AWIFAUNA LĘGOWA KOMPLEKSU SIEDLISK KSEROTERMICZNYCH NA KRAWĘDZI DOLINY ODRY W OWCZARACH (WOJ. LUBUSKIE)

Transkrypt

1 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009): Andrzej Jermaczek AWIFAUNA LĘGOWA KOMPLEKSU SIEDLISK KSEROTERMICZNYCH NA KRAWĘDZI DOLINY ODRY W OWCZARACH (WOJ. LUBUSKIE) Breeding avifauna of the xerothermic habitat complex on the verge of the River Odra valley in Owczary (province Lubuskie) Abstract The objective of this work was to research the species composition and numeracy of breeding birds in the complex of xerothermic habitats on the verge of the River Odra valley in Owczary (comm. Górzyca, province Lubuskie). The total reserach area was ha within which a few sections were marked off with a domination of: grasslands (32.32 ha), fields and meadows (5.86 ha), forests (4 complexes of total area ha) and urban areas (2.39 ha). The study was carried out in 2008 at one breeding season, with a combined variant of cartographic method. In the study period 46 bird species were acknowledged as breeding or probably breeding in the research area. They nested at average combined density of 33.5 pairs/10 ha. In the vastest area of grasslands 22 breeding or probably breeding species were recorded with average density of 23.0 pairs/10 ha. In the forest section nested 32 species at combined density of 47.1 pairs/10 ha. The composition and structure of the area s avifauna corresponds to a significant variation of the habitats. The largest area is occupied by grasslands with a changeable participation of shrubs, therefore shrub-related species have a large share and in the grassland section they constitute nearly 60 % of the bird community. Two of them the red-backed shrike Lanius collurio and the barred warbler Sylvia nisoria are among endangered species whose numeracy in the study area is considerably high and whose densities of 2.3 and 2.2 pairs/10 ha respectively rank among the highest in the country, which is indicative of optimum conditions of the biotopes. Other species of the area which might be considered characteristic of xerothermic habitats include the wry-neck Jynx torquilla, the turtle dove Streptopelia turtur and the common stonechat Saxicola rubicola. KEY WORDS: xerothermic habitats, breeding birds, western Poland 93

2 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) Cel pracy, obszar badań i metody Celem pracy było zbadanie składu gatunkowego i liczebności ptaków lęgowych kompleksu siedlisk kserotermicznych na krawędzi doliny Odry koło miejscowości Owczary (gm. Górzyca, woj. lubuskie). Awifauna lęgowa tego typu siedlisk, należących do najbardziej interesujących elementów krajobrazu rolniczego, nie była dotychczas w Polsce badana (Tryjanowski i inni 2007). Jednocześnie obszary te, skupiając szereg zanikających i zagrożonych siedlisk przyrodniczych, chronionych w ramach programu Natura 2000, są ostatnio przedmiotem coraz większego zainteresowania ekologii i ochrony przyrody. Szczególnie dotyczy to najsilniej zagrożonych zbiorowisk murawowych (Barańska i Jermaczek, 2009). Zakrojone na szerszą skalę badania awifauny środowisk kserotermicznych mogą być interesujące również z innego powodu. Z siedlisk o podobnej strukturze - stepu i lasostepu, pochodzi większość gatunków ptaków zasiedlających obecnie nasze pola i krajobraz rolniczy. Materiał zebrany w pracy stanowić będzie także zaczątek monitoringu awifauny lęgowej obszaru. Badany kompleks składa się z obszaru chronionego Klubu Przyrodników, stanowiącego centralną część obiektu oraz dwóch przylegających do niego od południa i północy użytków ekologicznych Owczary 1 i Owczary 2, a także niewielkich fragmentów innych gruntów wchodzących w skład zwartego kompleksu muraw, łąk, zarośli, lasów i terenów zabudowanych. Łączna powierzchnia badanego terenu wynosi 58,71 ha. W jego granicach wydzielono kilka części, w których dominowały: murawy (32,32 ha), pola i łąki (5,86 ha), zadrzewienia (4 kompleksy, łącznie 18,13 ha) oraz tereny zurbanizowane (2,39 ha). Ich zasięg prezentuje rycina 1. Murawy zajmujące pochyłe zbocza schodzących do doliny Odry wąwozów stanowiły mozaikę muraw kłosownicowych i ostnicowych, w większości odkrytych, na około 1/3 powierzchni porośniętych pojedynczymi skupieniami krzewów lub rozproszonymi zaroślami zdominowanymi przez tarninę i głogi. W kilku miejscach murawy przechodziły w mniej lub bardziej zwarte zarośla tarniny z udziałem głogów, dzikich róż, robinii i innych gatunków oraz pojedynczymi drzewami. Płaski fragment terenu na wyniesieniu zajmował otwarty kompleks jednokośnych, ciepłolubnych łąk rajgrasowych, w mozaice z murawkami zawciągowymi oraz niewielki fragment gruntu ornego, w roku 2008 z zasiewem owsa i jęczmienia. Obszar muraw i łąk jest ekstensywnie użytkowany rolniczo, około 30% obszaru jest co roku koszona, na pozostałej części prowadzony jest wypas owiec, kóz i koni. 94

