Właściwości osobowości sprzyjające chorobom somatycznym rola typu D

Transkrypt

1 A R T Y K U Ł O R Y G I N A L N Y Nina Ogińska-Bulik 1, Zygfryd Juczyński 2 1 Zakład Psychologii Zdrowia Instytutu Psychologii, Uniwersytet Łódzki 2 Instytut Psychologii UKW w Bydgoszczy i Wyższa Szkoła Edukacji Zdrowotnej w Łodzi Właściwości osobowości sprzyjające chorobom somatycznym rola typu D Personality traits contributing to somatic diseases development role of type D personality Adres do korespondencji: prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik Zakład Psychologii Zdrowia Instytut Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego ul. Smugowa 10/12, Łódź tel.: (0 42) noginska@uni.lodz.pl Psychoonkologia Rok 2008, tom 12, nr 1, 7 13 Copyright 2008 Polskie Towarzystwo Psychoonkologiczne ISSN Streszczenie Wstęp. Celem niniejszej pracy było sprawdzenie, czy osoby z chorobami somatycznymi różnią się od osób zdrowych w zakresie wybranych właściwości osobowości, a także, czy u pacjentów z różnymi jednostkami chorobowymi występują podobne różnice. Ponadto, celem badań było zidentyfikowanie tych właściwości osobowości, które są wyznacznikami określonych chorób. Materiał i metody. W badaniach uczestniczyło 387 osób (osoby zdrowe [107], pozostali to pacjenci z chorobą nowotworową [50], nadciśnieniową [60], niedokrwienną serca [60], wrzodową [50] oraz łuszczycą [60]). Zastosowano 3 narzędzia pomiarowe, takie jak: kwestionariusz NEO-FFI, skalę Framingham do pomiaru nasilenia wzoru A oraz skalę DS-14 do oceny osobowości typu D. Wyniki. Wyniki badań wykazały, że osoby z chorobami somatycznymi różnią się od osób zdrowych w zakresie większości analizowanych cech osobowości, a przede wszystkim wykazują istotnie wyższą skłonność do przeżywania negatywnych emocji i powstrzymywania się od ich ujawniania, a także wyższą ugodowość. Wnioski. Ugodowość oraz tendencja do przeżywania negatywnych emocji okazały się głównymi wyznacznikami chorób somatycznych. Słowa kluczowe: osobowość, typ D, choroby somatyczne Psychoonkologia 2008; 1: 7 13 Abstract Background. The purpose of the study was to find out whether healthy people differ from patients with somatic diseases on the level of personality traits and whether there are such differences among patients. Evaluation of personality predictors of particular somatic diseases was also the aim of the study. Material and methods. The group included 387 subjects. 107 were healthy, 50 with cancer, 60 hypertension, 60 coronary heart diseases, 50 ulcer, and 60 with psoriasis. Three methods were used in the study: The NEO-FFI Questionnaire, Framingham Scale to assess Type A Behaviour Pattern, and DS-14 to measure type D personality. Results. Subjects with somatic diseases reveal higher tendency to experience negative emotions and suppress them and higher agreeableness. Conclusion. Agreeableness and tendency to experience negative emotions appeared the main predictors of somatic diseases. Key words: personality, type D, somatic diseases Psychooncology 2008; 1:

2 Psychoonkologia 2008, tom 12, nr 1 Wstęp Dotychczasowe podejścia i kierunki badań Już od wielu lat przedmiotem analiz badaczy i praktyków jest związek między osobowością a chorobami somatycznymi. Jednak mimo badań jest to wciąż zagadnienie nierozstrzygnięte, w którym nadal więcej jest pytań niż odpowiedzi. W badaniach nad zależnościami między osobowością a chorobami uwzględnia się dwa podejścia. Pierwsze, które dominowało w latach poprzednich, określa się jako specyficzne i wskazuje, że pewne cechy osobowości wiążą się ze specyficznymi chorobami, jak na przykład wzór A sprzyjający chorobie niedokrwiennej serca, czy typ C związany ze skłonnością do chorób nowotworowych. Drugie