatunkiem w warstwie panującej był dąb (udział gatunku 40% i więcej). W pozostałych pododdziałach liściastych dominowały brzoza i olsza (ryc. 2). W okresie badań, w części objętej gospodarką leśną o powierzchni 223,3 ha, drzewostany w przedziale wiekowym lat zajmowały 45% powierzchni, przy niewielkim udziale ponad 100-letnich lasów (6,3 %). Ponad 14% zajmowały zręby, uprawy leśne i młodniki (tab. 2). Część rezerwatowa odznaczała się większym udziałem lasów w wieku powyżej 100 lat. Najstarsze drzewostany występowały w obrębie oddziałów 150 i 151,

4 54 Kulon 20 (2015) tworząc blisko 150-letni starodrzew o zróżnicowanej strukturze, z dominującą sosną, z domieszką dębu, świerka Picea abies, grabu Carpinus betulus, lipy drobnolistnej Tilia cordata i buka. Na pozostałej powierzchni rezerwatu, wyróżniał się oddział 152, z różnowiekowym drzewostanem dębowo-bukowym (do 125 lat) (fot. 1). Ryc. 1. Uroczysko Dwukoły Narzym z zaznaczoną powierzchnią próbną (kolor szary). Zakreskowano obszar rezerwatu Dębowa Góra Fig. 1. Forest wilderness Dwukoły Narzym with the census plot (in grey). The nature reserve Dębowa Góra is hatched

5 Kulon 20 (2015) 55 Tab. 1. Udział procentowy drzew w warstwie panującej w roku 2014 na powierzchni leśnej 328,8 ha na podstawie opisu taksacyjnego drzewostanów Nadleśnictwa Dwukoły ( pl, dostęp: 1 V 2015) Table 1. Percentage of tree species on the ha forest plot in 2014 based on the tree stand inventory by the Forest Inspectorate Dwukoły ( access: 1 May 2015). (1) Species, (2) Percentage Gatunek (1) Udział w % (2) Gatunek (1) Udział w % (2) Pinus sylvestris 47,6 Alnus glutinosa 2,4 Quercus robur 20,3 Picea abies 2,2 Betula pendula 14,3 Tilia cordata 1,9 Carpinus betulus 4,1 Pseudotsuga menziesii 0,4 Fagus sylvatica 3,6 Abies alba 0,3 Larix decidua 2,7 Quercus rubra 0,2 Tab. 2. Charakterystyka wiekowa drzewostanów i pozostałych siedlisk na kontrolowanej powierzchni w roku 2014, * nie uwzględniono kęp podrostu na zrębach, jak również odnowionych gniazd w wydzieleniach objętych rębnią gniazdową Table 2. Age of the tree stands and other habitats on the study plot in 2014, * clumps of regrowing vegetation on clearings and also regenerated stands in partial cutting plots are excluded. (1) Reserve Dębowa Góra in ha, (2) Managed area in ha, (3) Total, (4) Clearings, (5) Marshes, meadows, and gaps, (6) Routes, standing and running waters, others Rezerwat Dębowa Góra w ha (1) Część gospodarcza w ha (2) Razem (3) 1-20 lat* 0,00 8,37 8, lat 12,23 10,27 22, lat 23,20 40,73 63, lat 33,94 56,91 90, lat 6,87 44,28 51, lat 43,36 13,51 56, lat 0,00 0,61 0, lat 34,58 0,00 34,58 Zręby (4) 0,00 23,84 23,84 cd. tabeli na następnej stronie

6 56 Kulon 20 (2015) cd. tabeli Bagna, łąki, luki (5) 2,89 16,84 19,73 Drogi, wody stojące i płynące, inne (6) 6,25 7,92 14,17 Razem (3) 163,32 223,28 386,6 Ryc. 2. Rozmieszczenie drzewostanów według dominujących gatunków drzew Fig 2. Distribution of tree stands according to dominant tree species. (1) Area boundary, (2) Nature reserve Dębowa Góra, (3) Pine years old, (4) Pine >80 years old, (5) Oak, (6) Birch, (7) Black alder, (8) Cultivations and young tree stands, (9) Clearings, (10) Meadows, marshes

7 Kulon 20 (2015) 57 Podszyt pokrywał łącznie 53,4% powierzchni drzewostanowej. Warstwę tę tworzyły głównie: leszczyna Corylus avellana, grab, dąb, lipa, buk, rzadziej świerk, jawor Acer pseudoplatanus i pospolite krzewy leśne. Stopień pokrycia podszytem w poszczególnych wydzieleniach był zróżnicowany, od 10% do 90% powierzchni. Metody Do oceny stanu awifauny na badanej powierzchni zastosowano modyfikację metody kartograficznej (Tomiałojć 1980, Chmielewski 2010). Badania terenowe prowadzono w okresie 23 marca-27 czerwca 2014 r., wykonując 7 kontroli dziennych całego terenu: III, 6, 7, 11 IV, IV, 9, 12, 14 V, V, 9-12 VI i VI. Ponadto przeprowadzono 3 kontrole wieczorno-nocne: 27 III, 22, 24 IV, 13, 26 V. W dniach 10 i 27 III wykonano kontrole polegające na penetracji drzewostanów w celu wykrycia gniazd szponiastych i kruka Corvus corax, notując przy tym na mapach lokalizacje dużych dziupli, oraz obserwacje niektórych gatunków, głównie dzięciołów. Wieczorem 27 VI dodatkowo skontrolowano powierzchnie zrębowe w celu wykrycia lelka Caprimulgus europaeus. Liczenia dzienne rozpoczynano o brzasku, prowadząc obserwacje przez 6-7 godzin. Po wykonaniu liczeń wzdłuż zaplanowanej trasy i/lub podczas powrotu wykonywano szereg obserwacji uzupełniających, wykorzystanych w opracowaniu. Łącznie na planowe prace terenowe przeznaczono 245 godzin. Podczas pierwszych dwóch kontroli dziennych, trasę przejścia prowadzono głównie po istniejących drogach, liniach oddziałowych, szlakach zrywkowych i wizurkach, a w następnych kontrolach penetrowano przede wszystkim wnętrza oddziałów. Przejścia wykonywano zgodnie z układem oddziałów leśnych, przemierzając je w poszczególnych kontrolach naprzemiennie, w odwrotnej kolejności, niż w poprzedniej kontroli. Podczas liczeń wieczorno-nocnych, w szczególności przy liczeniach słonki Scolopax rusticola i paszkota Turdus viscivorus, do szybkich przemieszczeń po powierzchni korzystano z samochodu lub roweru. W celu zwiększenia wykrywalności zastosowano stymulację głosową dla następujących gatunków: puszczyk Strix aluco, uszatka Asio otus, sóweczka Glaucidium passerinum, włochatka Aegolius funereus, lelek, kokoszka Gallinula chloropus, wodnik Rallus aquaticus, zielonka Porzana parva oraz wybrane gatunki dzięciołów, a w optymalnych siedliskach odtwarzano śpiew muchołówki białoszyjej Ficedula albicollis. W czasie 2 i 3 kontroli na całej powierzchni co m wabiono dzięcioła średniego Dendrocopos medius (głosy), a co ok. 500 m odtwarzano głosy i werbel dzięcioła zielonosiwego Picus canus i białogrzbietego Dendrocopos leucotos (tylko w obrębie rezerwatu). Podczas kontroli 4-6, wyłącznie w rozpoznanych wcześniej stanowiskach/terytoriach (kępy świerka), sporadycznie odtwarzano śpiew mysikrólika Regulus regulus, rzadziej zniczka Regulus ignicapilla. Aby uniknąć przywabienia ptaków z sąsiednich stanowisk, zastosowano ciche, miejscowe odtwarzanie bez głośnika. Przy ocenie liczebności za terytorium lęgowe uznano takie, w którym odnotowano co najmniej dwa lub trzy stwierdzenia, w zależności od biologii gatunku i rozkładu kontroli w sezonie. Stanowiska z pojedynczym stwierdzeniem podano jako

8 58 Kulon 20 (2015) górną granicę przedziału liczebności. W przypadku słonki określono liczbę samców odbywających loty godowe, przy tym pominięto ptaki obserwowane wyłącznie nad drogami będącymi granicą powierzchni. W trakcie sezonu lęgowego na powierzchni prowadzone były zręby zupełne w dwóch wydzieleniach części gospodarczej. W ocenie liczebności uwzględniono stanowiska gatunków, dla których uzyskano wystarczające dane dla określenia statusu lęgowego. Dotyczyło to tych ptaków, które pomimo trwających prac zrębowych, utrzymywały przez dłuższy okres sezonu lęgowego terytoria lub dziuple. Z uwagi na wielkość badanej powierzchni, jak również ograniczenia czasowe i metodyczne, zrezygnowano z liczeń gatunków dominujących w zespole ptaków lęgowych. W początkach sezonu możliwość wykrycia terytorialnych czarnogłówek Poecile montanus i czyży Spinus spinus, była wyjątkowo utrudniona z powodu obecności na powierzchni ptaków migrujących. W przypadku sosnówki Periparus ater na prawidłową ocenę mogły mieć wpływ przede wszystkim ograniczenia przyjętej metodyki. Obserwacje kartowano na mapach drzewostanowych w skali 1:5000, stosując symbole używane w metodzie kartograficznej, z uwzględnieniem zachowań ptaków i stwierdzeń równoczesnych. W celu dokładnego mapowania odnalezionych gniazd i dziupli, a w nielicznych przypadkach również terytoriów drobnych ptaków w głębi oddziałów, stosowano odbiornik GPS. Wyniki Ogólna charakterystyka awifauny lęgowej W sezonie lęgowym na powierzchni objętej badaniami gniazdowało 69 gatunków ptaków. Z tej liczby dla 57 gatunków określono liczebność par lęgowych oraz rozmieszczenie terytoriów (tab. 3, ryc. 3-10). Zgodnie z przyjętą metodyką badań (Chmielewski 2010), z liczeń wyłączono gatunki najliczniejsze, dominujące w zgrupowaniu lęgowym. Do grupy tej należały: rudzik Erithacus rubecula, kos Turdus merula, śpiewak Turdus philomelos, kapturka Sylvia atricapilla, świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix, pierwiosnek Phylloscopus collybita, piecuszek Phylloscopus trochilus, bogatka Parus major, modraszka Cyanistes caeruleus, szpak Sturnus vulgaris, zięba Fringilla coelebs oraz grubodziób Coccothraustes coccothraustes. Wśród gatunków lęgowych podlegających ocenie liczebności najliczniejsze były: mysikrólik (53-56 par), kowalik Sitta europaea (50-51), dzięcioł duży Denrocopos major (47) i grzywacz Columba palumbus (45). Grupa ptaków wymienionych w załączniku I Dyrektywy Rady 2009/147/WE (Dyrektywa Ptasia) liczyła 9 gatunków lęgowych. Na uwagę zasługuje w szczególności gniazdowanie gatunków rzadkich: bociana czarnego Ciconia nigra i orlika krzykliwego Clanga pomarina, a także występowanie znaczącej populacji siniaka Columba oenas.

9 Kulon 20 (2015) 59 Tab. 3. Liczba par lęgowych oraz zagęszczenie gatunków na powierzchni próbnej w roku 2014, pogrubiono gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej Table 3. Number of breeding pairs and density of bird species in 2014, in bold letters there are species listed in Annex I to the Birds Directive. (1) Species, (2) Number of pairs, (3) Density pairs/10 ha Gatunek (1) Liczba par (2) Zagęszczenie p./10 ha (3) Gatunek (1) Liczba par (2) Zagęszczenie p./10 ha (3) Regulus regulus ,4 Anas platyrhynchos 4 0,1 Sitta europaea ,3 Rallus aquaticus 4 0,1 Dendrocopos major 47 1,2 Dendrocopos minor 4 0,1 Columba palumbus 45 1,2 Turdus pilaris 4 0,1 Certhia familiaris 39 1,0 Lanius collurio 4 0,1 Troglodytes troglodytes 38,5 1,0 Anthus trivialis 4 0,1 Periparus ater 35 0,9 Streptopelia turtur 3 + Columba oenas ,7-0,8 Lullula arborea 3 + Muscicapa striata ,7-0,8 Hippolais icterina 3 + Ficedula hypoleuca 25,5 0,6 Dryocopus martius 2,5 + Poecile palustris ,6 Loxia curvirostra Poecile montanus 22 0,6 Cuculus canorus Lophophanes cristatus ,5 Tringa ochropus Dendrocopos medius ,4-0,5 Sylvia nisoria 2 + Regulus ignicapilla ,4-0,5 Buteo buteo 2 + Phoenicurus phoenicurus 17 0,4 Strix aluco 2 + Garrulus glandarius 14 0,3 Grus grus 2 + Sylvia communis 13 0,3 Gallinula chloropus 2 + Turdus viscivorus ,3 Spinus spinus Sylvia borin 11 0,3 Jynx torquilla Oriolus oriolus ,2 Ciconia nigra 1 + Acrocephalus palustris 7 0,2 Aquila pomarina 1 + Ficedula parva 6-7 0,1-0,2 Accipiter gentilis 1 + Acrocephalus scirpaceus 6 0,1 Nucifraga caryocatactes 1 + Prunella modularis 6 0,1 Locustella naevia 1 + cd. tabeli na następnej stronie

10 60 Kulon 20 (2015) cd. tabeli Emberiza citrinella 6 0,1 Locustella luscinioides 1 + Pyrrhula pyrrhula 5-7 0,1-0,2 Aegithalos caudatus 1 + Scolopax rusticola 5-6 0,1 Chloris chloris 1 + Sylvia curruca 5 0,1 Oprócz typowych gatunków wnętrza lasu, na powierzchni stwierdzono nieliczne gniazdowanie szeregu ptaków związanych z obrzeżem lasu lub środowiskiem półotwartym i otwartym, jak kwiczoł Turdus pilaris, zaganiacz Hyppolais icterina, piegża Sylvia curruca, cierniówka Sylvia communis, łozówka Acrocephalus palustris, świerszczak Locustella naevia, dzwoniec Chloris chloris i trznadel Emberiza citrinella. Poza gatunkami wymienionymi w tab. 3, w obrębie powierzchni kilkakrotnie obserwowano jerzyki Apus apus podczas gonitw pomiędzy koronami drzew, w starych, prześwietlonych wydzieleniach bukowych i dębowych z licznymi dziuplami, jednak nie zdołano zebrać informacji potwierdzających gniazdowanie. W końcu maja, przez kilka dni stwierdzano dwa intensywnie śpiewające samce wójcika Phylloscopus trochiloides. Dodatkowe kontrole w końcu czerwca i lipcu nie potwierdziły lęgowości gatunku. Na przełomie kwietnia i maja, przez ok. 2 tygodnie na powierzchni i w jej okolicach przebywał dorosły samiec błotniaka stawowego Circus aeruginosus. Ptak wielokrotnie tokował nad szuwarem trzcinowym w dolince Dwukolanki, często nękany przez okoliczne szponiaste opuścił stanowisko. Podczas inwentaryzacji obserwowano gatunki zalatujące na powierzchnię ze stanowisk zlokalizowanych poza jej granicą. Były to: zimorodek Alcedo atthis, dudek Upupa epops, pliszka siwa Motacilla alba, mazurek Passer montanus, kopciuszek Phoenicurus ochrurus, dymówka Hirundo rustica oraz kruk. Istotną rolę dla bogactwa gatunkowego i liczebności ptaków spełniał rezerwat, gdzie wykazano dla niektórych gatunków różnice w zagęszczeniach w porównaniu do części użytkowanej gospodarczo (tab. 4). Przegląd wybranych gatunków Siniak Columba oenas. Prawie wyłącznie gniazdował w ponad 100-letnich drzewostanach z udziałem buka (ryc. 3), osiągając zagęszczenie 0,7-0,8 p./10 ha. Najliczniej zasiedlał oddział 140, gdzie na powierzchni 10,7 ha stwierdzono 8 par, a podczas drugiego lęgu jednorazowo tokowało nawet 9-10 samców. Drzewostan tego wydzielenia przypominał krajobraz parkowy, z silnie przerzedzonym starodrzewem, w końcowej fazie rębni IIa (rębnia częściowa wielkopowierzchniowa), z kępami, grupami i pojedynczymi drzewami, w tym dziuplastymi bukami w wieku od 100 do 130 lat. Skupiska par stwierdzono również w części rezerwatowej, gdzie w oddziałach 151 i 152 gniazdowało po 5 par siniaka.

11 Kulon 20 (2015) 61 Tab. 4. Porównanie liczebności wybranych gatunków lęgowych w rezerwacie Dębowa Góra i lasach gospodarczych w roku 2014 Table 4. Comparison of the abundance of selected breeding bird species between the nature reserve Dębowa Góra and the managed forest in (1) Species, (2) Managed forest ha, (3) Nature reserve ha, (4) Total, (5) Number of pairs, (6) Density pairs/10 ha Część gospodarcza Rezerwat 223,3 ha (2) 163,3 ha (3) Gatunek (1) Liczba Liczba Zagęszczenie p./10 ha (6) Zagęszczenie p./10 ha (6) par (5) par (5) Regulus regulus ,2-1, ,5-1,6 Sitta europaea 26 1,1 24 1,5 Dendrocopos major 27 1,2 20 1,2 Columba palumbus 24 1,0 21 1,3 Certhia familiaris 21 0,9 18 1,1 Troglodytes troglodytes 14,5 0,6 24 1,5 Periparus ater 18 0,8 17 1,0 Columba oenas ,6-0,7 16 1,0 Ficedula hypoleuca 16 0,7 9,5 0,6 Poecile palustris ,7 8 0,5 Poecile montanus 10 0,4 12 0,7 Lophophanes cristatus ,5 7 0,4 Dendrocopos medius 4,5-6,5 0,2-0,3 11,5 0,7 Regulus ignicapilla 6-7 0, ,6-0,7 Phoenicurus phoenicurus 16 0,7 1 + Ficedula parva ,4 Grzywacz Columba palumbus. Gniazdował w zagęszczeniu 1,2 p./10 ha, przeważnie wybierając krawędzie drzewostanów z domieszką świerka. Wiosną 95% tokujących samców obserwowano w grupach świerka, jodły lub daglezji. Grzywacz występował na całej powierzchni, gniazdując również w głębi kompleksu leśnego (ryc. 3). Turkawka Streptopelia tortur. Odnotowana tylko w młodszych olsach i brzezinach w sąsiedztwie otwartych fragmentów doliny Dwukolanki (ryc. 3).

12 62 Kulon 20 (2015) Ryc. 3. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych siniaka Columba oenas, grzywacza Columba palumbus i turkawki Streptopelia turtur w roku 2014, oznaczenia jak na ryc. 2, zakreskowano wydzielenia z udziałem buka Fig. 3. Distribution of breeding sites of the Stock Dove Columba oenas, Wood Pigeon Columba palumbus and Turtle Dove Streptopelia turtur in 2014, symbols as in fig. 2, areas with the common beech are hatched Dzięcioł czarny Dryocopus martius. Populację oceniono na 2,5 pary (0,06 p./10 ha), z czego 2 pary gniazdowały w oddziałach z udziałem buka. Dzięcioł duży Dendrocopos major. Gatunek rozmieszczony dość równomiernie na całej powierzchni, osiągnął zagęszczenie 1,2 p./10 ha. Odnaleziono 23 zajęte

13 Kulon 20 (2015) 63 dziuple, z czego 14 było wykutych w dębach, 4 w sosnach i po jednej w osice, olszy, buku, brzozie i lipie. Najmniejsza odległość pomiędzy sąsiednimi dziuplami wynosiła 85 m (ryc. 4). Dzięcioł średni Dendrocopos medius. Łącznie wykryto 16 par i 2 terytoria nawołujących wiosną samców, nie potwierdzone w trakcie sezonu lęgowego. Gatunek związany z dojrzałymi drzewostanami dębowymi lub z domieszką dębu. Wszystkie odnalezione dziuple (7) były wykute w częściowo obumarłych dębach. 11 terytoriów zlokalizowano w rezerwacie, a dalsze trzy przy jego granicy (ryc. 4). Dzięciołek Dendrocopos minor. Zarejestrowany na 4 stanowiskach, w tym 3 w łęgach w dolinie Dwukolanki i jeden w ponad 100-letnim drzewostanie mieszanym w rezerwacie (ryc. 4). Mysikrólik Regulus regulus. Podobnie jak w przypadku zniczka, występowanie mysikrólika było uzależnione od obecności w drzewostanie świerka, jodły, daglezji i rzadziej modrzewia. Zdecydowana większość mysikrólików gniazdowała w drzewostanach powyżej 75 lat, choć 4 rewiry wykryto w 40-letnich drągowinach. Mysikrólik dominował wśród gatunków objętych oceną liczebności (tab. 3). Najliczniej zasiedlał oddział 151, z panującą 150-letnią sosną z domieszką świerka i dębu (ryc. 5). Zniczek Regulus ignicapilla. Wykryto 16 stanowisk lęgowych i dwa jednorazowe stwierdzenia śpiewającego samca. Zniczek zasiedlał drzewostany w wieku od 80 do 150 lat, a większość par odnotowano w letnich drzewostanach sosnowych z udziałem świerka. Trzy pary gniazdowały w oddziale 154, w mieszanym starodrzewie z bukiem, świerkiem, jodłą i daglezją (ryc. 5). Ponadto, tuż za granicą powierzchni, zanotowano jeszcze 2 stanowiska lęgowe zniczka. Muchołówka mała Ficedula parva. Wszystkie stanowiska muchołówki małej znajdowały się w rezerwacie, gdzie zasiedlała typowe dla gatunku, zacienione, wielopiętrowe fragmenty drzewostanu mieszanego lub liściastego, w miejscach z wysokim podrostem grabowym, lipowym i dębowym (ryc. 6). W części gospodarczej, gdzie takie środowiska prawie nie występowały, obserwowano tylko jednego śpiewającego samca podczas jednej kontroli. Muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca. Gatunek nierównomiernie rozmieszczony na powierzchni, osiągnął średnie zagęszczenie 0,6 p./10 ha (ryc. 6). Muchołówka żałobna najchętniej zasiedlała prześwietlone fragmenty drzewostanów, w sąsiedztwie luk, szerokich dróg leśnych, skrzyżowań linii oddziałowych, a także wolnostojące drzewa na zrębach. Zaobserwowano tendencję do zajmowania terytoriów w obrębie nawet niewielkich powierzchniowo płatów dębu. Pleszka Phoenicurus phoenicurus. Zarejestrowano 17 stanowisk w sąsiedztwie środowisk otwartych, jak powierzchnie zrębowe, uprawy, polany i drogi (ryc. 6). Zasiedlała głównie skraje drzewostanów, pozostawione na zrębach kępy drzew (grupy ekologiczne) i pojedyncze przestoje.

14 64 Kulon 20 (2015) Ryc. 4. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych dzięcioła dużego Dendrocopos major, średniego Dendrocopos medius i dzięciołka Dendrocopos minor w roku 2014, oznaczenia jak na ryc. 2 Fig. 4. Distribution of breeding sites of the Great Spotted Woodpecker Dendrocopos major, Middle Spotted Woodpecker Dendrocopos medius and Lesser Spotted Woodpecker Dendrocopos minor in 2014, symbols as in fig. 2 Sikora uboga Poecile palustris. Zajmowała dość duże terytoria w większych powierzchniach liściastych, niezależnie od wieku drzewostanu panującego. Nieco częściej występowała w olsach i brzezinach w sąsiedztwie Dwukolanki (ryc. 7). Wykryto 4 pary gniazdujące w budkach lęgowych.

15 Kulon 20 (2015) 65 Ryc. 5. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych zniczka Regulus ignicapilla i mysikrólika Regulus regulus w roku 2014, oznaczenia jak na ryc. 2, zakreskowano wydzielenia z 10-procentowym udziałem świerka, jodły lub daglezji Fig. 5. Distribution of breeding sites of the Firecrest Regulus ignicapilla and Goldcrest Regulus regulus in 2014, hatched areas represent sites with 10% spruce, fir, or Douglas fir Czarnogłówka Poecile montanus. W większości gniazdowała w rozproszonych stanowiskach na całej powierzchni, zajmując wydzielenia mieszane, olsy i brzeziny. Podobnie jak sikora uboga, nieco liczniejsza w łęgach wzdłuż Dwukolanki (ryc. 7). Czubatka Lophophanes cristatus. Rozmieszczenie stanowisk potwierdza preferencję czubatki do gniazdowania w borach. Najchętniej zasiedlała sosnowo-

16 66 Kulon 20 (2015) świerkowe płaty drzewostanu. W jednym przypadku terytorium znajdowało się w 40-letniej brzezinie ze świerkiem (ryc. 8). Ryc. 6. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych muchołówki małej Ficedula parva, muchołówki żałobnej Ficedula hypoleuca i pleszki Phoenicurus phoenicurus w roku 2014, oznaczenia jak na ryc. 2 Fig. 6. Distribution of breeding sites of the Red-breasted Flycatcher Ficedula parva, Pied Flycatcher Ficedula hypoleuca and Redstart Phoenicurus phoenicurus in 2014, symbols as in fig, 2

17 Kulon 20 (2015) 67 Sosnówka Periparus ater. Analogicznie jak czubatka, sosnówka omijała zwarte lasy liściaste, gniazdując, najczęściej w dojrzałych drzewostanach mieszanych ze świerkiem (ryc. 8). Ryc. 7. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych czarnogłówki Poecile montanus i sikory ubogiej Poecile palustris w roku 2014, oznaczenia jak na ryc. 2 Fig. 7. Distribution of breeding sites of the Willow Tit Poecile montanus and Marsh Tit Poecile palustris in 2014, symbols as in fig. 2

18 68 Kulon 20 (2015) Pełzacz leśny Certhia familiaris. W obrębie powierzchni występował w drzewostanach w wieku powyżej 65 lat, nieco częściej spotykany w najstarszych wydzieleniach, np. w oddziale 151, gdzie stwierdzono 4-5 par (ryc. 9). Ryc. 8. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych czubatki Lophophanes cristatus i sosnówki Periparus ater w roku 2014, oznaczenia jak na ryc. 2, zakreskowano wydzielenia z 10-procentowym udziałem świerka, jodły lub daglezji Fig. 8. Distribution of breeding sites of the Crested Tit Lophophanes cristatus and Coal Tit Periparus ater in 2014, symbols as in fig. 2, hatched areas represent sites with 10% spruce, fir, or Douglas fir

19 Kulon 20 (2015) 69 Kowalik Sitta europaea. Gniazdował we wszystkich typach drzewostanów, począwszy od III klasy wieku, osiągając nieco wyższe zagęszczenia w starodrzewach w części rezerwatowej (tab. 4, ryc. 9). Orzechówka Nucifraga caryocatactes. Stwierdzono prawdopodobne gniazdowanie jednej pary w drzewostanie sosnowo-świerkowym. Gąsiorek Lanius collurio. Wszystkie 4 terytoria zlokalizowano w obrębie doliny Dwukolanki. Jarzębatka Sylvia nisoria. Dwa stanowiska wykryto w zakrzaczeniach wierzbowych z brzozą w dolince Dwukolanki. Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. W czasie nalotu inwazyjnego jesienią i zimą 2013/2014, często obserwowano krzyżodzioby, zarówno w obrębie badanej powierzchni jak i w innych częściach kompleksu (dane niepubl. autora). W okresie lęgowym na powierzchni odnotowano krzyżodzioby na 4 stanowiskach. W dwóch z nich obserwowano w kolejnych kontrolach: parę ptaków ze śpiewającym samcem, następnie w trakcie sezonu zaniepokojone ptaki, a na początku czerwca niedaleko jednego z terytoriów stwierdzono przelatujące 2 młode. Obserwacje na pozostałych dwóch stanowiskach zinterpretowano jako gniazdowanie możliwe. Była to jednokrotna obserwacja samca w towarzystwie samicy, zbierającej materiał gniazdowy (łyko osiki), a w drugim przypadku 2-krotne stwierdzenie dorosłych ptaków w typowym środowisku lęgowym. Trzy stanowiska krzyżodziobów znajdowały się w płatach dojrzałego boru sosnowego ze starymi świerkami, a jedno w 120-letnim drzewostanie mieszanym z grupami świerka, jodły i daglezji. Strzyżyk Troglodytes troglodytes. Wyraźnie liczniejszy w rezerwacie, gdzie stwierdzono 24 pary, co stanowiło blisko 65% wszystkich stanowisk. Zaobserwowano, że wszystkie terytoria w podmokłych siedliskach doliny Dwukolanki, utrzymywane były przez strzyżyka podczas zimy poprzedzającej inwentaryzację (dane niepubl. autora). Dyskusja Bogactwo gatunkowe i liczebność awifauny leśnej zależy od wielu warunków środowiskowych, począwszy od struktury siedlisk i składu gatunkowego drzewostanów po charakter i sposoby prowadzenia gospodarki leśnej. Niewątpliwie jednym z kluczowych czynników na powierzchni Dębowa Góra był wchodzący w jej skład rezerwat. Wyłączenie z gospodarowania tak dużej powierzchni wewnątrz kompleksu (163,3 ha), w istotny sposób decydowało o stanie populacji niektórych gatunków. Obecność w drzewostanie odpowiedniej ilości drzew zamierających lub martwych, to jeden z podstawowych czynników sprzyjających występowaniu dzięciołów, grupy gatunków zwornikowych dla szeregu dziuplaków wtórnych (Walankiewicz et al. 2002, Kosiński et al. 2010, Ciach 2011). Większość wykrytych par dzięcioła średniego, gniazdowała w obrębie rezerwatu lub była bezpośrednio z nim związana, poprzez korzystanie z żerowisk (ryc. 4). O liczniejszym występowaniu dzięcioła średniego w rezerwacie,

20 70 Kulon 20 (2015) Ryc. 9. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych pełzacza leśnego Certhia familiaris i kowalika Sitta europaea w roku 2014, oznaczenia jak na ryc. 2 Fig. 9. Distribution of breeding sites of the Tree Creeper Certhia familiaris and Nuthatch Sitta europaea in 2014, symbols as in fig. 2 decydował przede wszystkim większy udział dębin starszych klas wieku, w tym przestojów dębowych (Kosiński i Hybsz 2006, Kosiński 2013). Utrzymane w mało zmienionym stanie dojrzałe, wielopiętrowe drzewostany, z odpowiednią ilością martwych drzew stojących, w tym złomów, zapewniały optymalne siedliska dla muchołówki małej (Stajszczyk 2007, Figarski 2013). Znaczenie rezerwatu dla strzyżyka, który zdecydowanie liczniej gniazdował w jego obrębie, obrazowo przedstawia

21 Kulon 20 (2015) 71 Ryc. 10. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych strzyżyka Troglodytes troglodytes w roku 2014, oznaczenia jak na ryc. 2 Fig. 10. Distribution of breeding sites of the Wren Troglodytes troglodytes in 2014, symbols as in fig. 2 rozkład jego stanowisk na całej inwentaryzowanej powierzchni (ryc. 10). Występujące w rezerwacie liczne wykroty, zwały leżaniny itp., jako niezbędny składnik w optymalnym siedlisku lęgowym strzyżyka, zapewniały odpowiednie warunki do schronienia i ukrycia gniazda, jak również eksponowania śpiewu terytorialnego (Wesołowski 1983, Pepłowska-Marczak 2009). Wyjątkowo licznie zasiedlał wąski pas łęgu w dolinie Dwukolanki, z dużą ilością wykrotów i drzew powalonych przez

22 72 Kulon 20 (2015) bobry (ryc. 10). Olsy i łęgi należą do najbardziej dogodnych dla strzyżyka siedlisk, gdzie zajmuje mniejsze terytoria niż w innych typach lasu (Wesołowski 1983, Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Dla pozostałych gatunków wykazano mniej znaczące różnice lub przeciwstawną tendencję (tab. 4). Zapewne nadrzędną rolę w wyborze terytoriów odgrywał zespół innych czynników, jak struktura gatunkowa i wiekowa drzewostanu, zwarcie i nasłonecznienie, gęstość i stan podszytu oraz wiele innych. W przypadku dzięcioła dużego zagęszczenie w obu częściach było niemal identyczne, na poziomie 1,2 p./10 ha, natomiast pleszka preferowała tereny użytkowane gospodarczo, które zapewniały jej otwarte żerowiska w postaci zrębów i upraw leśnych (ryc. 6). Awifaunę powierzchni próbnej wzbogacały gatunki ptaków rzadziej zasiedlające wnętrze lasu. Przyczyną tego było prawdopodobnie stosunkowo bliskie położenie badanej powierzchni od granicy polno-leśnej w części południowej (od 250 do 500 m), a przede wszystkim możliwość wnikania niektórych gatunków w głąb kompleksu wąską i częściowo zadrzewioną dolinką Dwukolanki, stanowiącą korytarz łączący krajobraz otwarty z wnętrzem lasu (rys. 2). Najdalej położone wewnątrz kompleksu stanowiska trznadla, cierniówki, łozówki i trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus, zarejestrowano w odległości do 1,5 km od jego granicy. Obok ptaków wodno-błotnych, naturalnie związanych z obszarami leśnymi, jak żuraw Grus grus czy samotnik Tringa ochropus, na powierzchni stwierdzono gniazdowanie gatunków szuwarowych lub szuwarowo-nadbrzeżnych: wodnika, kokoszki, trzcinniczka i brzęczki Locustella luscinioides. Gatunki te, dawniej nielęgowe (dane niepubl. autora), pojawiły się w dolinie rzeki po zasiedleniu jej przez bobry, gdy wytworzyły się odpowiednie dla nich zalewiska z szuwarem trzcinowym, zasilane dodatkowo zrzutami ścieków z oczyszczalni miejscowości Iłowo-Osada. Przez kilka ostatnich lat obserwowano przypadki zimowania wodnika na tym terenie, co mogło być jedną z przyczyn pozostawania gatunku na okres lęgowy (dane niepubl. autora). Ptakami charakterystycznymi dla badanej powierzchni były gatunki wskaźnikowe dla dojrzałych lasów grądowych: siniak, dzięcioł średni, muchołówka mała oraz zniczek, również preferujący starsze drzewostany. Liczebności tych gatunków należy uznać za istotne w skali mezoregionu i prawdopodobnie Mazowsza. Zagęszczenie siniaka, wynoszące 0,7-0,8 p./10 ha należało do najwyższych podawanych dla kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Stajszczyk i Sikora 2007, Jeleń 2010, Jermaczek 2010). Rejony półkolonijnego gniazdowania siniaka w ponad 100-letnich drzewostanach z domieszką buka, położone były w centrach rewirów dzięcioła czarnego. Spośród 27 dziupli, w pobliżu których tokowały ptaki, po dwie zlokalizowano w dębach i sosnach, a pozostałe 23 znajdowały się w bukach, co potwierdza preferencję siniaka do zajmowania dziupli wykutych w tym gatunku drzewa (Jeleń 2010, Kosiński et al. 2010). Z dostępnych danych wynika, że dawniej na Mazowszu siniak uznawany był za gatunek bardzo rzadki, występujący skrajnie nielicznie (Tomiałojć 1972, 1990; Tomiałojć i Stawarczyk 2003), nie gniazdował w rezerwatach Tomczyce i Modrzewina badanych przez Chmielewskiego (1992), jak również w Lesie Kryńszczak (Rzępała i Mitrus 1995). Na terenach bliżej położonych (w woj. warmińsko-mazurskim), w rezerwacie Las Warmiński o powierzchni zalesionej 1611 ha,

23 Kulon 20 (2015) 73 w roku 2012 stwierdzono 30 par siniaka 0,2 p./10 ha (zagęszczenie przeliczone na podstawie Sikora et al. 2012, 2015). Rezerwat ten, mimo, że położony w sąsiedniej krainie przyrodniczo-leśnej (Trampler et al. 1990), przy wielu różnicach odznaczał się pewnym podobieństwem fizjograficznym do powierzchni Dębowa Góra, głównie w strukturze siedlisk leśnych i składu gatunkowego drzewostanów. W przyszłości, liczebność siniaka na powierzchni Dębowa Góra, pośrednio wynikająca z udziału buka w drzewostanach, przypuszczalnie zależeć będzie od kondycji populacji dzięcioła czarnego, również preferującego ten gatunek drzewa w lasach liściastych (Sikora 2007, Kosiński et al. 2010, Ciach i Kosiński 2013). W części gospodarczej, kluczowe znaczenie będzie miało zachowanie odpowiedniej powierzchni starodrzewów, w tym pozostawianych na zrębach grup ponad 100-letnich buków i pojedynczych przestojów z dziuplami (Gromadzki 2004, Bonczar i Zawadzka 2013). Dzięcioł średni na powierzchni osiągnął zagęszczenie 0,4 p./10 ha, niższe od przeciętnych zagęszczeń krajowych w optymalnych siedliskach (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Kosiński i Hybsz 2006, Dąbrowska 2012). W rezerwacie Las Warmiński (1611 ha), gdzie występował skupiskowo w starych grądach i borach mieszanych, wykazano następujące liczebności: 77 par (0,47 p./10 ha) w roku 2008 (Kleinschimdt et al. 2009), a w 2012 roku 58 par 0,36 p./10 ha (Sikora et al. 2012, 2015 dane przeliczone). Zbliżone zagęszczenia odnotowano również na powierzchni 393 ha w centralnej części tego rezerwatu 0,35 p./10 ha (Królikowska 2009). W obrębie wymienionych rezerwatów w radomskiem, pomimo znacznego udziału drzewostanów dębowych, dzięcioł średni był mniej liczny (0,1 i 0,2 p./10 ha), jednak podczas badań nie stosowano stymulacji głosowej (Chmielewski 1992). Liczebność muchołówki małej, gatunku rzadkiego w lasach Mazowsza (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Sikora et al. 2007), była zbliżona do wykazanej w rezerwacie Modrzewina, gdzie na powierzchni 332 ha odnotowano 7 par (0,2 p./10 ha). W opisywanym powyżej Lesie Warmińskim zagęszczenie było kilka razy wyższe niż na badanym terenie (Sikora et al. 2015). Rezerwat ten charakteryzowała między innymi wysoka przeciętna wieku drzewostanów (455 ha zajmowały lasy ponad 160-letnie), z większą dostępnością optymalnych środowisk. Badany kompleks leśny to prawdopodobnie jedno z nielicznych stanowisk muchołówki małej na obszarze Wzniesień Mławskich. Najbliższe znane stanowiska na Nizinie Północnomazowieckiej wykryto w latach w leśnictwach Łomia i Mostowo (1-2 samce), położonych niedaleko badanego kompleksu (dane niepubl. autora) oraz w leśnictwie Lekowo w Nadleśnictwie Ciechanów do 4 samców (M. Murawski dane niepubl.). Obecnie brak jest aktualnych danych dla zniczka z terenu Mazowsza, uzyskanych na porównywalnych powierzchniach. Dawniej prawdopodobnie rzadko spotykany w regionie (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), współcześnie notowany częściej, między innymi w kilku kompleksach leśnych na obszarze Wzniesień Mławskich (dane niepubl. autora), na Równinie Kurpiowskiej i Wysoczyźnie Ciechanowskiej (M. Murawski dane niepubl.). Wykrycie 3 terytoriów w rezerwacie Modrzewina w roku 1990 było pierwszym stanowiskiem lęgowym stwierdzonym na Mazowszu (Chmielewski 1992). Zniczka nie odnotowano natomiast podczas inwentaryzacji

24 74 Kulon 20 (2015) kompleksu Kryńszczak (86,7 km 2 powierzchni leśnej) w latach (Rzępała i Mitrus 1995). W ostatnich latach obserwuje się u zniczka postępujący wzrost liczebności (Chodkiewicz et al. 2012), co może świadczyć o kolonizowaniu nowych terenów. Na inwentaryzowanej powierzchni zniczek występował w zagęszczeniu 0,4 p./10 ha. W Puszczy Białowieskiej, w lesie łęgowym osiągał zagęszczenie 0,7 p./10 ha (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), natomiast we wzmiankowanym rezerwacie Las Warmiński (1611 ha powierzchni leśnej), wykryto terytoria 150 samców (0,9 p./10 ha) (Sikora et al. 2012, 2015 dane przeliczone). Omawiana powierzchnia charakteryzowała się większym bogactwem gatunkowym niż rezerwat Modrzewina, gdzie stwierdzono 55 gatunków lęgowych. Na powierzchni Dębowa Góra odnotowano znacząco wyższe zagęszczenia szeroko rozpowszechnionych gatunków leśnych i leśno-zadrzewieniowych, między innymi grzywacza, kowalika, pełzacza leśnego, mysikrólika, 4 gatunków sikor i dzięciołów. Natomiast na obszarze rez. Modrzewina wykazano nawet kilkakrotnie wyższe liczebności niektórych pospolitych ptaków związanych ze skrajem lasu: świergotka drzewnego Anthus trivialis, trznadla, zaganiacza oraz leśnych gatunków zaroślowych: pokrzywnicy Prunella modularis i gajówki Sylvia borin. Wykazane rozbieżności mogły wynikać z różnic w strukturze roślinności obu powierzchni. Równie istotne znaczenie miało różne położenie krajobrazowe oraz charakter ich otoczenia. W przeciwieństwie do powierzchni Dębowa Góra, rezerwat Modrzewina obejmował niemal cały kompleks położony w bezleśnej okolicy, co przekładało się na długość granicy polno-leśnej. Rezerwat ten, mimo podobnego udziału siedlisk leśnych (80% zajmował las świeży) cechowała odmienna budowa drzewostanów, nierzadko prześwietlonych, z bujnym podszytem i tworzącą gęste zarośla jeżyną Rubus caesius, występującą powszechnie wśród roślinności dna lasu (Chmielewski 1992). Dziękuję Andrzejowi Dombrowskiemu i Henrykowi Kotowi za cenne wskazówki i weryfikację map gatunkowych. Recenzentom i Redaktorom za równie cenne uwagi do końcowej wersji opracowania. Lucjanowi Kleinschmidtowi i Markowi Murawskiemu za udostępnienie materiałów niepublikowanych. Literatura Bonczar Z., Zawadzka D Siniak Columba oenas. W: Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura GDOŚ, Warszawa, s Chmielewski S., Awifauna lęgowa rezerwatów leśnych Tomczyce i Modrzewina. Not. Orn. 33: Chmielewski S Metodyka oceny zagęszczeń ptaków lęgowych w krajobrazie leśnym Niziny Mazowieckiej i Krainy Gór Świętokrzyskich. dostęp: 1 I 2014