3 Andrzej Jermaczek - Awifauna lęgowa kompleksu siedlisk kserotermicznych... Zachodnie obrzeża kompleksu zajmowała mozaika mniej lub silniej zwartych fragmentów lasów grądów, łęgów zboczowych, dąbrów i sztucznych zadrzewień z dominacją sosny, robinii akacjowej i dębów w wieku od kilkunastu do prawie 100 lat. Największy obszar zajmowały drzewostany w wieku lat. Na zabudowania części zurbanizowanej składało się 5 budynków gospodarstwa Klubu Przyrodników, w tym budynek Stacji Terenowej i Muzeum Łąki. Ponadto znajdował się tu jeden budynek mieszkalny, porośnięty roślinnością ruderalną obszar dawnego PGR, ruiny pałacu i dwóch owczarni, niewielka szkółka drzewek owocowych i drobna infrastruktura. Cały obszar cechowała zróżnicowana rzeźba terenu, różnice wysokości pomiędzy dnem doliny Odry, a szczytami pagórków przekraczała 30 m. Więcej informacji na temat specyfiki obszaru i jego ochrony znaleźć można w cytowanej literaturze (Jermaczek i Pawlaczyk 1999, Jermaczek i inni 2005, Jermaczek- Sitak 2008, Ślusarczyk 2009). Badania prowadzono w roku 2008, w jednym sezonie lęgowym, kombinowaną odmianą metody kartograficznej (Tomiałojć 1980, 1980a). Przeprowadzono 6 liczeń w dniach: 26.04, 9.06, , 27.05, oraz Pojedyncze liczenie trwało około 4 godzin, najczęściej w godz Ponadto oraz przeprowadzono dwie kontrole uzupełniające w godzinach wieczornych. Dla gatunków, dla których nie udało się uzyskać wiarygodnych dokładnych danych ilościowych, ocenę liczebności podano w postaci przedziału. Jakościowe obserwacje awifauny prowadzono na badanym obszarze od roku 1996, na szerszą skalę w latach , kiedy opracowywano plan ochrony obszaru Natura 2000 Ujście Warty. Niezależnie od wniosków zawartych dalej, pozwalają one stwierdzić, że w badanym okresie skład awifauny nie uległ istotnym przekształceniom i nie odbiegał w sposób zasadniczy od obserwowanego wcześniej. Do porównań wykorzystano niepublikowane oceny liczebności awifauny lęgowej dwóch rezerwatów kserotermicznych leżących w woj. lubuskim Gorzowskie Murawy i Pamięcin. Obserwacji w rezerwacie Gorzowskie Murawy dokonano w roku Zebrano je podczas opracowywania planu ochrony (Jermaczek i inni 2007), bardzo uproszczoną metodą kartograficzną (3 liczenia), dane te mają więc jedynie charakter przybliżony. Materiały z rezerwatu Pamięcin (Jermaczek i inni 2000) pochodzą z roku 2000 i również zostały zebrane podczas opracowywania planu ochrony rezerwatu, jednak ich wiarygodność jest większa - ocenę oparto na 6 liczeniach przeprowadzonych standardową metodą kartograficzną. 95

4 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) Ryc. 1. Mapa badanego obszaru 1 murawy, 2 pola i łąki, 3 lasy, 4 zabudowania. Fig. 1. Map of study area 1 grasslands, 2 fields and meadows, 3 forests, 4 buildings. 96