podejście zakłada istnienie ogólnej podatności na choroby i wskazuje, że owa podatność jest wynikiem cech osobowości, które mogą sprzyjać albo hamować rozwój choroby. Wzajemne związki między osobowością a chorobami szerzej omówiono w dalszej części artykułu [1, 2]. Większość badań prowadzonych w tym zakresie dotyczyła związku wzoru zachowania A z chorobą niedokrwienną serca [3 11]. Jednak nie wszystkie z nich potwierdziły istnienie takiej zależności. Pewne zastrzeżenia wiązały się także ze zbyt ogólnym (szerokim) rozumieniem wzoru A, który obejmował nie tylko cechy osobowości, ale także elementy behawioralne i był traktowany raczej jako styl życia, a nie typ osobowości. W późniejszym okresie badacze koncentrowali się na roli poszczególnych elementów charakterystycznych dla wzoru A, a przede wszystkim gniewu i wrogości [12, 13]. Także w tym przypadku uzyskiwane wyniki nie były jednoznaczne. Brakowało także odpowiedzi na pytanie, co sprzyja rozwojowi i progresji chorób wyrażanie emocji na zewnątrz, czy też raczej brak ekspresji emocjonalnej. W rozwoju chorób nowotworowych jeszcze więcej wątpliwości wiązało się z rolą osobowości typu C. Przeprowadzono wprawdzie badania wskazujące, że brak emocjonalnej ekspresji (represja) i rozwój poczucia bezradności, zwłaszcza w sytuacjach stresowych, jest czynnikiem sprzyjającym zachorowaniu, jednak w wielu badaniach nie potwierdzono występowania takiego związku. Czynnikiem utrudniającym była także niejasność samego konstruktu, rozumianego jako konstelacja poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych tendencji jednostki [14], a także brak jego operacjonalizacji. Aktualnie typ C uważa się nie tyle za przyczynę, co raczej skutek choroby [1, 15]. Niejasności i kontrowersje związane z wymienionymi typami przyczyniły się w latach 80. i 90. ubiegłego wieku do znacznego ograniczenia badań w obszarze związku między osobowością a chorobami somatycznymi. Osobowość stresowa, czyli typ D Wzrost zainteresowań problematyką związku osobowości z chorobami somatycznymi nastąpił pod koniec lat 90. wraz z wprowadzeniem do literatury przez Johana Denoletta z Uniwersytetu w Tilburgu, w Holandii, pojęcia osobowości stresowej (distressed personality), czyli typu D [16]. Na typ D składają się dwa główne wymiary, traktowane jako względnie stałe cechy osobowości, czyli negatywna emocjonalność (negative affectivity) oraz hamowanie społeczne (social inhibition). Negatywna emocjonalność wyraża się skłonnością do przeżywania silnych negatywnych emocji, takich jak: lęk, gniew, irytacja, wrogość. Z kolei hamowanie społeczne wiąże się ze skłonnością do powstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji i zachowań zgodnych z tymi emocjami. Powstrzymywanie się od ujawniania emocji ma charakter świadomy i podejmuje się je głównie w sytuacjach społecznych, przede wszystkim z obawy przed dezaprobatą i odrzuceniem ze strony innych ludzi. Ogólnie osoby z osobowością typu D charakteryzują się obniżonym samopoczuciem, tendencją do zamartwiania się i odczuwania napięcia, obwiniania się oraz niską skłonnością do dzielenia się emocjami. Charakteryzuje je także pesymistyczny sposób patrzenia na świat, a ponadto, osobowość typu D wiąże się z takimi objawami stresu psychologicznego, jak: skłonności do depresji, trudności w spostrzeganiu i korzystaniu ze wsparcia społecznego, niski poziom poczucia własnej wartości, niski poziom satysfakcji z życia oraz poczucie wyczerpania [17]. Osobowość typu D wiąże się także z częstszymi skargami na bóle w klatce piersiowej i częstszym stosowaniem środków uspokajających [18]. Wymiar negatywnej emocjonalności wydaje się przypominać znany z koncepcji Wielkiej Piątki neurotyzm. Dla obu wymiarów charakterystyczna jest