Tomasz Figarski PRACA NR 14 Z CYKLU PRZYRODA KOZIENICKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO

Transkrypt

1 Kulon 14 (2009) 1 Kulon 14 (2009), 1-7 PL ISSN Tomasz Figarski WYBRANE ASPEKTY ZIMOWANIA PASZKOTA TURDUS VISCIVORUS W PUSZCZY KOZIENICKIEJ PRACA NR 14 Z CYKLU PRZYRODA KOZIENICKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO Tomasz Figarski. Selected aspects of wintering of Mistle Thrush Turdus viscivorus in the Kozienice Forest. Abstract. In the winter season of 2008/2009, the density of Mistle Thrushes Turdus viscivorus was examined on an area of 1159 ha in the Kozienice Forest. Occurrence structure and factors influencing the distribution of birds during winter were also analysed. Population density was 0.46 ind./10 ha and 53 individuals were observed. Records of single birds comprised 75% of all observations. The biggest flock contained 11 ind. The number of birds was positively related to forest age and therefore to the percentage of trees with Mistletoe Viscum album. Mistle Thrushes feeding territories were stable between the beginning of January and the mid-february which attest to presence of a rich food supply. Abstrakt. W trakcie sezonu zimowego 2008/2009 określono zagęszczenie paszkotów Turdus viscivorus na powierzchni próbnej (1159 ha) zlokalizowanej w Puszczy Kozienickiej. Badano ponadto strukturę zgrupowań oraz czynniki wpływające na rozmieszczenie ptaków w okresie zimowym. Stwierdzono zimowanie 53 os., w zagęszczeniu 0,46 os./10 ha. Dominowały obserwacje pojedynczych ptaków (75% liczby stwierdzeń). Największe stado liczyło 11 os. Liczebność paszkotów była pozytywnie skorelowana z wiekiem drzewostanu, a tym samym z udziałem drzew zasiedlonych przez jemiołę Viscum album. Stwierdzono stałość terytoriów pokarmowych paszkotów w okresie między początkiem stycznia a połową lutego, co świadczy o występowaniu obfitej bazy pokarmowej. Paszkot Turdus viscivorus uznawany jest w Polsce za nieliczny gatunek lęgowy całego kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Z uwagi jednak na skryty tryb życia i problemy metodyczne, większość z dotychczas przeprowadzonych ocen liczebności wydaje się być wysoce niepewna. Niewiele prac zostało także poświęconych zimowaniu paszkota. Tomiałojć i Stawarczyk (2003) podają, że część osobników zimuje niemal w całym kraju, najczęściej na zachodzie. Informacje o zimowaniu paszkota można znaleźć w większych opracowaniach awifaunistycznych (np. Pugacewicz 1997, Horodowski 1999, Bednorz 2000, Walasz 2000). Natomiast

2 2 Kulon 14 (2009) szczegółowo zimowaniu tego gatunku poświęcono zaledwie kilka prac (Wilniewczyc 1997, Skórka i Wójcik 2005, Tabor 2006). Celem niniejszej pracy było scharakteryzowanie aspektów zimowania paszkota w Polsce centralnej, na przykładzie Puszczy Kozienickiej zagęszczenia, struktury zgrupowań, czynników wpływających na jego rozmieszczenie. Drzewostany na omawianym terenie cechują się znacznym opanowaniem drzew przez jemiołę Viscum album, dzięki czemu stwarzają potencjalnie dobre warunki dla zimowania paszkotów, których liczebność w tym okresie zależna jest od obfitości owocowania jemioły (Walasz 2000, Skórka i Wójcik 2005). Zebrane dane uzupełniają znikome informacje o zimowaniu tego gatunku w Polsce oraz umożliwiają dokonanie pewnych porównań pomiędzy zimującymi zgrupowaniami paszkotów w drzewostanach centralnej Polski. Teren Teren objęty badaniami zlokalizowany był w Puszczy Kozienickiej, w południowej części województwa mazowieckiego. Według regionalizacji fizycznogeograficznej znajdował się na granicy dwóch mezoregionów: Równiny Radomskiej należącej do makroregionu Wzniesień Południowomazowieckich oraz Równiny Kozienickiej w makroregionie Niziny Środkowomazowieckiej (Kondracki 2000). Uwzględniając podział przyrodniczoleśny Polski (Trampler et al. 1990), położony był w Krainie Małopolskiej (VI), dzielnicy Radomsko-Iłżeckiej, mezoregionie Równiny Radomsko-Kozienickiej. Obszar ten objęty jest ochroną w formie Kozienickiego Parku Krajobrazowego oraz Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 Ostoja Kozienicka PLB Badaniami objęto fragment Puszczy Kozienickiej o powierzchni 1159 ha na terenie Nadleśnictwa Radom, obrębu Jedlnia. Lasy pokrywały 95,6% powierzchni. Przeważały drzewostany sosnowe stanowiące 83% powierzchni lasów, w mniejszym udziale występowały drzewostany dębowe 8%, jodłowe 4,2% oraz olszowe 1,9%. Lasy na powierzchni próbnej cechowały się znacznym udziałem starszych klas wieku: drzewostany w wieku lat stanowiły 15,8%, a w wieku powyżej 100 lat 24,5% ogólnej powierzchni leśnej. Większość drzewostanów ponad 100-letnich znajdowała się w klasie odnowienia były one użytkowane najczęściej rębniami gniazdowymi. Materiał i metoda W sezonie zimowym 2008/2009 przeprowadzono jedną kontrolę całej powierzchni. Złożyło się na nią 7 liczeń ptaków w dniach 31 stycznia oraz 1, 2, 3, 5, 6 i 8 lutego 2009 r. Okres ten cechował się łagodnymi warunkami pogodowymi średnia temperatura powietrza wynosiła 1,8 O C, niewielka (2-3 cm) efemeryczna pokrywa śnieżna występowała w czasie pierwszych dwóch kontroli. Poszczególne kontrole trwały od 5 do 8 godzin, a dobre warunki sprzyjały dokładnej penetracji terenu, umożliwiając dotarcie do wszystkich leśnych pododdziałów na badanej powierzchni. Każde stwierdzenie nanoszono na mapy leśne, notowano ilość osobników na poszczególnych