5 Andrzej Jermaczek - Awifauna lęgowa kompleksu siedlisk kserotermicznych... Wyniki W okresie badań za lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe na badanym terenie uznano 46 gatunków ptaków. Gniazdowały one w średnim łącznym zagęszczeniu 33,5 par/10 ha. W najrozleglejszej części, obejmującej murawy, stwierdzono 22 gatunki lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe przy średnim zagęszczeniu 23,0 par/10 ha. Dominowały tu potrzeszcz, piecuszek, cierniówka, jarzębatka, gąsiorek i trznadel. W części leśnej gniazdowały 32 gatunki w łącznym zagęszczeniu 47,1 par/10 ha, z dominacją zięby, pierwiosnka, piecuszka, słowika, pokrzewki czarnołbistej, kosa i bogatki. W części łąkowo - polnej gniazdowały 3 gatunki i dominował skowronek, a w części zurbanizowanej 12 gatunków, a dominowały dymówka i wróbel. Gatunki najliczniejsze w skali całego obszaru to potrzeszcz, piecuszek i zięba. Liczebność poszczególnych gatunków oraz strukturę awifauny lęgowej przedstawia tabela 1, przybliżone rozmieszczenie stanowisk poszczególnych gatunków zaznaczono na rycinach 2-7. Tab. 1. Liczebność (par) i zagęszczenie (par/10 ha) awifauny lęgowej badanego terenu. Tab. 1. The size (no. of pairs) and density (pairs/10 ha) of breeding avifauna in the study area. Nazwa gatunkowa Species name Razem Total Par min Par max Par/10 ha Par min Par max Par/10 ha Par min Par max Par/10 ha Par Par Murawy Grasslands Lasy Forests Pola i łąki Fields and meadows Zabudowania Buildings Emberiza calandra , ,8 1-2 Phylloscopus trochilus , , ,1 Fringilla coelebs , , Hirundo rustica , ,3 10 Sylvia communis , , ,5 1 Emberiza citrinella , , ,2 Luscinia 9 9 1, , ,9 1 megarhynchos Phylloscopus collybita , , ,2 Sylvia nisoria , , ,5 Lanius collurio 6 9 1, ,3 97

6 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) Passer domesticus 6 6 1,0 6 Sylvia atricapilla 6 6 1, ,3 Turdus merula 5 7 1, , ,5 Alauda arvensis 5 6 0, ,2 5 Parus major 5 6 0, ,1 Columba palumbus 5 5 0, , ,7 Carduelis cannabina 4 4 0, ,6 2 Oriolus oriolus 4 4 0, ,2 Passer montanus 4 4 0, ,6 2 Hippolais icterina 3 4 0, , ,8 Sturnus vulgaris 3 4 0, ,9 Carduelis chloris 3 3 0, ,6 1 Perdix perdix 3 3 0, ,6 1 Sylvia curruca 3 3 0, , ,1 Carduelis carduelis 2 2 0, ,5 1 Jynx torquilla 2 2 0, ,1 Muscicapa striata 2 2 0, ,1 Phoenicurus ochruros 2 2 0,3 2 Prunella modularis 2 2 0, , ,5 Streptopelia decaocto 2 2 0,3 2 Sylvia borin 2 2 0, , ,5 Turdus philomelos 2 2 0, , ,5 Cuculus canorus 1 1 0, ,5 Dendrocopos major 1 1 0, ,5 Erithacus rubecula 1 1 0, ,5 Garrulus glandarius 1 1 0, ,5 Locustella naevia 1 1 0, ,5 Motacilla alba 1 1 0,2 1 Saxicola rubicola 1 1 0, ,5 Serinus serinus 1 1 0,2 1 Sitta europaea 1 1 0, ,5 Streptopelia turtur 1 1 0, ,5 Strix aluco 1 1 0, ,5 Troglodytes troglodytes 1 1 0, ,5 Dryocopus martius 0 1 0, ,3 Corvus corax , , ,

7 Andrzej Jermaczek - Awifauna lęgowa kompleksu siedlisk kserotermicznych... Ryc Rozmieszczenie stanowisk (par lęgowych) poszczególnych gatunków ptaków symbole pełne oznaczają stanowiska pewne, symbole puste stanowiska prawdopodobne). Figs Distribution of localities (breeding pairs) of individual bird species full symbols designate reliable localities, empty symbols designate probable localities. 99