tendencja do katastroficznego widzenia rzeczywistości, ocenianie zdarzeń jako silnie zagrażających i szkodliwych, odczuwanie silnego lęku i napięcia, duża podatność na stres i skłonność do załamywania się w sytuacjach trudnych. Natomiast drugi wymiar osobowości typu D, czyli hamowanie społeczne, wykazuje duże podobieństwo do introwersji. Oba wymiary łączy rezerwa w kontaktach społecznych, mniejsza skłonność do poszukiwania wsparcia społecznego, słabsza jakość kontaktów społecznych, a także nieśmiałość i preferencje do przebywania w samotności. Silny związek obu wymiarów osobowości typu D z neurotycznością i ekstrawersją/introwersją stwier- 8

3 Nina Ogińska-Bulik, Zygfryd Juczyński, Właściwości osobowości sprzyjające chorobom somatycznym rola typu D dzono między innymi w badaniach de Fruyta i Denolleta [18]. Negatywna emocjonalność oraz w nieco mniejszym stopniu hamowanie społeczne korelowały pozytywnie z neurotycznością i negatywnie z ekstrawersją. Podobne zależności uzyskano także w badaniach polskich [1]. Można więc przyjąć, że osobowość typu D jest odpowiednikiem neurotycznej introwersji. Osobowość typu D jako czynnik ryzyka chorób Osobowość typu D traktuje się jako czynnik ryzyka chorób somatycznych, przede wszystkim chorób układu krążenia. Przeprowadzone na ten temat badania wskazują, że ludzie z osobowością typu D są 4-krotnie bardziej narażeni na ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwienną serca niż osoby niewykazujące cech osobowości typu D. Ponadto wśród tych osób stwierdzono wyższe wskaźniki śmiertelności z powodu tych chorób [19]. W badaniach pacjentów z niedokrwienną chorobą serca wykazano także, że prawdopodobieństwo ponownego ataku serca u jednostek typu D wynosi 52%, natomiast u osób, u których nie stwierdza się tego typu osobowości, ryzyko to szacuje się na 12% [16]. W innych badaniach prowadzonych pod kierunkiem Denolleta i wsp. [20] wykazano, że 73% przypadków śmierci z powodów kardiologicznych wystąpiło u pacjentów charakteryzujących się osobowością typu D. Szczególnie istotne dla wykazania roli osobowości typu D w patogenezie chorób sercowo-naczyniowych są badania autora o charakterze podłużnym, obejmujące grupę ponad 300 pacjentów z niedokrwienną chorobą serca. W badaniach tych stwierdzono, że śmiertelność pacjentów z typem D po 6 latach od pierwszego pomiaru sięgała 27%, natomiast u osób niewykazujących typu D 7% [21]. W 2000 roku powtórzono badania na kolejnej ponad 300-osobowej grupie pacjentów kardiologicznych (z niedokrwienną chorobą serca). Typ osobowości D okazał się istotnym predyktorem, zarówno samej choroby, jak i śmiertelności z jej powodu. Pacjenci o osobowości typu D charakteryzowali się także gorszą jakością życia, a przede wszystkim przypisywali gorsze oceny własnemu stanowi zdrowia [19]. O związku między osobowością typu D a występowaniem chorób układu krążenia świadczą także badania węgierskie przeprowadzone przez Kopp [22], w których stwierdzono częstsze występowanie osobowości typu D wśród pacjentów z nadciśnieniem i chorobą niedokrwienną serca w porównaniu z ogólną populacją. Przeprowadzone dotychczas badania dotyczą wyłącznie pacjentów kardiologicznych i bardziej podkreślają rolę osobowości typu D jako czynnika sprzyjającego progresji chorób sercowo-naczyniowych, niż czynnika sprzyjającego powstawaniu tych chorób. Pierwsze polskie badania nad rolą osobowości typu D w rozwoju chorób somatycznych (a więc nie tylko chorób sercowo-naczyniowych) przeprowadzono w 2003 roku. Obejmowały one grupę 432 osób, zarówno zdrowych, jak i chorych (pacjenci z chorobą niedokrwienną serca, chorobami nowotworowymi i pacjenci dializowani) i wykazano w nich, że osobowość typu D istotnie częściej występuje u osób chorych