3 Kulon 14 (2009) 3 stanowiskach oraz ich zachowanie. W ramach późniejszych prac kameralnych określono (na podstawie Planu Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Radom) wiek i skład gatunkowy drzewostanów, w których stwierdzane były zimujące paszkoty, co umożliwiło dokonanie prezentowanych analiz. Poza jednorazową intensywną kontrolą całej powierzchni, w okresie od początku stycznia do połowy lutego prowadzono także ekstensywne kontrole terenu badań, których celem było określenie stałości znanych terytoriów zajętych przez paszkoty. W celu scharakteryzowania występowania jemioły, spośród drzewostanów powierzchni próbnej wylosowano 70 wydzieleń leśnych (we wszystkich klasach wiekowych drzewostanu), w których zbadano stopień opanowania drzewostanu przez jemiołę. W każdym wydzieleniu wśród 100 kolejnych drzew (50 na kierunku północ-południe oraz 50 na kierunku wschód-zachód) określono udział drzew z jemiołą. Wyniki W okresie badań na powierzchni próbnej odnotowano zimowanie 53 paszkotów. Przeważały obserwacje pojedynczych osobników (ryc. 1), które stanowiły 75% liczby stwierdzeń i 51% liczby osobników zaobserwowanych w trakcie badań. Stwierdzenia grup 2 ptaków stanowiły odpowiednio 17 i 23%. Średnia liczba ptaków na stwierdzenie wynosiła 1,47 os., przy SD=1,11. Obliczone zagęszczenia wynosiły 0,46 os./10 ha oraz 0,31 stwierdzenia na 10 ha. Największe stado, jakie zaobserwowano na badanym obszarze dnia 22 I, a więc poza właściwym okresem obserwacji, liczyło 11 os. Poza tym obserwowano także stadka liczące 5 oraz 6 ptaków. Stopień zasiedlenia drzew przez jemiołę był pozytywnie skorelowany z wiekiem drzewostanu (r=0,70; p<0,01). Zależność ta okazała się istotna mimo, że w najstarszych drzewostanach zauważalny był spadek procentu drzew opanowanych (ryc. 2). Silna korelacja dodatnia (r=0,98, p<0,01) istniała także pomiędzy wiekiem drzewostanu a ilością stwierdzanych paszkotów (ryc. 2). Struktura gatunkowa drzewostanów zasiedlanych przez paszkoty nie różniła się istotnie od struktury drzewostanów całej powierzchni próbnej (χ 2 =7,65; df=5; p>0,05) (ryc. 3). Występowanie paszkotów w kilku drzewostanach dębowych i grabowych było związane z obecnością w nich pojedynczych starych sosen lub jodeł, obficie zasiedlonych przez jemiołę. W trakcie trwających ok. 1,5 miesiąca ekstensywnych kontroli terenu, dokładnymi obserwacjami objęto 8 stanowisk paszkotów. We wszystkich przypadkach stanowiska te były utrzymywane przez cały okres obserwacji, nie stwierdzono żadnego przypadku opuszczenia zajmowanego terytorium pokarmowego. Godny odnotowania jest zwłaszcza przypadek jednego terytorium, zlokalizowanego w drzewostanie, w którym w okresie badań prowadzone było cięcie uprzątające. Co ciekawe, nawet po usunięciu wszystkich drzew (w tym tych opanowanych przez jemiołę) zasiedlający terytorium osobnik nie opuścił go i kilkakrotnie był widywany w trakcie żerowania na ściętych gałęziach drzew ułożonych w stosy na brzegu zrębu. Dwukrotnie w trakcie badań zaobserwowano zjawisko obrony terytorium pokarmowego przed innym

4 4 Kulon 14 (2009) paszkotem. Znaleziono także oskuby jednego osobnika, który prawdopodobnie padł ofiarą jastrzębia Accipiter gentilis. 6 Liczba osobników (2) Liczba stwierdzeń (1) Ryc. 1. Struktura zimowych zgrupowań paszkotów Turdus viscivorus w Puszczy Kozienickiej w sezonie zimowym 2008/2009. Liczba stwierdzeń Ns=36 Fig. 1. Occurence structure of Mistle Thrushes Turdus viscivorus in the Kozienice Forest in the winter season of 2008/2009. (1) number of observations (Ns=36), (2) number of individuals (No=53) Dyskusja Zagęszczenie zimujących paszkotów w Puszczy Kozienickiej było nieco niższe od zagęszczeń w Spalskim Parku Krajobrazowym (0,46 wobec 0,56 i 0,85 os./10 ha) uzyskanych przez Tabora (2006), co jednak mogło wynikać z różnic w terminie wykonania liczeń. Jak sugerują Skórka i Wójcik (2005), liczebność paszkotów zmniejsza się wraz z upływem zimy. Z drugiej jednak strony, obserwacje prowadzone od początku stycznia nie wykazały opuszczania terytoriów przez ptaki, co może oznaczać, że liczebność paszkotów utrzymywała się w rozpatrywanym okresie na mniej więcej stałym poziomie. Co ciekawe, w Małopolsce liczba stwierdzeń paszkotów wzrastała nawet wraz z postępem zimy (Walasz 2000), na co jednak wpłynąć mogła zróżnicowana aktywność terenowa obserwatorów. Znaczne różnice w zagęszczeniu paszkotów zaznaczają się pomiędzy prezentowanymi wynikami a danymi z Puszczy Niepołomickiej, gdzie paszkoty zimowały w zagęszczeniach

5 Kulon 14 (2009) 5 1-5,6 os./10 ha (Skórka i Wójcik 2005). Z uwagi jednak na różnice w sposobie inwentaryzacji, trudno przytaczane wartości uznać za obiektywne dla większego obszaru. Udział [%] (2) / Liczba osobników (3) >100 Klasy wieku drzewostanów [lata] (1) Ryc. 2. Udział drzew zasiedlonych przez jemiołę Viscum album oraz liczba stwierdzonych paszkotów Turdus viscivorus w klasach wieku drzewostanów Puszczy Kozienickiej w sezonie zimowym 2008/2009. Oznaczenia: słupek biały mediana udziału drzew zasiedlonych przez jemiołę, słupek szary liczba stwierdzonych paszkotów, No=53 Fig. 2. Proportion of trees with Mistletoe Viscum album and number of observed Mistle Thrushes Turdus viscivorus in forest age classes in the Kozienice Forest in the winter season of 2008/2009. Symbols: open bars median proportion of trees with Mistletoe, dark bars number of Mistle Thrushes. (1) forest age classes [years], (2) proportion [%], (3) number of individuals (No=53) W Puszczy Kozienickiej dominowały stwierdzenia pojedynczych osobników, co zbieżne jest z obserwacjami Walasza (2000) i Tabora (2006). Z kolei w Górach Świętokrzyskich i na Pogórzu Przemyskim paszkot spotykany był zwykle w małych grupach (Wilniewczyc 1997, Horodowski 1999). Średnia liczba ptaków na stwierdzenie wynosząca w prezentowanych badaniach 1,47 os. była zbliżona do wartości uzyskanych w Spalskim PK 1,44 i 1,67 os. (Tabor 2006) oraz w Małopolsce 1,7 os. (Walasz 2000). Największe zaobserwowane stado liczyło 11 os. i było mniejsze od stad obserwowanych w Cisowsko-Orłowińskim Parku Krajobrazowym 20 os. (Wilniewczyc 1997) oraz w Puszczy Niepołomickiej 26 os. (Walasz 2000). Udział drzew zasiedlonych przez jemiołę wzrastał wraz z wiekiem drzewostanu, ulegając obniżeniu w drzewostanach najstarszych (wciąż jednak utrzymując się na wysokim poziomie). Było to związane z prowadzeniem w nich cięć

6 6 Kulon 14 (2009) rębnych i usuwaniem w pierwszej kolejności drzew osłabionych, opanowanych przez jemiołę. Pomimo tego najwięcej zimujących paszkotów odnotowano właśnie w najstarszych drzewostanach, w których opanowane drzewa cechowały się bardzo obfitym zasiedleniem przez jemiołę, a tym samym zapewniały obfitą bazę żerową. Właśnie w takich drzewostanach stwierdzono stadka 5 i 6 os., co może potwierdzać tezę, że wobec dużej obfitości pokarmu obrona terytoriów staje się nieopłacalna i paszkoty żerują w stadach (Skórka i Wójcik 2005). Ogólnie zarówno procent drzew opanowanych przez jemiołę jak i ilość zimujących paszkotów wzrastały wyraźnie w drzewostanach w wieku powyżej 60 lat. % So (1) Db (2) Jd (3) Gb (4) Ol (5) inne (6) Ryc. 3. Struktura gatunkowa drzewostanów według gatunków panujących. Oznaczenia: słupek biały udział danego gatunku w drzewostanach całej powierzchni próbnej, słupek szary udział danego gatunku w drzewostanach zasiedlanych przez paszkoty Turdus viscivorus. So sosna Pinus sylvestris, Db dąb Quercus sp., Jd jodła Abies alba, Gb grab Carpinus betulus, Ol olsza Alnus glutinosa Fig. 3. Forests structure according to main tree species. Symbols: open bars proportion of each tree species in forests on whole study plot, dark bars proportion of each tree species in forests inhabited by Mistle Thrushes Turdus viscivorus. (1) Scots pine Pinus sylvestris, (2) Oak Quercus sp., (3) Fir Abies alba, (4) Hornbeam Carpinus betulus, (5) Alder Alnus glutinosa, (6) others Utrzymywanie przez paszkoty terytoriów w okresie od początku stycznia do połowy lutego oraz obserwacje stad ptaków, świadczą o dużej obfitości pokarmu w rozpatrywanym sezonie. Paszkoty łączą się w stada jedynie w okresie zim z obfitym owocowaniem jemioły (Skórka i Wójcik 2005). Mimo tego, odnotowano stosunkowo niewielkie zagęszczenie ptaków, co wpłynęło także

7 Kulon 14 (2009) 7 na znikomą liczbę agresywnych zachowań paszkotów wobec innych osobników. Obecność jednego z obserwowanych ptaków w drzewostanie, w którym w pierwszej połowie stycznia rozpoczęto cięcia, może świadczyć o dość dużej plastyczności gatunku i znacznym przywiązaniu do zajętych terytoriów zimowych, obfitych w pokarm. Większość stwierdzeń paszkotów miała miejsce w najczęściej na powierzchni próbnej występujących drzewostanach sosnowych. Preferowane były też drzewostany jodłowe, choć zależność ta nie była istotna statystycznie. Właśnie te dwa gatunki drzew sosna oraz jodła są głównymi żywicielami jemioły w Puszczy Kozienickiej. Przypadki żerowania paszkotów odnotowano także na zasiedlonych pojedynczych osikach i brzozach. Literatura Bednorz J Turdus viscivorus L., 1758 paszkot. W: Bednorz J. et al. Ptaki Wielkopolski. Monografia Faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Horodowski J Ptaki polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia. Przemyśl. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Plan Urządzenia Lasu. Stan na RDLP Radom. Nadleśnictwo Radom. Obręb Jedlnia. Pugacewicz E Ptaki lęgowe Puszczy Białowieskiej. PTOB, Białowieża. Skórka P., Wójcik D. J Population dynamics and social behavior of the Mistle Thrush Turdus viscivorus during winter. Acta Orn. 40: Tabor J Zimowanie paszkota Turdus viscivorus w Spalskim Parku Krajobrazowym. Kulon 11: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura. Wrocław. Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpińska A Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. PWRiL, Warszawa. Walasz K. (ed.) Atlas ptaków zimujących Małopolski. Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne, Kraków. Wilniewczyc P Zimowanie paszkota (Turdus viscivorus) w Górach Świętokrzyskich. Orlik 23:19. Adres autora: Klub Przyrodników Regionu Radomskiego, ul. Sienkiewicza 9/10, Radom, t.figarski@wp.pl