8 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) 100

9 Andrzej Jermaczek - Awifauna lęgowa kompleksu siedlisk kserotermicznych

10 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) 102

11 Andrzej Jermaczek - Awifauna lęgowa kompleksu siedlisk kserotermicznych

12 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) 104

13 Andrzej Jermaczek - Awifauna lęgowa kompleksu siedlisk kserotermicznych... Dyskusja Skład i struktura awifauny obszaru odpowiada znacznemu zróżnicowaniu siedlisk reprezentowanych przez zbiorowiska otwarte, kompleksy z mniejszym lub większym udziałem krzewów, aż po zwarte zadrzewienia i lasy oraz tereny zurbanizowane. Największą powierzchnię zajmują murawy z różnym udziałem krzewów, dlatego w awifaunie zwraca uwagę właśnie znaczny udział gatunków związanych z krzewami pokrzewek, piecuszka, gąsiorka i innych. W części murawowej stanowią one prawie 60% ugrupowania. Dwa z nich gąsiorek i jarzębatka, należą do gatunków zagrożonych w Europie, wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Ich liczebność na badanym obszarze jest stosunkowo wysoka, a liczebność populacji, w porównaniu do niepublikowanych danych z lat , wydają się stabilne. Zagęszczenia wynoszące odpowiednio 2,3 i 2,2 par/10 ha należą do najwyższych w kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Tryjanowski i inni 2009), co wskazuje na optymalny charakter biotopów. Oba gatunki zasiedlają także podobne kompleksy muraw i zbiorowisk kserotermicznych w sąsiedztwie, np. w leżącym w odległości 2 km rezerwacie Pamięcin (Jermaczek i inni 2000) na powierzchni 11,8 ha zarastających muraw gniazdowało 3,5 pary jarzębatki i 1 para gąsiorka. Inne występujące na omawianym obszarze gatunki, które można uznać za charakterystyczne dla siedlisk kserotermicznych to krętogłów, turkawka oraz kląskawka. Liczebność dwóch pierwszych w okresie badań była niska, wcześniej, w latach w granicach omawianego obszaru notowano po co najmniej 2 3 pary każdego z nich. W kilkakrotnie mniejszym rezerwacie Pamięcin (Jermaczek i inni 2000) w roku 2000 turkawka gniazdowała w liczebności 3 par, a krętogłów 2 par. Kląskawka natomiast jest gatunkiem nowym, zasiedlającym Ziemię Lubuską w wyniku intensywnej ekspansji (Czechowski i inni 2006). Od kilku lat obserwowana była w starej żwirowni, w odległości około 1 km od granic omawianego terenu, w roku 2008 po raz pierwszy zanotowano ją w jego granicach. Struktura ugrupowań ptaków fragmentów typowych lasów w starszych klasach wieku, ani części zabudowanej nie odbiegają w zasadniczy sposób od awifauny podobnych siedlisk regionu (Jermaczek 1991, Jermaczek i inni 1995). Zagęszczenie ogólne ptaków badanej powierzchni jest stosunkowo wysokie, wiąże się to z rozbudowaną strukturą pionową siedlisk i ich znacznym zróżnicowaniem. Struktura awifauny cechuje się dużym podobieństwem do awifauny leżącego w pobliżu rezerwatu Pamięcin, również stanowiącego mozaikę różnych siedlisk kserotermicznych, od odkrytych muraw zaczynając, poprzez zakrzewienia, aż po zadrzewienia o charakterze ciepłych grądów. W zróżnicowanym kompleksie muraw i siedlisk kserotermicznych w Gorzowie (Jermaczek, Jermaczek i Wiaderny 2007) na powierzchni 78,7 ha stwierdzono gniazdo- 105

14 Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009) wanie lub prawdopodobne gniazdowanie 53 gatunków ptaków w zagęszczeniu ogólnym około 30,2 par/10 ha. W rezerwacie Pamięcin, w kompleksie 11,8 ha siedlisk leśnych, zaroślowych i murawowych gniazdowało łącznie aż 78 par reprezentowanych przez 32 gatunki, w zagęszczeniu 66,1 par/10 ha. Zarówno zagęszczenie, jak i struktura gatunkowa awifauny lęgowej poszczególnych kompleksów siedlisk jest zbliżona, najwyższe zanotowane w rezerwacie Pamięcin wynika prawdopodobnie ze znacznego udziału (ponad połowa powierzchni) zbiorowisk leśnych i zaroślowych oraz efektu skraju - wysoki stosunek długości granicy obiektu z terenami otwartymi w stosunku do jego powierzchni. Awifauna wszystkich przebadanych kompleksów siedlisk kserotermicznych jest stosunkowo zróżnicowana i bogata. Stanowią one ważne lokalne ostoje lęgowe szeregu gatunków krajobrazu rolniczego nie tylko uznanych za rzadkie i zagrożone jak gąsiorek, jarzębatka, krętogłów, czy turkawka, ale także innych, szybko wycofujących się z intensywnych użytków rolnych jak potrzeszcz czy kuropatwa. Zagęszczenie potrzeszcza w siedliskach odkrytych jest kilkakrotnie wyższe od najwyższych podawanych z różnych środowisk w kraju (Tryjanowski i inni 2009). Podobnie występowanie na stosunkowo niewielkim obszarze 3 par kuropatw wskazuje na istotne znaczenie tego typu siedlisk jako ostoi tego zanikającego w intensywnie zagospodarowanym krajobrazie rolniczym gatunku. Wiąże się to prawdopodobnie z półnaturalnym charakterem siedlisk, ekstensywnym użytkowaniem lub jego brakiem, zróżnicowaną strukturą, a przede wszystkim bazą pokarmową związaną z bogactwem gatunków roślin i bezkręgowców, wynikającym z nie stosowania w ich granicach zabiegów chemicznych. Wysokie zagęszczenia szeregu gatunków, najczęściej pochodzących ze strefy lasostepów (Tryjanowski i inni 2009) wskazują, że omawiane siedliska są dla nich biotopami optymalnymi. Różnego rodzaju otwarte i półotwarte zbiorowiska kserotermiczne zajmują w skali Polski powierzchnię kilkudziesięciu tysięcy ha. Potencjalna powierzchnia jednego tylko siedliska przyrodniczego - muraw kserotermicznych to około 10 tys. ha (Barańska i Jermaczek 2009). Doceniając walory szaty roślinnej muraw kserotermicznych należy pamiętać, że elementy fauny są również ważną składową tych ekosystemów. Jako siedliska przyrodnicze podlegające ochronie w obszarach Natura 2000 stanowią one jednocześnie i stanowić będą lokalne ostoje populacji zagrożonych ptaków, jak gąsiorek czy jarzębatka. Mimo, że żaden z tych gatunków nie należy do silnie zagrożonych, czynna ochrona muraw powinna uwzględniać ich występowanie i dążyć do kształtowania i utrzymywania, tam gdzie to tylko możliwe, zróżnicowanej mozaiki środowisk, od otwartych, z cennymi zbiorowiskami roślinnymi i gatunkami murawowymi, do mniej lub bardziej zakrzewionych. Postulat różnicowania mozaiki siedlisk kserotermicznych wynika również z potrzeb ochrony innych grup zwierząt, a także grzybów (Ślusarczyk 2009). Za pomoc w opracowaniu materiałów graficznych dziękuję Łukaszowi Kwaśnemu. 106

15 Andrzej Jermaczek - Awifauna lęgowa kompleksu siedlisk kserotermicznych... LITERATURA BARAŃSKA K., JERMACZEK A Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 murawy kserotermiczne. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin. CZECHOWSKI P., BOCHEŃSKI M., JĘDRO G., RUBACHA S Liczebność, rozmieszczenie i ekspansja kląskawki Saxicola rubicola w województwie lubuskim w latach Przegl. Przyr. 17, 3-4: JERMACZEK A Ugrupowania ptaków lęgowych lasów liściastych Ziemi Lubuskiej. Lubuski Przegl. Przyr. 2, 2-3: JERMACZEK A., CZWAŁGA T., JERMACZEK D., KRZYŚKOW T., RUDAWSKI W., STAŃKO R Ptaki Ziemi Lubuskiej. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników. Świebodzin. JERMACZEK A., PAWLACZYK P., RYBACZYK E Murawy kserotermiczne nad Odrą, Wartą i Notecią przewodnik turystyczno przyrodniczy. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin. JERMACZEK A., JERMACZEK M., WIADERNY A Plan ochrony rezerwatu przyrody Gorzowskie Murawy. Klub Przyrodników. (mscr.). JERMACZEK A., NALEWAJCZYK E., MLECZAK M., STAŃKO R Plan ochrony rezerwatu Pamięcin. Lubuski Klub Przyrodników (mscr.). JERMACZEK A., PAWLACZYK P Murawy w Owczarach. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników. Świebodzin. JERMACZEK SITAK M Roślinność łąk i muraw na krawędzi Doliny Odry w Owczarach (gm. Górzyca). Przegl. Przyr. 19, 1-2: ŚLUSARCZYK T Rzadkie i zagrożone gatunki grzybów wielkoowocnikowych znalezione na terenie obszaru chronionego Owczary. Przegl. Przyr. 20, 1-2: TOMIAŁOJĆ L Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: 1-4: TOMIAŁOJĆ L. 1980a. Podstawowe informacje o sposobie prowadzenia cenzusów z zastosowaniem kombinowanej metody kartograficznej. Not. Orn. 21: 1-4: TOMIAŁOJĆ L., STAWARCZYK T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura. Wrocław. TRYJANOWSKI P., KUŹNIAK S., KUJAWA K., JERZAK L Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Poznań. Adres autora: Andrzej Jermaczek Klub Przyrodników ul. 1 Maja Świebodzin andjerma@wp.pl 107