niż zdrowych. Ogólnie, osobowość typu D stwierdzono u 9,3% osób zdrowych, natomiast u pacjentów z chorobami układu krążenia odsetek ten wynosił 31%, u pacjentów onkologicznych 19%, a u dializowanych aż 41% [23]. Materiał i metody Celem niniejszych badań było ustalenie: czy osoby z chorobami somatycznymi różnią się od osób zdrowych w zakresie wybranych właściwości osobowości, a także, czy występują takie różnice u pacjentów z różnymi jednostkami chorobowymi, a ponadto które właściwości osobowości są predyktorami poszczególnych jednostek chorobowych. Dodatkowym celem było porównanie siły predykcyjnej zmiennych o podobnym charakterze, czyli sprawdzenie, która z dwóch zmiennych: neurotyczność czy negatywna emocjonalność oraz introwersja czy hamowanie społeczne wnoszą większy wkład w predykcję analizowanych chorób somatycznych. W badaniach uczestniczyło 387 osób, z czego 107 to osoby zdrowe (grupa menedżerów). Pozostali to pacjenci leczeni ambulatoryjnie w różnych klinikach, z rozpoznaniem choroby nowotworowej (n = 50), nadciśnieniowej (n = 60), niedokrwiennej serca (n = 60), wrzodowej (n = 50) oraz z łuszczycą (n = 60). Ponad połowę (59%) badanych stanowiły kobiety, 41% mężczyźni. Średnia wieku badanej grupy wynosiła 50,05 (odchylenie standardowe [SD, standard deviation] = 12,63). Zastosowano 3 narzędzia pomiaru: Inwentarz NEO-FFI Costy i McCrae, przeznaczony do pomiaru 5 głównych czynników osobowości (neurotyzmu, ekstrawersji, otwartości na doświadczenia, ugodowości oraz sumienności). Inwentarz zawiera 60 stwierdzeń, na które badany udziela odpowiedzi, od zdecydowanie się nie zgadzam do całkowicie się zgadzam. Za każdą 9

4 Psychoonkologia 2008, tom 12, nr 1 odpowiedź otrzymuje 0 4 punkty. Wyniki podlegają zsumowaniu zgodnie z kluczem, a mieszczą się w przedziale od 0 do 48 punktów. Im wyższy wynik, tym większe natężenie danego czynnika. Uzyskane współczynniki rzetelności polskiej adaptacji Inwentarza NEO-FFI są zadowalające [24]. Skala Typu A Framingham, w polskiej adaptacji Juczyńskiego [25], która jest narzędziem opartym na samoopisie. Zawiera 10 stwierdzeń, z których 5 pierwszych dotyczy cech i właściwości typowych dla jednostki, kolejne 4 odczuć pod koniec przeciętnego dnia, natomiast ostatnie stwierdzenie presji czasu. Odpowiedziom na twierdzenia 1 5 przypisuje się odpowiednie wartości. Ogólny wynik skali jest średnią wszystkich ocen i mieści się w przedziale 0 1. Wyniki zbliżające się do wartości 1 wskazują na zachowania typu A, natomiast wartości bliżej 0 na zachowania typu B. Dodatkowo można dokonać klasyfikacji badanych do typów zachowań: skrajny typ B, umiarkowany typ B, typ pośredni, umiarkowany typ A, skrajny typ A, opartych na średniej arytmetycznej i wartościach odchylenia standardowego. Wartości psychometryczne skali są satysfakcjonujące. Skala D-14 do pomiaru osobowości typu D, której autorami są Ogińska-Bulik, Juczyński [1] jest narzędziem samoopisu. Zawiera 14 stwierdzeń, z których 7 dotyczy skłonności do przeżywania różnych negatywnych emocji (lęk, gniew, zamartwianie się, irytacja, depresja) i 7 tendencji do powstrzymywania się od wyrażania tych emocji, głównie w sytuacjach społecznych. Osoby badane są proszone o ocenę swojej osobowości na 5-stopniowej skali od 0 (nie) do 4 (tak). Oddzielnie oblicza się sumę wyników dla negatywnej emocjonalności i hamowania społecznego. Następnie wyniki surowe przelicza się na jednostki standaryzowane w skali stenowej. Zaliczenie osoby do typu D wymaga uzyskania przez nią w obydwu wymiarach wyników powyżej 6 stena. Wartości psychometryczne skali są zadowalające. Wyniki Zróżnicowanie właściwości osobowości między badanymi grupami W tabeli 1 przedstawiono średnie analizowanych właściwości osobowości, czyli