25 Kulon 20 (2015) 75 Chodkiewicz T., Neubauer G., Meissner W., Sikora A., Chylarecki P., Woźniak B., Bzoma S., Brewka B., Rubacha S., Kus K., Rohde Z., Cenian Z., Wieloch M., Zielińska M., Zieliński P., Kajtoch Ł., Szałański P., Betleja J Monitoring populacji ptaków Polski w latach Biuletyn Monitoringu Przyrody 9: Ciach M Martwe i zamierające drzewa w ekosystemie leśnym ilość, jakość i zróżnicowanie. W: Anderwald D. (red). Zarządzanie ekosystemami leśnymi a zachowanie populacji ptaków leśnych. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2, 27: Ciach M., Kosiński Z Dzięcioł czarny Dryocopus martius. W: Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura GDOŚ, Warszawa. s Dąbrowska N Liczebność i rozmieszczenie wyspecjalizowanych gatunków dzięciołów w SOO Natura 2000 Łęgi Słubickie w roku Przegl. Przyr. 23, 2: Figarski T Muchołówka mała Ficedula parva. W: Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura GDOŚ, Warszawa, s Gromadzki M. (red.) Ptaki. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, T. 7 (część II), Warszawa. Jeleń J Zagęszczenie oraz charakterystyka miejsc lęgowych dzięcioła czarnego Dryocopus martius i siniaka Columba oenas w parku Mużakowskim (woj. lubuskie) w 2004 roku. Przegl. Przyr. 21, 1: Jermaczek J Ptaki lęgowe rezerwatów Buczyna Szprotawska i Annabrzeskie Wąwozy (woj. lubuskie). Przegl. Przyr. 21, 1: Kleinschmidt L., Krupa R., Pasiecznik M msc. Inwentaryzacja ptaków lęgowych rezerwatu przyrody Las Warmiński (wchodzącego w skład obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Puszcza Napiwodzko-Ramucka PLB280007). Opracowanie dla RDOŚ w Olsztynie. Olsztyn. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kosiński Z Dzięcioł średni Dendrocopos medius. W: Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura GDOŚ, Warszawa, s Kosiński Z., Bilińska E., Dereziński J., Jeleń J., Kempa M Dzięcioł czarny Dryocopus martius i buk Fagus sylvatica gatunkami zwornikowymi dla siniaka Columba oenas w zachodniej Polsce. Ornis Polonica 51: Kosiński Z., Hybsz R Ocena liczebności dzięcioła średniego Dendrocopos medius w ostoi ptaków Dąbrowy Krotoszyńskie. Not. Orn. 47: Kosiński Z., Jermaczek A., Sikora A Dzięcioł średni Dendrocopos medius. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas

26 76 Kulon 20 (2015) rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Królikowska K msc. Rozmieszczenie dzięciołów w centralnej części rezerwatu przyrody Las Warmiński. Praca licencjacka. Uniw. Warmińsko-Mazurski, Olsztyn. Pepłowska-Marczak D Znaczenie rębni gniazdowej w zachowaniu różnorodności gatunkowej ptaków leśnych. W: Anderwald D. (red). Zdobycze nauki i techniki dla ochrony przyrody w lasach. Stud. i Mat. CEPL, Rogów. 21, 2: Rzępała M., Mitrus C Ocena liczebności awifauny lęgowej kompleksu leśnego Kryńszczak koło Łukowa w siedleckiem. Not. Orn. 36: Sikora A Gniazdowanie cennych gatunków ptaków na Wysoczyźnie Elbląskiej. Not. Orn. 48: Sikora A., Górski A., Szymkiewicz M., Neubauer G., Kłębukowski G., Zawadzka S msc. Inwentaryzacja ornitologiczna obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 PLB Puszcza Napiwodzko Ramucka. GDOŚ, Warszawa. Sikora A., Górski A., Szymkiewicz M., Neubauer G Awifauna lęgowa OSO Puszcza Napiwodzko-Ramucka za szczególnym uwzględnieniem gatunków priorytetowych. Ornis Polonica 56: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Stajszczyk M Muchołówka mała Ficedula parva. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Stajszczyk M., Sikora A Siniak Columba oenas. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s Standardowy Formularz Danych dla specjalnego obszaru ochrony siedlisk SOO Góra Dębowa koło Mławy PLH GDOŚ 2013, Warszawa Tomiałojć L Ptaki Polski wykaz gatunków i rozmieszczenie. PWN, Warszawa Tomiałojć L Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Trampler T., Kliczkowska A., Dmytrenko E., Sierpińska A Regionalizacja przyrodniczo leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. PWRiL, Warszawa. Walankiewicz W., Czeszczewik D., Mitrus C., Bida E Znaczenie martwych drzew dla zespołu dzięciołów w lasach liściastych Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 43: Wesołowski T The breeding ecology and behaviour of Wrens Troglodytes troglodytes living under primaeval and secondary conditions. Ibis. 125: Adres autora: ul. Batalionów Chłopskich 26, Mława, piotr_szczypa@op.pl.

27 Fot. 1. Rezerwat Dębowa Góra oddz. 152, 19 V 2015 (fot. P. Szczypiński) Photo 1. The nature reserve Dębowa Góra compartment 152 on 19 May, 2015 (photo P. Szczypiński) Fot. 2. Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii hibernujący 22 II 2013 w schronie bojowym w miejscowości Wądołek (fot. P. Tomasik). Photo 2. Northern bat Eptesicus nilssonii hibernating in a military shelter in Wądołek on 22 February, 2013 (photo P. Tomasik)