wymiarów składających się na Wielką Piątkę, osobowości typu D oraz wzoru zachowania A w poszczególnych grupach badanych. Do ustalenia różnic między średnimi wykorzystano jednoczynnikową analizę wariancji. Uzyskane dane wskazują, że osoby zdrowe różnią się istotnie statystycznie od osób chorych w zakresie większości wymiarów Wielkiej Piątki, a także w nasileniu obu wymiarów osobowości Typu D. Osoby zdrowe ujawniają niższy poziom neurotyczności i ugodowości, a wyższy ekstrawersji i otwartości na doświadczenia. Osoby zdrowe okazały się bardziej sumienne niż chorzy na chorobę wrzodową, nie różnią się natomiast w poziomie sumienności od pozostałych grup osób chorych. Osoby zdrowe wykazują istotnie niższe nasilenie negatywnej emocjonalności i hamowania społecznego, w porównaniu ze wszystkimi grupami osób chorych. Wreszcie, osoby zdrowe nie różnią się od osób chorych w zakresie nasilenia wzoru zachowania A. Zanotowano także pewne różnice w zakresie analizowanych właściwości osobowości między badanymi grupami chorych. Najwyższy poziom neurotyczności ujawniono wśród osób z nadciśnieniem tętniczym i chorobą wieńcową, najniższy natomiast u pacjentów nowotworowych. Wyższy poziom ugodowości zanotowano u pacjentów nowotworowych i u osób z chorobą wieńcową w porównaniu z osobami chorymi na chorobę wrzodową i łuszczycę. Najwyższy poziom sumienności zaobserwowano u osób z chorobą nowotworową. Nie stwierdzono natomiast istotnego zróżnicowania między grupami pacjentów w zakresie ekstra/introwersji i otwartości na doświadczenia. W grupach chorych najsilniejszą tendencję do przeżywania negatywnych emocji prezentują pacjenci kardiologiczni (zarówno z chorobą wieńcową, jak i z nadciśnieniem tętniczym), najniższą zaś osoby z chorobą wrzodową i łuszczycą. Podobne zróżnicowanie odnosi się do drugiego wymiaru osobowości typu D, czyli hamowania społecznego. Osobowościowe predyktory zachorowania Wykorzystując model wielokrotnej regresji, podjęto próbę wyznaczenia predyktorów osobowościowych dla poszczególnych jednostek chorobowych. Analizy przeprowadzano 2-krotnie, raz wprowadzając neurotyczność i ekstrawersję (bez wymiarów typu D), drugi raz, zamiast neurotyczności i ekstrawersji, wprowadzono obydwa wymiary typu D, czyli emocjonalność negatywną i hamowanie społeczne. Tak przeprowadzona analiza miała, z jednej strony wyeliminować wpływ zmiennych redundantnych, z drugiej zaś sprawdzić, które z dwóch zmiennych, czy te reprezentujące Wielką Piątkę, czy też typ D, posiadają większą wartość predykcyjną dla poszczególnych jednostek chorobowych. 10

5 Nina Ogińska-Bulik, Zygfryd Juczyński, Właściwości osobowości sprzyjające chorobom somatycznym rola typu D Tabela 1. Średnie analizowanych właściwości osobowości w poszczególnych grupach badanych Table 1. Means of analysed personality properties in particular examined groups Właściwości osobowości Badane grupy 1. Osoby 2. Osoby 3. Osoby 4. Osoby 5. Osoby 6. Osoby zdrowe z nowotworem z nadciśnieniem z chorobą z chorobą z łuszczycą (n = 107) (n = 50) (n = 60) niedokrwienną wrzodową (n = 60) serca (n = 50) (n = 60) M SD M SD M SD M SD M SD M SD Neurotyczność 13,02 4,86 18,70 8,02 24,97 8,23 24,82 6,67 21,04 6,36 21,08 8,06 F = 20,19; p < 0,000 1 < 2, 3, 4, 5, 6; 2 < 3, 4, 5, 6 Ekstrawersja 31,67 4,89 28,18 4,71 25,62 5,87 26,96 6,77 27,60 6,09 27,73 5,96 F = 6,40; p < 0,001 1 > 3, 4, 5, 6 Otwartość na doświadczenia 29,434,61 24,50 5,00 25,40 5,60 23,66 5,25 26,58 6,15 25,90 5,45 F = 7,32; p < 0,001 1 > 2, 3, 4 Ugodowość 26,83 4,05 32,23 3,38 30,42 4,30 33,10 4,99 28,33 4,54 30,06 4,76 F = 15,82; p<0,000 1 < 2, 3, 4; 2, 4 > 5, 6; 3 < 4 Sumienność 35,30 4,93 36,20 5,32 32,50 7,24 35,12 5,82 30,62 4,93 33,47 6,15 F = 8,30; p < 0,001 1 > 5; 2 > 3, 5, 6; 4 > 5 Negatywna emocjonalność 6,49 4,20 10,10 5,50 12,47 6,63 14,54 6,66 9,80 4,33 10,40 5,90 F = 18,24; p < 0,000 1 < 2, 3, 4, 5, 6; 2 < 4; 4 > 5, 6 Hamowanie społeczne 9,47 4,05 12,80 4,59 13,38 4,91 14,18 6,54 12,13 3,56 12,30 5,75 F = 9,15; p < 0,000 1 < 2, 3, 4, 5, 6; 2 < 4; 4 > 5, 6 Wzór zachowania A 0,57 0,15 0,62 0,21 0,55 0,19 0,56 0,22 0,56 0,20 0,49 0,17 F = 2,93; p < 0,01 2 > 6 W tabeli 2 zamieszczono w pierwszych kolumnach (z lewej strony) wartości R 2 i beta zmiennych predykcyjnych pozostałych w ostatecznym modelu, do którego wprowadzono neurotyczność i ekstrawersję (oprócz pozostałych badanych właściwości osobowości), natomiast z prawej strony podano wyniki uzyskane w modelu, do którego włączono negatywną emocjonalność i hamowanie społeczne. Z analizy danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, że neurotyczność i ugodowość są predyktorami wszystkich analizowanych chorób somatycznych i ich moc predykcyjna jest największa. Neurotyczność okazała się najsilniejszym wyznacznikiem choroby niedokrwiennej (50% wyjaśnionej wariancji) i nadciśnieniowej (42%), najsłabszym zaś choroby nowotworowej (13%). Wskaźniki beta wskazują, że im wyższy poziom neurotyczności, tym większe prawdopodobieństwo rozwoju choroby. Z kolei ugodowość jest najsilniejszym predyktorem choroby nowotworowej (36% wariancji), słabszym zaś pozostałych chorób. Ekstrawersja (tj. niski jej poziom, czyli introwersja) okazała się wyznacznikiem choroby nowotworowej i nadciśnieniowej, jednak jej wartość predykcyjna jest niska. Podobnie nieznaczną rolę predykcyjną pełnią pozostałe właściwości osobowości, czyli wzór zachowania A, sumienność i otwartość na doświadczenia. Analiza wyników uwzględniająca wymiary osobowości typu D wskazuje, że podobnie jak neurotyczność negatywna emocjonalność jest predyktorem wszystkich analizowanych chorób. Najsilniejszą rolę predykcyjną pełni w odniesieniu do choroby niedokrwiennej (42% wariancji) i nadciśnienia (33%), w najmniejszym stopniu w stosunku do choroby nowotworowej (12%). Innymi słowy, im wyższa skłonność do przeżywania negatywnych emocji, tym większe prawdopodobieństwo rozwoju choroby. Hamowanie społeczne okazało się predyktorem analizowanych chorób (poza łuszczycą), jednak w porównaniu z negatywną emocjonalnością pełni ono znacznie słabszą funkcję predykcyjną. 11

6 Psychoonkologia 2008, tom 12, nr 1 Tabela 2. Predyktory analizowanych chorób Table 2. Predictors of analysed diseases R 2 Beta R 2 Beta Choroba nowotworowa Ugodowość 0,36 0,56 Ugodowość 0,35 0,50 Neurotyczność 0,13 0,25 Negatywna emocjonalność 0,12 0,24 Ekstrawersja 0,02 0,25 Hamowanie społeczne 0,03 0,16 Choroba nadciśnieniowa Neurotyczność 0,42 0,52 Negatywna emocjonalność 0,33 0,37 Ugodowość 0,08 0,27 Ugodowość 0,10 0,27 Wzór A 0,02 0,12 Hamowanie społeczne 0,03 0,19 Ekstrawersja 0,02 0,11 Wzór A 0,02 0,14 Choroba niedokrwienna serca Neurotyczność 0,50 0,51 Negatywna emocjonalność 0,42 0,40 Ugodowość 0,11 0,34 Ugodowość 0,14 0,34 Otwartość na doświadczenia 0,02 0,18 Otwartość na doświadczenia 0,03 0,21 Wzór A 0,01 0,11 Hamowanie społeczne 0,01 0,12 Choroba wrzodowa Neurotyczność 0,33 0,52 Negatywna emocjonalność 0,26 0,34 Ugodowość 0,06 0,22 Sumienność 0,07 0,27 Sumienność 0,02 0,17 Wzór A 0,02 0,16 Wzór A 0,02 0,08 Ugodowość 0,02 0,14 Hamowanie społeczne 0,02 0,18 Łuszczyca Neurotyczność 0,36 0,57 Negatywna emocjonalność 0,28 0,38 Wzór A 0,12 0,34 Wzór A 0,09 0,30 Ugodowość 0,06 0,24 Ugodowość 0,07 0,25 Wyniki przeprowadzonej analizy porównawczej ujawniły, że neurotyczność i negatywna emocjonalność są najsilniejszymi wyznacznikami wszystkich opisywanych w badaniach jednostek chorobowych. We wszystkich przypadkach odsetek wyjaśnianej wariancji jest wyższy dla neurotyczności, niż dla negatywnej emocjonalności. Tym samym wskazuje to na nieco większą moc wyjaśniającą tej zmiennej, wchodzącej w skład Wielkiej Piątki. Z kolei hamowanie społeczne, w nieco większym stopniu niż introwersja, wyjaśnia rozwój chorób somatycznych. Skłonność do powstrzymywania się od ujawniania negatywnych emocji jest predyktorem 4 analizowanych chorób, podczas gdy introwersja tylko dwóch. Jednak obydwie zmienne w każdym przypadku nie wyjaśniają więcej niż 3% wariancji wyników. Wnioski Uzyskane wyniki badań wykazały, że chorzy somatycznie różnią się od zdrowych w zakresie większości analizowanych cech osobowości. Przede wszystkim ujawniają większą skłonność do przeżywania takich negatywnych emocji, jak: lęk, gniew, irytacja, drażliwość. Świadczą o tym wyższe wyniki w zakresie neurotyczności i negatywnej emocjonalności. Osoby chore wykazują też większą skłonność do izolacji społecznej i powstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji na zewnątrz, na co wskazują wyższe wyniki w zakresie introwersji i hamowania społecznego. Wreszcie, osoby chore ujawniają wyższy poziom ugodowości, to znaczy, że w porównaniu z osobami zdrowymi są bardziej altruistyczne, potulne, łagodne i uczuciowe. Najsilniejsze skłonności do przeżywania negatywnych emocji i powstrzymywania się od ich ujawniania wyrażają chorzy z rozpoznaniem chorób sercowo-naczyniowych. Wyniki badań potwierdzają więc dane prezentowane w literaturze o związku między osobowością typu D a chorobami układu krążenia. Ponadto, uzyskane wyniki wskazują, że spośród analizowanych zmiennych osobowościowych, skłonność do przeżywania negatywnych emocji jest najsilniejszym wyznacznikiem chorób, a także, że jest predyktorem nie tylko choroby niedokrwiennej i nadciśnieniowej, ale także innych chorób somatycznych, 12

7 Nina Ogińska-Bulik, Zygfryd Juczyński, Właściwości osobowości sprzyjające chorobom somatycznym rola typu D takich jak choroba nowotworowa, wrzodowa czy choroby skóry. Hamowanie społeczne (a także introwersja), związane z powstrzymywaniem się od ujawniania negatywnych emocji i utrzymywaniem dystansu wobec innych ludzi okazało się słabszym wyznacznikiem chorób, przede wszystkim choroby wieńcowej, nowotworowej i wrzodowej. Istotną cechą osobowości dla rozwoju chorób somatycznych okazała się także ugodowość. Jest ona wyznacznikiem wszystkich analizowanych chorób, przede wszystkim jednak wiąże się z rozwojem chorób nowotworowych. Oznacza to, że osoby o dużej ugodowości, charakteryzowane jako: potulne, łagodne, szczere, altruistyczne, skromne, prostoduszne, uczuciowe prawdopodobnie wykazują większą skłonność do zachorowania na raka niż osoby o niskiej ugodowości. Charakterystyka ta, w połączeniu z tendencją do doświadczania negatywnych emocji (wysoki poziom neurotyczności i negatywnej emocjonalności) oraz powstrzymywania się od ich wyrażania, jest w znacznym stopniu zgodna z opisem osobowości typu C. Dotychczas typ C wiązano z represją emocji, która wiąże się z niskim poziomem świadomości i tym samym raczej niskim poziomem stresu. Wyniki uzyskanych badań wskazują na istotną rolę świadomego powstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji, co, jak podkreślają Denollet i wsp. [20, 21], nasila poziom przeżywanego stresu. Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi chorób nowotworowych, jak wynika z przeprowadzonych badań, jest przypuszczalnie układ cech osobowości, obejmujący ugodowość, skłonność do przeżywania negatywnych emocji i świadome powstrzymywanie się od ich wyrażania. Przedstawione wyniki, wskazujące na predykcyjną rolę cech osobowości w rozwoju chorób somatycznych, należy traktować z dużą ostrożnością. Przede wszystkim ze względu na przekrojowy charakter badań, a także ze względu na niezbyt liczną grupę chorych uczestniczących w badaniach. Należy także pamiętać o polietiologicznym uwarunkowaniu chorób, co oznacza, że osobowość jest tylko jednym z wielu czynników determinujących powstawanie i ich rozwój. Piśmiennictwo 1. Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. Pomiar predyspozycji osobowościowych sprzyjających etiopatogenezie chorób. W: Kosińska-Dec K., Szewczyk L. (red.). Rozwój, zdrowie, choroba. Aktualne problemy psychosomatyki. BEL Studio, Warszawa 2004; Ogińska-Bulik N. Czy osobowość sprzyja etiopatogenezie chorób? Nowe kierunki badań osobowość typu D. Now. Psych. 2006; 2: Eliasz A., Wrześniewski K. Ryzyko chorób psychosomatycznych: środowisko i temperament a wzór zachowania A. Ossolineum, Wrocław Friedman M., Rosenman R. Type A behaviour and your heart. Knopf, New York Juczyński Z. Predyktory efektywności rehabilitacji kardiologicznej po niepowikłanym zawale serca. KUL, Lublin Ogińska-Bulik N. Zachowania typu A u dzieci i młodzieży. Geneza, charakterystyka i modyfikacja. UŁ, Łódź Ogińska-Bulik N. Modyfikacja zachowań typu A u dzieci i młodzieży. UŁ, Łódź Torgersen S., Vollrath M. Personality types, personality traits and risky health, behaviours. W: Vollrath M. (red.). Handbook of personality and health. Wiley, Chichester 2006; Tylka J. Czynnik psychiczny w etiologii i rehabilitacji choroby niedokrwiennej serca. Instytut Kardiologii, Warszawa Wrześniewski K. Styl życia a zdrowie. Wzór zachowania A. PAN, Warszawa Zaleska T., Tylka J. Typ A zachowania a choroba niedokrwienna serca. Kard. Pol. 1992; 34: Barefoot J.C., Peterson B.L., Dahlstrom W.G., Sigler I.C., Anderson N.B., Williams R.B. Patterns of hostility and implication for health: Correlates of Cook-Medley scores in a national survey. Health Psychol. 1991; 10: Greenglass E., Julkunen J. Construct validity and sex differences in Cook-Medley hostility. Pers. Individ. Differ. 1989; 10: Dolińska-Zygmunt G. Psychologiczne uwarunkowania podatności na choroby. W: Dolińska-Zygmunt G. (red.). Podstawy psychologii zdrowia. UW, Wrocław 2001; Juczyński Z. Psychoonkologia jako dziedzina badań i praktyki klinicznej. Psychoonkologia 2002; 3 (6): Denollet J. Personality and coronary heart disease: The type- D scale-16. Ann. Behav. Med. 1998; 20 (3): Denollet J., Van Heck G. Psychological risk factors in heart disease. What type D is (not) about. J. Psychosom. Res. 2001; 51: De Fruyt F., Denollet, J. Type D personality: A five factor model perspective. Psych. Health 2002; 5: Pedersen S., Denollet J. Type D personality, cardiac events, and impaired quality of life: a review. Eur. J. Cardiovasc. Prev. Rehabil. 2003; 10: Denollet J., Sys S.U., Stroobant N., Rombouts H., Gillebert T.C., Brutsaert D.L. Personality as independent predictor of longterm mortality in patients with coronary heart disease. Lancet 1996; 347: Denollet J., Vaes J., Brutsaert D. Inadequate response to treatment in coronary heart disease: Adverse effects of type D personality and younger age on 5-year prognosis and quality of life. Circulation 2000; 102: Kopp M., Skrabski A., Purebl G., Denollet J. Gender differences in cross-sectional associations of type D personality and cardiovascular morbidity in the Hungarian population. Poster presented at the 17 th Conference of the EHPS, Kos, Greece, 2003; września. 23. Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. Osobowość stresowa (typ D) a ryzyko występowania chorób układu krążenia. W: Kosińska-Dec K., Szewczyk L. (red.). Rozwój, zdrowie, choroba. Aktualne problemy psychosomatyki. Wyd. BEL Studio, Warszawa 2004; Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., Śliwińska M. Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa