STUDIA I MATERIAŁY POLSKIEGO STOWARZYSZENIA ZARZĄDZANIA WIEDZĄ

Transkrypt

1 STUDIA I MATERIAŁY POLSKIEGO STOWARZYSZENIA ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Redaktor tomu: dr Arkadiusz Januszewski Komitet Redakcyjny: dr hab. inŝ. Waldemar Bojar prof. UTP prof. dr hab. Ryszard Budziński prof. dr hab. Andrzej Straszak Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą Bydgoszcz 2009

2 2 Recenzenci: prof. dr hab. inŝ. Ryszard Budziński prof. dr hab. Witold Chmielarz prof. dr hab. inŝ. Ludosław Drelichowski prof. dr hab. Olgierd Hryniewicz prof. dr hab. Janusz Kacprzyk dr hab. inŝ. Jan Studziński Opracowanie redakcyjne i korekta: inŝ. Waldemar Kępa ISSN X Drukarnia yyyyyyyyyyyy Zam. Nr ccccccc

3 3 Spis treści IRENEUSZ BIELSKI Współczesne przedsiębiorstwa o duŝej zdolności konkurencyjnej... 5 JAROSŁAW BECKER... Model generatora systemów decyzyjnych dla relizacji procesów przetargowych w aukcjach elektronicznych MIESZKO BOJAR... Rola i znaczenie podstaw prawnych ubezpieczeń gospodarczych w warunkach podwyŝszonego ryzyka JACEK CHMIELEWSKI... Zarządzanie wiedzą w warunkach kryzysu finansowego gospodarki spojrzenie przez e-wiedzę MAGDALENA CISZCZYK, EMMA KUSZTINA... Model systemu informatycznego wspierającego realizację procesu nauczania opartego na kompetencjach w środowisku repozytorium wiedzy MAGDALENA CISZCZYK, PRZEMYSŁAW RÓśEWSKI, EMMA KUSZTINA... Definicje i standardy repozytorium wiedzy zbudowanego dla potrzeb prowadzenia procesu nauczania LUDOSŁAW DRELICHOWSKI, AGNIESZKA BOGDAŃSKA... Ocena zastosowań technologii informacyjnych w pozarolniczym rozwoju obszarów wiejskich 61 TOMASZ DUDEK, BOśENA ŚMIAŁKOWSKA... Architektura ekspertowego systemu oceny jakości ARKADIUSZ JANUSZEWSKI... Cechy systemów klasy Business Intelligence stosowanych w controllingu WALDEMAR KARWOWSKI, ALEKSANDRA SAWCZUK, ARKADIUSZ ORŁOWSKI... Zarządzanie kontami bankowymi na przykładzie aplikacji wykorzystujacej standard OFX BERNARD F. KUBIAK, ANTONI KOROWICKI... Systemy informatyczne wspomagające zarządzanie wiedzą i wartością organizacji ANTONI KOROWICKI, BERNARD F. KUBIAK... Rola wiedzy w określaniu przydatności i zastosowań technologii informacji i komunikacji w organizacji EDWARD MICHALEWSKI... MoŜliwości audytu systemowego sektora bankowego w Polsce MATEUSZ PIWOWARSKI... Wielokryterialna analiza decyzyjna w systemach GIS MATEUSZ PIWOWARSKI, PAWEŁ ZIEMBA... Metoda Promethee II w wielokryterialnej ocenie produktów

4 4 OREST POPOV, ANNA BARCZ, PIOTR PIELA... Zagadnienia adaptacji w opracowywaniu modeli w bazie wiedzy dynamicznego systemu nauczania IZABELA ROJEK... Podejścia stosowane we wspomaganiu sterowania siecią wodociągową BOśENA ŚMIAŁKOWSKA, TOMASZ DUDEK... Ocena metod wersjowania baz i hurtowni danych KRZYSZTOF ŚMIATACZ... Metoda redukcji danych uzyskanych za pośrednictwem kwestionariusza internetowego na przykładzie badań rynku telefonii komórkowej TATIANA TRETYAKOVA... Wiedza i modele dla lokalnych inteligentnych składników systemu wspomagania decyzji PIOTR WELENC,... Bernard Madoff historia mitu uczciwości JAROSŁAW WĄTRÓBSKI, AGNIESZKA GARNYSZ... Model systemu wspomagania decyzji o lokalizacji odnawialnych źródeł energii ANTONI WILIŃSKI... Metoda GMDH do prognozowania rynków w warunkach kryzysu finansowego JOLANTA KONDRATOWICZ-POZORSKA... Komunikacja marketingowa w zdobywaniu przewagi konkurencyjnej polskich gospodarstw ekologicznych T

5 Ireneusz Bielski Współczesne przedsiębiorstwa o duŝej zdolności konkurencyjnej 5 IRENEUSZ BIELSKI Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy WSPÓŁCZESNE PRZEDSIĘBIORSTWA O DUśEJ ZDOLNOŚCI KONKURENCYJNEJ Streszczenie Artykuł opisuje poszukiwania cech przedsiębiorstw innowacyjnych. W rezultacie wieloetapowych badań realizowanych od 1997 roku na populacji około 500 przedsiębiorstw, głównie z regionu kujawsko-pomorskiego, stwierdzono, Ŝe podstawową cechą przedsiębiorstw odnoszących sukcesy rynkowe jest ich innowacyjność. W pracy zdefiniowano pojęcie innowacyjności oraz zdolności konkurencyjnej, dla której zaproponowano teŝ model analityczny. W świetle badań II etapu, największą aktywność innowacyjną wykazują prywatne, małe i średnie przedsiębiorstwa produkcyjne, działające w przemyśle maszynowym i uczestniczące w międzynarodowym transferze wiedzy. Przedsiębiorstwa te tworzą systemy zarządzania informacją, prowadzą działalność B&R, realizują strategie przedsiębiorcze, są elastyczne i tworzą efektywną konfigurację społeczną. Zaprezentowano cztery przedsiębiorstwa z Regionu spełniające większość kryteriów firm doskonale zarządzanych. Filarami sukcesu są w nich charyzmatyczne przywództwo, traktowanie innowacji i czasu jako głównych czynników sukcesu oraz powszechnie akceptowany system wartości aktywizujący zasoby ludzkie przedsiębiorstwa. Słowa kluczowe: przedsiębiorstwa innowacyjne, zarządzanie wiedzą, przywództwo 1.Wprowadzenie Zmieniające się szybko i radykalnie warunki środowiskowe, zwłaszcza zaś globalizacja gospodarki oraz narastająca konkurencja sektorowa powodują, Ŝe przedsiębiorstwa chcące odnieść sukces powinny być wyczulone na zmiany i gotowe do traktowania ich jako okazję a nie zagroŝenie. Kształtując poŝądane relacje z otoczeniem powinnozaś zaakceptować zasadę, Ŝe decydujący dla przeŝycia systemu otwartego jest stosunek jego własnej zmienności do zmienności systemów, z którymi pozostaje on w interakcji 1. Przedsiębiorstwa działające w sektorach o zróŝnicowanej strukturze i warunkach środowiskowych mogą i powinny, przystosowując się do tych warunków, róŝnić się między sobą wieloma cechami. Wydaje się jednak wielce prawdopodobne, Ŝe istnieje znaczący zbiór cech przedsiębiorstwa, niezbędnych dla odniesienia sukcesu rynkowego. W literaturze spotkać moŝna wiele róŝnych podejść do tego zagadnienia, w których autorzy koncentrują się na odmiennych aspektach funkcjonowania organizacji. Ph.W. Harris 2 skupia się na elementach kultury organizacyjnej stwarzających przesłanki sukcesu 1 prawo poŝądanej zmienności, sformułowane przez W.R. Ashby ego,cyt. za: Z. Dworzecki, Zarządzanie strategiczne przedsiębiorstwem, Przegląd Organizacji 1989, nr 4, s Ph.W. Harris, Management in Transition, Jossey - Bass Publishers, San Francisco - London 1985, s.45-55

6 6 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, 2009 rynkowego przedsiębiorstwa. T.J. Peters i R.H.Jr. Watermann 3 podają osiem cech doskonałej przedsiębiorstwa natomiast do analiz i poszukiwań cech przedsiębiorstwa doskonałego wykorzystują model 7S. W modelu tym aŝ cztery wyróŝnione obszary związane są bezpośrednio z zasobami ludzkimi, co moŝe sugerować, iŝ to właśnie w nich upatrywać naleŝy głównych determinant sukcesu a takŝe wskazywać kierunek dalszych poszukiwań szczegółowych cech przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego. Przyjęto, Ŝe konkurencyjność jest cechą przedsiębiorstwa utrzymującego się na rynku ( a zatem moŝe być oceniana wyłącznie ex post) dzięki posiadanej zdolności konkurencyjnej, natomiast zdolność konkurencyjna to umiejętność długotrwałego i efektywnego dostarczania oferty akceptowanej przez rynek i jest funkcją wielu zmiennych a jej model przedstawia się w następujący sposób: Zkp = f ( O, Po, Ś, t, Z, M) gdzie: Zkp zdolność konkurencyjna przedsiębiorstwa; O środowisko; Po percepcja stanu środowiska, ze szczególnym uwraŝliwieniem na jego zmienność wraŝliwość; Ś świadomość, rozumiana jako zasób wiedzy umoŝliwiający wykorzystanie sygnału uzyskanego dzięki wraŝliwości i postawie decydenta; t czas, w szczególności czas reakcji innowacyjnej, czyli czas od wystąpienia zdarzenia inspirującego do momentu wdroŝenia innowacji, będącej odpowiedzią na to zdarzenie; Z zasoby przedsiębiorstwa, w szczególności kapitał intelektualny, umoŝliwiający reakcję innowacyjną ; M motywacja - system aktywizowania zasobów ludzkich (źródło: opracowanie własne). Ponadto we wszystkich zaleceniach na czoło wysuwają się te czynniki, które związane są z moŝliwością reakcji innowacyjnej przedsiębiorstwa, przesądzającej o jego moŝliwości konkurowania na obsługiwanych rynkach. Przedsiębiorstwa mogą przetrwać i odnieść sukces w zmieniających się realiach rynkowych, jeśli potrafią z innowacji zrobić odrębny, waŝny biznes, jeśli będą zdolne systematycznie i z zaangaŝowaniem odchodzić od wczorajszej przedsiębiorczości, instalując taką organizację finansową i menedŝerską, jakiej innowacja wymaga 4. Uzasadnione więc wydają się poszukiwania cech przedsiębiorstwa konkurencyjnej wśród przedsiębiorstw o duŝej aktywności innowacyjnej. 2. Cechy przedsiębiorstw o duŝej zdolności konkurencyjnej Przedsiębiorstwa osiągają wysoki poziom konkurencyjności wtedy, gdy potrafią przewidzieć, zaobserwować i wykorzystać zmiany w środowisku dla swoich celów. Podstawowym miernikiem efektywności gospodarowania jest zysk. Pośrednio lub bezpośrednio pojawia się on w wiązce celów strategicznych przedsiębiorstwa. Zdaniem P.F. Druckera mylne jest przekonanie, iŝ dostatecznie zyskowna i najmniej ryzykowna jest przeciętna pozycja w branŝy 5. Jego zdaniem zyskowne jest tylko przywództwo na rynku. A to oznacza zajęcie jednej z dwu skrajnych pozycji: albo dyktującego standardy lidera, albo specjalisty w wąskim segmencie, posiadającego przewagę wiedzy. KaŜda z tych pozycji moŝliwa jest do zdobycia tylko dla przedsiębiorstw innowacyjnych. Innowacyjność dotychczas nie była precyzyjnie definiowana, zazwyczaj do tej grupy zalicza się 3 T. J.Peters, R.H.Jr. Waterman, In Search of Excellence: Lessons from Americas Best Run Companies, New York 1982, s P.F. Drucker, Zarządzanie w czasach burzliwych, Nowoczesność, Warszawa 1995, s P.F. Drucker, Zarządzanie... op. cit., s.67

7 Ireneusz Bielski Współczesne przedsiębiorstwa o duŝej zdolności konkurencyjnej 7 przedsiębiorstwa wykazujące duŝą aktywność w tym zakresie 6. Na podstawie przeprowadzonych badań ( badania autora prowadzone w 5. etapach od 1997 roku, w tym II. etap obejmujący lata na populacji 226 róŝnych przedsiębiorstw, zlokalizowanych głównie w regionie kujawsko-pomorskim, poświęcone aktywności innowacyjnej i jej determinantom i IV. etap ( lata ) na populacji 155. firm, w tym 100 przedsiębiorstw przemysłu maszynowego, dotyczący percepcji zjawisk ekonomicznych przez kadrę kierowniczą i relacjom pomiędzy poglądami kadry i wynikami ) określono niektóre cechy przedsiębiorstwa konkurencyjnego a w dalszym etapie poszukiwania cech przedsiębiorstw innowacyjnych ograniczono do przedsiębiorstw prywatnych, małych i średnich (na 1. innowację w roku składa się wysiłek 6 pracowników w firmach zatrudniających do 10. osób, w zatrudniających ponad 2000 potrzeba juŝ zatrudnionych!), producentów z przemysłu maszynowego, uczestniczących w eksporcie, które to przedsiębiorstwa wykazały się najwyŝszą aktywnością innowacyjną.. Przedsiębiorstwa takie dostrzegają, przewidują zmiany w otoczeniu i wykorzystują je dla swoich celów. DąŜąc do ich osiągnięcia dokonują efektywnej transformacji zasobów w szczególności zaś: a) tworzą system pozyskiwania i przetwarzania danych oraz rozpowszechniania informacji wewnątrz przedsiębiorstwa; b) śledzą trendy konsumenckie oraz trendy w zakresie technologii i produktów; c) posiadają przywódców7 i mają wizję rozwoju; d) prowadzą działalność badawczo-rozwojową i przeznaczają na to odpowiednie nakłady finansowe. Ponad proporcjonalny przyrost ilości innowacji występuje tylko w przedziale, który w przybliŝeniu moŝna określić na 12-25% dochodu. Jednak koszty jednostkowe liczone w procentach dochodu na 1. innowację, w całym przedziale, wzrastają w tempie szybszym niŝ przyrost ilości innowacji. e) traktują czas, jako podstawowy zasób i wykorzystują go w walce konkurencyjnej; f) realizują strategie przedsiębiorcze 8 ; 6 Najczęściej przyjmuje się (za GUS), iŝ przedsiębiorstwa, które w ciągu roku wprowadziły 4 innowacje są silnie innowacyjne, te które wprowadziły 3 innowacje średnio innowacyjne, zaś mniejsza ilość innowacji świadczy o słabej innowacyjności. W badaniach autora przyjęto skumulowany wskaźnik innowacyjności o wartości od 0 do 100, wyliczany jako suma poszczególnych innowacji w roku, o róŝnym stopniu oryginalności: patent-20;wzór uŝytkowy-10;znak towarowy-5; nowe w branŝy-10;nowe na rynku docelowym-5; nowe w firmie-2 pkt. 7 Przywództwo jest jednym z najwaŝniejszych czynników sukcesu tych organizacji. W niektórych publikacjach lokowane jest na pierwszym miejscu. Wymieniane cechy przywództwa to: wizja, siła autorytetu, skłonność do podejmowania ryzyka, chęć rywalizacji, odwaga i zdecydowanie, oportunizm, wdzięk w momentach napięcia i innowacyjność [ J.L.Stanton, R.L. George, Success Leaves A Marketer s Guide to Winning Strategy, J.LStanton & R.J.George, Philadelphia USA 1994, s.17-18]. W innych źródłach akcentuje się takie cechy idealnego menedŝera, jak: umiejętność komunikowania się i motywowania, wizja firmy, gotowość ponoszenia ryzyka ale teŝ umiejętność kalkulowania i potrzeba stałego rozwoju, dąŝenie do mistrzostwa [J. Penc, Przedsiębiorstwo w burzliwym otoczeniu, OPO, Bydgoszcz 2002, s ]; zaanga- Ŝowanie, energia, zapał i wytrwałość, pragmatyzm i zdolność do wytyczania celów uwzględniających wielu interesariuszy [Ch. Coates, MenedŜer wszechstronny, WPSB, Kraków 1996, s.263]; świadomość ograniczonej moŝliwości obserwowania rzeczywistości i unikanie uproszczonego wnioskowania, otwarty i analityczny umysł [B. Pełka, Zarządzanie przedsiębiorstwami i menedŝeryzm, ORGMASZ, Warszawa 1996,s , cyt. za J. Penc op. cit., s.118] oraz umiejętność myślenia systemowego, działania w wielokulturowym otoczeniu, gotowość do permanentnej nauki, twórczość i bycie trochę uczniem a trochę nauczycielem [C.K. Prahalad Rola menedŝerów nowej ery na konkurencyjnym rynku, [w:] Organizacja przyszłości, red. F. Hasselbeim, M. Goldsmith, R. Beckhard, Business Press, Warszawa 1998, s ].

8 8 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, 2009 g) koncentrują się na kluczowych kompetencjach i dokonują inwestycji w ich obszarze; h) uczestniczą w transferze wiedzy, wdraŝają nowe technologie, dostarczają nową wiedzę. Istotnym elementem transferu wiedzy jest uczestnictwo w targach, konkursach i wystawach oraz w eksporcie, wymuszające wysoki poziom innowacyjności ( Tab.1) ; Tablica 1. Porównanie aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw eksportujących i pozostałych Przedsiębiorstwa Średnia przypadająca na 1. przedsiębiorstwo w roku Patent Wzór Nowe Nowe na rynku Nowe Liczba uŝytkowy w branŝy lokalnym w firmie innowacji Eksportujące (35) 0,07 0,13 0,34 1,13 2,41 4,08 Pozostałe (191) 0,002 0,01 0,12 0,34 1,32 1,792 Źródło: badania własne ( II etap) i) są organizacjami uczącymi się. Zmiany traktowane są jako oś, wokół której koncentruje się proces uczenia się organizacji, a takŝe tworzenia nowej wiedzy 9 ; j) zarządzanie wiedzą traktują jako kluczowy czynnik sukcesu; k) tworzą efektywną konfigurację społeczną opartą na prostej i spójnej koncepcji zatrudniania, szkolenia, oceny i motywowania pracowników. W ramach tej koncepcji pracownicy wykonują odpowiedzialne zadania, posiadają duŝą autonomię i ograniczony jest ich lęk przed pomyłkami w procesie innowacji 10 ; l) są firmami elastycznymi i tworzą elastyczne struktury organizacyjne umoŝliwiająca swobodne przepływy informacji, transfer wiedzy wewnątrz organizacji oraz szybką reakcję na sygnały rynkowe. Szczególne znaczenie w takich strukturach odgrywają pracownicy zaplecza badawczego pozostający w ścisłych kontaktach z pracownikami innych organizacji 11 (np. na uczelni lub instytutów naukowo-badawczych); m) dostarczają na rynek nowe produkty, które mając odpowiednio duŝy udział w wolumenie produkcji kształtują wizerunek przedsiębiorstwa 12. n) w podejściu do kształtowania przedsiębiorstwa decydującym jest dla nich system wartości, który określa zarówno podejście do biznesu oraz do ludzi, którym w tych przedsiębiorstwach zapewnia się szanse rozwoju. Istniejący realnie system wspólnych wartości zwiększa lojalność 8 strategie przedsiębiorcze to zarazem strategie zarządzania innowacjami w przedsiębiorstwie B. Wawrzyniak, Polityka strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1989, s.109.algorytm strategii przedsiębiorczej opisano w pracy: I. Bielski, Marketing w przedsiębiorstwie. Poszukiwanie efektywności, OPO, Bydgoszcz 2002, s M. Brzeziński, Proces uczenia się zmian, Przegląd Organizacji 2000, nr 3, s T.Peters nawołuje do ogłoszenia poraŝki częścią Ŝycia i ograniczania lęku pracowników przed pomyłkami. T.Peters, Get Innovative or Get Dead, California Management Review 1991,nr 33 s.18 cyt. za: M.D. Hutt, T.W. Speh, Zarządzanie marketingiem. Strategia rynku dóbr i usług przemysłowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s S.J. Harryson, How Canon and Sony Drive Product Innovation Through Networking and Application Focused R&D, Journal of Product Innovation Management 1997, s Dynamizm, kreatywność i szybkość działania oraz program asortymentowy są czynnikami budującymi wizerunek firmy. Dobry wizerunek firmy pełni rolę mnoŝnika wartości produktu. Zob. J.Altkorn, Wizerunek firmy jako marka, Marketing w praktyce 1996 nr 4, s. 8,9

9 Ireneusz Bielski Współczesne przedsiębiorstwa o duŝej zdolności konkurencyjnej 9 pracowników wobec organizacji oraz ułatwia akceptację dla jej celów oraz wytęŝonej i ofiarnej pracy 13. o) stosowane są teŝ w praktyce zasady obowiązujące w 3M - przywódcy : zapewniają pracownikom swobodę myślenia, usuwają organizacyjne tabu, pozwalają popełniać błędy, doceniają innowacyjne pomysły, promują wymianę myśli i poglądów, są przywódcami w innowacyjnych przedsięwzięciach, angaŝują kluczowych klientów w procesy innowacyjne, pamiętają, Ŝe innowacje mogą mieć róŝne źródła, traktują technologie jako własność całego przedsiębiorstwa, są przygotowani na przeszkody we wdraŝaniu innowacji. p) wydajność pracy i pracowitość jest dla menedŝerów tych przedsiębiorstw wyzwaniem. Bez dodatkowych nakładów zwiększają ją nieustannie pracownikom stawiają wysokie wymagania 14. r) innowacja traktowana jest jako instrument marketingowy i przypisuje mu się duŝą wagę. Waga przypisywana innowacji pozostaje w ścisłych relacjach z innowacyjnością przedsiębiorstw i ich kondycją ekonomiczną Przykłady przedsiębiorstw innowacyjnych Wybitne firmy funkcjonują nie tylko w rankingach FORTUNE czy Inc.Wśród kilkunastu znakomitych przedsiębiorstw uczestniczących w badaniach na szczególną uwagę zasługują BOHAMET, CIMAT, HYDRAPRESS oraz WAMET. Tablica 2. Wybrane przedsiębiorstwa innowacyjne regionu kujawsko- pomorskiego Nazwa przedsiębiorstwa BOHAMET CIMAT HYDRAPRESS WAMET 1.Rok załoŝenia Forma własności Sp. jawna Sp. z o.o. Sp. z o.o. Sp. z o.o. 3.Rodzaj działalności Produkcja Produkcja i usługi przemysłowe Produkcja i usługi przemysłowe Produkcja i usługi przemysłowe 4.Zatrudnienie SprzedaŜ na 1 zatrudnionego 0,13 0,38 mln PLN 13 J.M. Kouzes, B.Z. Posner, Siedem lekcji na temat kierowania wyprawą w przyszłość, [w:] Lider przyszłości, red. F. Hesselbeim, M. Goldsmith, R. Beckhard, Business Press, Warszawa 1997, s Działania w tym obszarze są uporządkowane od wyboru obszarów i celów, określenie minimum, wyraźne i stanowcze określenie oczekiwań i delegowanie odpowiedzialności poprzez monitorowanie aŝ do rozwoju i rozszerzania procesu poprawy wydajności. R.H.Schaffer,śądaj więcej od swoich pracowników, Harvard Business Review Polska, 2004 kwiecień, s I. Bielski, Innowacje w kreowaniu zdolności konkurencyjnej przedsiębiorstwa,wydawnictwa Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy Rozprawy nr 125, Bydgoszcz 2007, s

10 10 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, 2009 Nazwa przedsiębiorstwa 7.Udział nowych produktów w sprzedaŝy 8. Ilość innowacji w 2005 ( pkt. ) 9.Ilość patentów i wzorów uŝytk. BOHAMET CIMAT HYDRAPRESS WAMET 10% 50% 90% 50% Eksport ( od kiedy) % w 2005 Od Od Od Od Wykształcenie Mgr, Mgr inŝ. Dr inŝ., dr inŝ. dr inŝ. Mgr inŝ., inŝ. Mgr inŝ., Mgr inŝ.. załoŝycieli pracowników WyŜsze - 33,75% w tym techniczne - 28,75 % Średnie - 43,75 % w tym techniczne - 37,50 % 12. Wydatki na B&R (% dochodu) PoniŜej Udział w targach ( rocznie) Więcej niŝ 3 razy Więcej niŝ 3 razy 14. Nagrody i wyróŝnienia 15.Pozycja na rynku Wiele, min. Gazela Biznesu 2004 Ok.40% światowego rynku okien okrętowych Wiele min. Eurotool, Złoty Medal MTP 2002 Wysoka specjalizacja., wąski segment Wiele, min. elitarny certyfikat TS16949 Wysoka specjalizacja., głównie wykonania jednostkowe. Około 100. min. Teraz Polska 2001, Gazela Biznesu 2005 Wysoka specjalizacja., duŝy rynek Główny krajowy producent. Źródło: opracowanie własne na podstawie wywiadów z właścicielami (V etap badań-2006). 4. Podsumowanie Przedsiebiorstwa działające w roŝnych warunkach, aby odnieść sukces rynkowy muszą, pozostając w zgodzie z deklarowaną misją, transformować swoje zasoby do stanu zgodnego z zaplanowaną strategią. W kaŝdych warunkach istnieje optymalna konfiguracja zasobów, specyficzna dla konkretnej sytuacji rynkowej. Uniwersalne wydają się jednak takie cechy i zachowania jak: utrzymywanie ścisłych kontaktów z nauką, uczestnictwo aktywne w twórczości technicznej i transferze wiedzy oraz upatrywanie w rozwoju własnym właścicieli i wszystkich

11 Ireneusz Bielski Współczesne przedsiębiorstwa o duŝej zdolności konkurencyjnej 11 pracowników szansy na wygrywanie walki konkurencyjnej na światowych rynkach, bez względu na to, jak dynamicznie będą się one zmieniać w przyszłości 16. Podstawową przesłanką, uzasadniającą tę wiarę w sukces jest umiejętność przyciągania, rozwijania i utrzymywania w swoich szeregach najlepszych, najbardziej uzdolnionych ludzi Literatura 1. Altkorn J., Wizerunek przedsiębiorstwa jako marka, Marketing w praktyce 1996, nr 4 2. Bielski I, Innowacje w kreowaniu zdolności konkurencyjnej przedsiębiorstwa, Wydawnictwa Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy Rozprawy nr 125, Bydgoszcz Bielski I., Marketing w przedsiębiorstwie. Poszukiwanie efektywności, OPO, Bydgoszcz Brzeziński M.,, Proces uczenia się zmian, Przegląd Organizacji 2000, nr 3 5. Coates Ch., MenedŜer wszechstronny, WPSB, Kraków Drucker P.F., Zarządzanie w czasach burzliwych, Nowoczesność, Warszawa Dworzecki Z., Zarządzanie strategiczne przedsiębiorstwem, Przegląd Organizacji 1989, nr 4 8. Hamel G., Prahalad C.K., Strategy as Stretch and Leverage, Harvard Business Review March-April Harris Ph.W., Management in Transition, Jossey - Bass Publishers, San Francisco - London Harryson S.J., How Canon and Sony Drive Product Innovation Through Networking and Application Focused R&D, Journal of Product Innovation Management 1997, nr Hutt M.D., Speh T.W., Zarządzanie marketingiem. Strategia rynku dóbr i usług przemysłowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kouzes J.M., Posner B.Z., Siedem lekcji na temat kierowania wyprawą w przyszłość, [w:] Lider przyszłości, red. F. Hesselbeim, M. Goldsmith, R. Beckhard, Business Press, Warszawa Kwiatkowski S., O psie, płocie, paradygmacie teorii organizacji i przyszłości praktyki zarządzania (II), Przegląd Organizacji 1996, nr 1, 14. Pełka B., Zarządzanie przedsiębiorstwami i menedŝeryzm, ORGMASZ, Warszawa Penc J., Przedsiębiorstwo w burzliwym otoczeniu, OPO, Bydgoszcz Peters T., Get Innovative or Get Dead, California Management Review 1991,nr Peters T.J., Waterman R.H.Jr., In Search of Excellence: Lessons from Americas Best Run Companies, New York Globalna konkurencja nie polega na przeciwstawieniu produktu produktowi, firmy firmie, czy handlowego ugrupowania handlowemu ugrupowaniu. Polega na przeciwstawieniu sposobu myślenia sposobowi myślenia G. Hamel, C.K. Prahalad, Strategy as Stretch and Leverage, Harvard Business Review March-April 1993,s.77 cyt. za S. Kwiatkowski, O psie, płocie, paradygmacie teorii organizacji i przyszłości praktyki zarządzania (II), Przegląd Organizacji 1996, nr 1, s A. Smith, T. Kelly, Kapitał ludzki w gospodarce cyfrowej, [w:] Organizacja przyszłości, red. F. Hasselbeim, M. Goldsmith, R. Beckhard, Business Press, Warszawa 1998, s.228

12 12 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Prahalad C.K., Rola menedŝerów nowej ery na konkurencyjnym rynku, [w:] Organizacja przyszłości, red. F. Hasselbeim, M. Goldsmith, R. Beckhard, Business Press, Warszawa Schaffer R.H.,śądaj więcej od swoich pracowników, Harvard Business Review Polska 2004 kwiecień 20. Smith A., Kelly T., Kapitał ludzki w gospodarce cyfrowej, [w:] Organizacja przyszłości, red. F. Hasselbeim, M. Goldsmith, R. Beckhard, Business Press, Warszawa Stanton J.L., George R.L., Success Leaves A Marketer s Guide to Winning Strategy, J.L. Stanton & R.J.George, Philadelphia USA Stoner J.A.F., Wankel Ch., Kierowanie, PWE, Warszawa Wawrzyniak B., Polityka strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1989 CONTEMPORARY ENTERPRISES ENCOMPASSED A GREAT COMPETITION CAPACITY Summary This text describes searching of features of excellent companies. As a result of multistage researches it was found out that innovation is a main feature of successful enterprises. It was defined the concept of innovativeness and competition ability, and moreover model of this one. Outstanding achievements in innovation activity have small and medium, private enterprises acting in machinery industry which take part in international transfer of knowledge. Polish excellent companies build an information management system, leading R&D activity and realizing enterprising strategy. They are flexible and create effective social configuration. Charismatic leader, treatment of time and innovation just as a main instruments of management, universally accepted shared values, these are pillars of the success of really existing firms which are presented in this work. Keywords: innovation enterprise, knowledge management, leadership Ireneusz Bielski Katedra InŜynierii Zarządzania Wydział Zarządzania Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Bydgoszcz, Al. S. Kaliskiego 7 i.bielski@utp.edu.pl

13 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, JAROSŁAW BECKER Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny MODEL GENERATORA SYSTEMÓW DECYZYJNYCH DLA RELIZACJI PROCESÓW PRZETARGOWYCH W AUKCJACH ELEKTRONICZNYCH Streszczenie W artykule zaprezentowano rezultaty pracy badawczej nad architekturą automatycznego wprowadzania zadań (problemów) decyzyjnych do wyspecjalizowanych systemów aukcyjno-przetargowych w kontekście zakresu ich funkcjonowania. RozwaŜania metodyczne koncentrują się na algorytmicznym ujęciu funkcji generatora systemów wspomagania decyzji. W tym zakresie omówiono wybrane metody wielokryterialnego wspomagania decyzji, zasady definiowania zadań decyzyjnych oraz funkcję generowania komponentów dla zautomatyzowanych systemów wspomagania decyzji (klasy DSS). Słowa kluczowe: wspomaganie decyzji wielokryterialnych, systemy wspomagania decyzji (SWD), generator SWD 1. Wprowadzenie W systemach przetargowych relacja kupującego z wieloma sprzedającymi w celu zawarcia transakcji jest formalnie wspomagana technologią informacyjną w formie elektronicznej licytacji. Jest to taki tryb udzielania zamówienia, w którym wykonawcy składają swoje oferty za pośrednictwem formularza umieszczonego na stronie internetowej. Jednak poza mechanizmami szeregowania (sortowania) ofert według wybranych cech, nie dostrzega się w tych rozwiązaniach wyraźnie postawionego problemu (algorytmu) wyboru ofert najlepszych z punktu widzenia wiązki preferowanych celów konsumenta. Problemem do rozwiązania jest wspomaganie i automatyzacja procesu 7decyzyjnego wyboru produktów lub usług przez konsumenta (dysponenta środków finansowych), zgodnie z jego kryteriami i indywidualną skalą preferencji. RozwaŜania metodyczne koncentrują się na algorytmicznym ujęciu funkcji generatora systemów wspomagania decyzji. Jako metodę przyjęto koncepcję zadania WPL (Wielokryterialnego Programowania Liniowego), w którym maksymalizuje się odpowiednią postać funkcji uŝyteczności dla róŝnie zdefiniowanych (niestandardowych) problemów decyzyjnych. W tym zakresie dokonano przeglądu wybranych metod WWD (Wielokryterialnego Wspomagania Decyzji), omówiono ideę definiowania szablonów zadań decyzyjnych, które stanowią podstawę dalszej dyskusji nad funkcjonowaniem modułu generatora i systemów wspomagania decyzji przetargowych. 2. Lokalizacja zadań decyzyjnych Generatory DSS (ang. Decisions Support System) są to pakiety programów, pozwalające na łatwe i szybkie zbudowanie konkretnej aplikacji DSS. W zaproponowanym rozwiązaniu działanie generatora sprowadza się do wspomagania projektanta w kreowaniu zadań decyzyjnych (definio-

14 14 Jarosław Becker Model generatora systemów decyzyjnych dla relizacji procesów przetargowych w aukcjach elektronicznych wanie szablonu), weryfikacji ich na danych testowych oraz automatycznym wygenerowaniu na ich podstawie uŝytkowych systemów DSS (rys. 1). specyficzne DSS n? generator DSS narzędzia DSS CA VO, Solver, HTML,, PHP Rys. 1. Technologie budowy systemów DSS Zadaniem generatora DSS jest wspomaganie procesu budowy wyspecjalizowanych systemów wspomagania decyzji (pewnej ich kategorii) dla problemów związanych z wyborem ofert, które uznaje się za najlepsze z punktu widzenia preferencji decydenta (dysponenta środków finansowych). NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe formułowane zadania wyboru mogą mieć róŝną postać. MoŜna je podzielić na dwie kategorie. Do pierwszej zaliczymy zadania związane z organizacją przetargu na zakup usługi lub produktu (np. samochodu, komputera, kredytu, ubezpieczenia itd.) przez podmioty z sektora publicznego, prywatnego lub osoby fizyczne. W drugiej grupie znajdą się zadania podziału środków na określone cele gospodarcze. Na przykład problem rozdysponowania funduszy z Unii Europejskiej przyznawanych organizacjom (np. gminom, firmom) w formie dotacji na realizację określonych inwestycji (patrz: [17]). RóŜnica w tych dwu podejściach polega na tym, Ŝe w pierwszym przypadku bloki W 1,W 2,,Wn stanowią wnioski zapisane pod postacią pojedynczych zmiennych (najczęściej typu binarnego). Natomiast w drugim, kaŝdy z bloków moŝe być kolekcją zmiennych w przedziale od 1 do 99 róŝnego typu, co umoŝliwia szerszy opis pojedynczego wniosku (W 1,W 2,,Wn). Odpowiednia konstrukcja tego bloku daje moŝliwość samodzielnego dostosowania się wniosku (oferty) do wymogów optymalizacji globalnej całego zadania. Ogólnie zakłada się, Ŝe organizacja pracy w kaŝdym wygenerowanym internetowym systemie wyboru najlepszych ofert nakłada na uŝytkowników wymóg wypełnienia określonych formularzy wejścia. Po stronie organizatora dysponenta środków finansowych wprowadza się globalne warunki i zasady wyboru ofert w przetargu oraz precyzuje lokalne rygory dla wniosków (rys. 2, etap 1). W kolejnym kroku definiuje się zbiór kryteriów oceny wniosków i w formie dialogu określa się ich preferencje. W efekcie tych działań, po wprowadzeniu wszystkich informacji zostaje zdefiniowany szablon wraz z rygorami walidacji do wprowadzania danych przez wnioskodawców (rys. 2, etap 2). Po wprowadzeniu danych (wniosków ofertowych), automatycznie budowany jest wielokryterialny model o maksymalnym rozmiarze 70 tys. zmiennych decyzyjnych (rys. 2, etap 3). Następnie, wykonywane są obliczenia optymalizacyjne i wielokierunkowo edytowane wyniki rozwiązania decyzyjnego. Trzeba przy tym podkreślić, Ŝe po przeprowadzeniu obliczeń naleŝy zwrotnie dostarczyć uŝytkownikowi jego wniosek wraz z wynikami rozwiązania pozytywnego

15 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, i negatywnego (rys. 2, etap 4). W przypadku uzyskania wyniku negatywnego ma to duŝe znaczenie, bowiem wiadomo, co naleŝy poprawić w następnym zgłoszeniu. Źródło: [17] Rys. 2. Przetwarzanie danych w internetowym systemie wyboru najlepszych ofert WaŜnym problemem związanym z budową systemu informatycznego klasy DSS jest jego motor decyzyjny; algorytm najczęściej generujący rozwiązania planistyczne dla określonego problemu decyzyjnego. Rzecz staje się bardziej skomplikowana, gdy chcemy zbudować system informatyczny dla róŝnie definiowanych zadań decyzyjnych (modeli WPL). Często przeprowadzamy dyskusje na tematy formalistyczne, co wyraźnie odstrasza adresatów budowanych modeli. Najtrudniejszym momentem wdroŝenia nawet najbardziej udanej konstrukcji modelowej zadania decyzyjnego jest moŝliwość posługiwania się nią w praktyce. Przyjmuje się, Ŝe modele te na pewnym abstrakcyjnym poziomie muszą posiadać ujednoliconą postać, stanowiącą szablon dla róŝnych, niestandardowych zadań decyzyjnych. Chodzi przede wszystkim o to, aby moŝna było zastosować modele matematyczne w systemie informatycznym do wielu zastosowań praktycznych. Dlatego konieczne jest zastosowanie takiej obsługi informatycznej modeli WPL, która zwiększałaby przyjazność aplikacji.

16 16 Jarosław Becker Model generatora systemów decyzyjnych dla relizacji procesów przetargowych w aukcjach elektronicznych 3. Wybrane wielokryterialne metody wspomagania decyzji Definiując problem wyboru w systemie przetargowym rozwaŝa się sytuacje decyzyjne, gdzie skończony zbiór wniosków ofertowych (wariantów decyzyjnych) W poddany jest ocenie według n kryteriów g 1,g 2,,g n, tworzących rodzinę G={1,2,,n}. MoŜna załoŝyć, Ŝe im większa jest wartość funkcji kryterium g i (w), tym lepszy jest wariant w W na kryterium g i, dla wszystkich i G. Tak definiowany problem wyboru moŝna dalej rozpatrywać z punktu widzenia trzech problematyk decyzyjnych, mianowicie kiedy konsument (decydent) chce zgodnie z indywidualnymi preferencjami: wyodrębnić minimalny zbiór najlepszych wariantów decyzyjnych ze zbioru W (problematyka wyboru α), sklasyfikować warianty zbioru W według wcześniej zdefiniowanych kategorii (problematyka klasyfikacji β), skonstruować ranking wariantów zbioru W od najlepszego do najgorszego (problematyka rangowania γ).[1] W większości przypadków sytuacja decyzyjna konsumenta, będącego ze sprzedającymi w relacji przetargowej, lokalizuje się w ramach problematyki α i γ lub w ograniczonej formie tylko jednej z nich. Problematyka klasyfikacji β moŝe wspierać jedynie etap analizy i wstępnej selekcji ofert rynkowych. Problematyka wyboru α polega na postawieniu problemu w kategoriach wyboru jednego najlepszego wariantu przez poszukiwanie takiego podzbioru W zbioru dopuszczalnych wariantów W, moŝliwie najmniej licznego i takiego, by dla kaŝdego wariantu z W\W istniał wariant naleŝący do zbioru W preferowany przez decydenta, oraz by podzbiór ten był złoŝony z wariantów, które decydent uznaje za wystarczające do tego, by odrzucić W\W. W tej problematyce analityk winien wypracować zalecenie podające z maksymalną ścisłością i dokładnością rodzaj wskazanej decyzji. Problematyka porządkowania γ polega na postawieniu problemu w kategoriach porządkowania wszystkich lub niektórych wariantów ze zbioru W, to znaczy na ukierunkowanie badań mających na celu poszukiwanie klasyfikacji zdefiniowanej na podzbiorze W, aby wyodrębnić warianty dostatecznie zadowalające, w zaleŝności od ustalonego modelu preferencji. W problematyce porządkowania γ naleŝy dokonać wskazania porządku częściowego lub zupełnego klas grupujących warianty oceniane jako równowaŝne lub przyjąć metodykę opartą na procedurze klasyfikacji wariantów ze zbioru W, nadające się do wielokrotnego zastosowania.[1] Główna trudność przy wyborze, klasyfikacji czy porządkowaniu polega na uwzględnieniu oceny wariantów z róŝnych punktów widzenia, czyli oceny wielokryterialnej.[1] W takiej sytuacji waŝnym elementem procesu wspomagania decyzji jest wybór odpowiedniej metody modelowania preferencji i agregacji ocen. Zdaniem R. Słowińskiego [2] w rozwoju metod wielokryterialnego wspomagania decyzji (WWD) wykształciły się trzy klasy modeli agregacji preferencji: do funkcji uŝyteczności (wartości), do systemu relacyjnego (relacja przewyŝszania), zastosowanie zbioru reguł decyzyjnych ( jeŝeli... to... ). Przegląd literatury [2], [3], [4] wskazuje na bardzo duŝą róŝnorodność procedur i metod wielokryterialnego wspomagania decyzji (ang. Multiple Criteria Decision Making MCDM). W obszarze problematyki wyboru α moŝna wyróŝnić metodę Electre I [5], której istotą jest modelowanie

17 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, preferencji przy uŝyciu kryteriów prawdziwych i wyznaczenie podzbioru wariantów zawierających najlepszą alternatywę, oraz metodę Electre IS [3], którą rozszerzono o moŝliwość modelowania preferencji na zbiorze pseudo kryteriów. Poza tym w dziedzinie problemu α stosowana jest metoda leksykograficzna [6] oraz metody wydzielania dla minimalnej i maksymalnej wartości atrybutu [6] [7]. Kolejne wersje rozwinięć metody Electre I takie jak: Electre II, III i IV [3] wspomagają problematykę γ, ich cechą szczególną jest to, Ŝe ranking wariantów uzyskujemy na podstawie dwóch relacji przewyŝszania: słabej i silnej. Metoda MELCHIOR [8] to z kolei rozszerzenie wersji Electre IV o relację porządkową wyraŝającą względną waŝność kryteriów. Równie interesującą propozycję stanowi metoda NAIADE [9], u której podstaw leŝy zastosowanie operatora dystansowego, a zasilenia informacyjne mogą wystąpić w postaci róŝnych form preferencji (rozmytych, stochastycznych). Do grupy metod WWD stosowanych zarówno do problematyki wyboru α i szeregowania γ zaliczymy proste, addytywne metody wagowe [6] oraz ich wersje rozmyte [7]. W obu przypadkach wybór najlepszego wariantu odpowiada najwyŝszej wartości globalnego wskaźnika, którego wartość wyznaczana jest jako suma ocen cząstkowych względem wszystkich kryteriów. Odmienny i bardziej zaawansowany algorytm obliczeń posiadają metody, w których ranking wariantów oparty jest na agregacji cząstkowych funkcji uŝyteczności o postaci addytywnej: metoda MAUT [10], SMART [11] i UTA [12], oraz multiplikatywnej: metoda MAVT [10]. Przykładowo w metodzie UTA uŝyteczności częściowe wyznaczane są (dezagregacja informacji preferencyjnej) przy uŝyciu zasady regresji porządkowych. Na bazie tej metody R. Słowiński w pracy [2] proponuje nowe, interesujące podejście do rozwiązywania problemu porządkowania wariantów decyzyjnych według wartości wynikającej z syntezy ocen wielokryterialnych, polecane szczególnie dla sytuacji, w których preferencje decydenta są subiektywne i trudno definiowalne. Zaletą tego podejścia jest ograniczenie informacji preferencyjnej do postaci łatwo wyraŝalnego rankingu referencyjnego oraz moŝliwość interakcji z decydentem. Klasyfikując metodę hierarchicznej analizy problemu (ang. AHP Analytic Hierarchy Process) według wzorcowych problematyk decyzyjnych zauwaŝymy, Ŝe wyniki agregacji stanowią w niej rozwiązanie problematyki γ i pośrednio α. Metoda AHP oparta jest na załoŝeniu kompensacyjnej strategii modelowania preferencji przy zachowaniu porównywalności wariantów. Uwzględnia specyfikę psychologicznych procesów wartościowania o charakterze hierarchicznym i relacyjnym. Wyniki otrzymane za pomocą tej metody są wartościami liczbowymi, określającymi hierarchię moŝliwych wariantów według zbiorczej i jakościowej oceny decydentów [13]. Analiza przydatności metod WWD do automatyzacji procesu wyboru konsumenta w postępowaniu przetargowym, wskazała na moŝliwość zastosowania ich w fazie przygotowawczej, kiedy konsument (decydent) określa warunki formalne, kryteria wyboru i indywidualne preferencje. Na uwagę zasługuje rozszerzona przez R. Słowińskiego procedura dialogowa metody UTA, w której informacja preferencyjna pochodząca od decydenta ma postać preporządku zupełnego (tzw. rankingu referencyjnego) w niewielkim podzbiorze wariantów decyzyjnych. Drugą jest metoda AHP, która wspiera artykułowanie preferencji decydenta, walidację ich relacji oraz wykorzystanie w procesie agregacji ocen. Po określeniu warunków wyboru (faza przygotowawcza przetargu) dalsze postępowanie związane z rozstrzygnięciem tej decyzji mieści się w problematyce optymalizacji wielokryterialnej. Zagadnienie to moŝna opisać pewną (adekwatną do rzeczywistości) zunifikowaną postacią zadania

18 18 Jarosław Becker Model generatora systemów decyzyjnych dla relizacji procesów przetargowych w aukcjach elektronicznych WPL. Opracowanie metody definiowania określonej kategorii zadań decyzyjnych ma tu zasadnicze znaczenie ze względu na dąŝenie do budowy informatycznego systemu wyceny wielu ofert i wyboru najlepszych z nich za pomocą np. inteligentnych agentów programowalnych na rynkach elektronicznych. 4. Funkcje generatora DSS W sprawnym poszukiwaniu rozwiązania spełniającego postulat syntezy globalnego modelu preferencji decydenta (GMPD) R. Słowiński w pracy [14] wyróŝnia trzy podejścia: z aprioryczną funkcją celu, z dialogowym trybem postępowania oraz z wyborem a posteriori rozwiązania uznanego za najlepsze. Formalne działania przetargowe nakładają na kupującego obowiązek jasnego zdefiniowania warunków i reguł zakupu, które po ich ogłoszeniu i uruchomieniu procedury nie powinny ulec zmianie, w przeciwnym wypadku całe postępowanie zostanie uniewaŝnione. W przypadku syntezy a priori mamy do czynienia z taką informacją dostarczoną przez decydenta, która pozwala na określenie wartości kryteriów przed rozpoczęciem obliczeń. Kryteria i ich wartości są znane, a poszukuje się rozwiązania najlepiej dostosowanego do zdefiniowanych wartości celów. Jak sugerują Z. Galas i in. (1987) w takiej sytuacji moŝna posłuŝyć się przy wyborze rozwiązania końcowego funkcją uŝyteczności. Zbiór ocen osiągalnych, a przez to zbiór decyzji dopuszczalnych, zostaje preuporządkowany liniowo, a stąd zbiór decyzji najlepszych z punktu widzenia uŝyteczności (maksymalizujących funkcję uŝyteczności), moŝe stanowić podstawę podjęcia decyzji końcowej. ZałoŜono, Ŝe system informatyczny DSS będzie generował rozwiązania informatyczne (aplikacje) dla róŝnie definiowanych zadań decyzyjnych. Chodzi o to, aby koncepcja budowy zadań WPL (i podporządkowana im architektura systemu informatycznego) dopuszczała moŝliwość formowania zadania dla pojedynczego odbiorcy (np. optymalizacja biznes planu) lub wielu uczestników (np. organizacja przetargu publicznego) oraz aby dawała moŝliwość indywidualizacji rozwiązań modelowych (bloków) całego zadania WPL. Zatem waŝna jest konstrukcja zadania WPL dla wielu zastosowań, jego podstaw metodycznych i organizacji systemu informatycznego. Problemy te przedstawiono w artykule J. Beckera [15], który stanowi podstawę całościowego opracowania w ujęciu formalnym procedury definiowania zadań decyzyjnych w generatorze systemów klasy DSS. Punktem startowym jest zdefiniowanie zadania decyzyjnego, którego postać pierwotna (startowa) jest pobierana z archiwum szablonów decyzyjnych. MoŜe on być dalej modyfikowany i uzupełniany przez operatora systemu. KaŜde zadanie (jego szablon z rekordem testowym) jest automatycznie archiwowane po przeprowadzeniu obliczeń za pomocą rekordu testowego. W archiwum DSS wyróŝnia się dwojakiego rodzaju szablony startowe: systemowe, wprowadzane do pliku archiwum automatycznie przez system wraz z jego pierwszym uruchomieniem (oznakowanie AA, BB,, ZZ z uzupełniłem ) oraz wszystkie występujące rozwiązania autorskie ze wskazaniem pochodzenia AA, BB,, ZZ i daty powstania wersji, które były wykorzystywane do optymalizacji w systemie. Celem generatora zadań decyzyjnych (rys. 3) jest opracowanie szablonu dla definiowania bloku oferty (wniosku) lub propozycji planistycznej, które w jednorodnej postaci matematycznej będą lokowane w zadaniu głównym. W szablonie wyróŝnia się następujące grupy nastawień konstrukcyjnych:

19 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, decyzje definiowanie zmiennych decyzyjnych X n (1 n 99); opcje obsługi to wprowadź, usuń i deklaracje rodzaju zmiennych (binarne, całkowitoliczbowe i zmiennoprzecinkowe), blok zadania ustalanie relacji logicznych między zmiennymi w bloku zadania w postaci opisu postaci bilansu i relacji względem zasobów, bilanse wspólne ustalanie relacji logicznych między zmiennymi we wszystkich blokach zadania w postaci opisu postaci bilansu i relacji względem wspólnych zasobów, kryteria specyfikacja kryteriów cząstkowych, które będą uŝyte w dialogowym postępowaniu optymalizacyjnym (1 99); w systemie określa się relacje mini/maks dla kaŝdego z przyjętych celów cząstkowych (ewentualnie moŝna określić cele do osiągnięcia, które winien spełnić system). Kolejnym etapem jest określanie parametrów techniczno-ekonomiczne b n ; c n; d n; oraz wartości ograniczeń bb n ; cc n ; dd n ; które będą podlegały aktualizacji w opcjach wprowadzania danych do informatycznych systemu DSS. Rys. 3. Okno projektowania (generator) bloku decyzyjnego wraz z przywołanym algorytmem aktualizacji modelu (definiowanie parametru b1) Źródło: [16]

20 20 Jarosław Becker Model generatora systemów decyzyjnych dla relizacji procesów przetargowych w aukcjach elektronicznych Standardowym wyposaŝeniem generatora są opcje testujące, które umoŝliwiają weryfikowanie na bieŝąco poprawności obliczeniowej bloku zadania decyzyjnego. Podstawą jest rekord testowy, który towarzyszy kaŝdej konstrukcji opracowywanej w generatorze. Jest on pobierany z archiwum szablonów. Parametry techniczno-ekonomiczne rekordu testowego moŝna modyfikować w specjalnej programie Test generatora, którego opcje pozwalają na róŝnego rodzaju symulacje decyzyjne w obrębie jednego bloku zadania. Proces definiowania zadań decyzyjnych Szablon zadania decyzyjnego Formularze wejścia i wyjścia Reguły walidacji, skrypty sterujące Struktury informacyjne bazy danych modelu Raporty Projektowanie i testowanie Automatyczne generowanie systemu DSS Rys. 4. Proces definiowania i generowania systemu DSS Sprawny i poprawny merytorycznie szablon modelu decyzyjnego jest zapisany za potwierdzeniem operatora w bazie danych systemu DSS oraz automatycznie zarchiwizowany z odpowiednim oznaczeniem wersji w strukturze dziedziczonych rozwiązań. W ostatniej fazie generator konstruuje dwa formularze HTML wraz ze skryptami sterującymi, regułami walidacji danych oraz zakłada odpowiednie struktury informacyjne systemu DSS (rys. 4). Pierwszy formularz słuŝy do określenia warunków globalnych (bilansów głównych, kryteriów i preferencji) przez dysponenta środków finansowych (inicjatora sesji). Drugi do wprowadzania warunków lokalnych w poszczególnych blokach wniosków ofertowych (wartości: parametrów, ograniczeń, celów cząstkowych) przez potencjalnych graczy gry decyzyjnej. 5. Funkcjonowanie systemów DSS Warunki ogólne dla zadania, jako całości, gdy biorą udział w nim wszystkie oferty (bloki), są określane przez dysponenta środków finansowych (inicjatora sesji przetargowej). Elementami nastawialnymi są parametry ograniczeń wspólnych, wartości kryteriów do osiągnięcia oraz preferencje dla kryteriów cząstkowych. Przy czym, moŝna w tym module dokonywać korekty kierunku optymalizacji, czyli zmiany relacji mini\maks i wartości wag dla celów cząstkowych. Ta ostatnia właściwość moŝe być dokonywana arbitralnie na zasadzie jak mi się wydaje? lub przy uŝyciu wyspecjalizowanego pakietu AHP gwarantującego spójność ocen. Parametry indywidualnie zgłoszonych ofert (wniosków przetargowych lub innych danych) to: b n, bb n,, c n i d n, które dotyczą określonych bloków w macierzach cząstkowych (rys. 3). Główne funkcje w systemie dotyczą gromadzenia danych operacyjnych (wprowadzanie określonego bloku do wspólnego zadania lub jego usunięcie), aktualizacji parametrów techniczno-ekonomicznych zgłoszonego bloku (oferty, wniosku) oraz automatycznego testu poprawności wprowadzonego bloku do zadania (optymalizacja cząstkowa zapisu modelowego akceptująca umieszczenie bloku w

21 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, całym zadaniu). Zadanie moŝe składać się z jednego bloku (b lk ), który moŝe być definiowany maksymalnie przez 99 zmiennych (z mn ), ograniczeń i kryteriów oceny. Ograniczona jest takŝe liczba bloków w zadaniu, których nie moŝe być więcej niŝ b lk /z mn. Im mniej zmiennych w bloku, tym więcej bloków w zadaniu. Brak rozwiązania optymalnego dla aktualizowanego bloku (oferty, wniosku) automatycznie usuwa ten blok z całego zadania (blok fizyczny jest zapisany, ale niedostępny logicznie). Rys. 5. Okno dialogu adaptacyjnego w postępowaniu optymalizacyjnym, źródło: [16] W systemie występują róŝne postacie rachunku optymalizacyjnego. Wynika to z faktu, Ŝe rozpatruje się wiele funkcji systemu, w których konieczne jest zastosowanie algorytmu simpleks. Główne opcje zawierające optymalizację to: podgląd, w którym weryfikujemy skuteczność pojedynczych korekt bloków, weryfikacja rekordu testowego dla roŝnych parametrów technicznoekonomicznych bloku i róŝnych parametrów funkcji celu oraz funkcja poszukiwania zasadniczych rozwiązań decyzyjnych. Ciekawym rozwiązaniem jest okno postępowania optymalizacyjnego (rys. 5) w formie dialogu, gdzie strona (w optymalizacji nazwijmy umownie: ofertą lub wnioskiem) ma moŝliwość korekty swoich parametrów funkcji celu i innych elementów tego bloku zadania. Po dokonaniu korekty, oferta (wniosek przetargowy) moŝe dalej uczestniczyć w rachunku optymalizacyjnym. Istotnym elementem, który wymaga dalszych prac nad algorytmem działania systemu DSS, jest wiedza o przyczynie nie wejścia określonego bloku (oferty, wniosku) do grupy rozwiązań

22 22 Jarosław Becker Model generatora systemów decyzyjnych dla relizacji procesów przetargowych w aukcjach elektronicznych najlepszych (Pareto-optymalnych). Rozwiązanie tego problemu na poziomie zautomatyzowanej procedury korekcyjnej ułatwiłoby szersze zastosowanie rozwiązań systemu DSS (patrz: agenty programowalne) do praktyki wyboru w wielu sytuacjach decyzyjnych. START Wybór wniosku do korekty Wt;(xj (t) <1) Pobierz dane dla wniosku wk (k = 1, 2,, r) u s ( t ) ( t ) ( t ) ' = k c kj x j j = 1 (j = 1, 2,, s) Sortuj kryteria cząstkowe według waŝności : wk (k = 1, 2,, r) Macierz zadania z ostatniej sesji Poprawiasz parametry gry? NIE TAK k := k + 1 Ustaw zmienną algorytmu k':=1 Pobranie wartości parametrów gry Modyfikacja parametrów gry : u ' ( t ) - oferowane k,max maksimum, (t) p k - precyzja, NIE STOP TAK Brak kryteriów? k = r TAK u ( t ) ( t ) ( t ) k + z k u k,max NIE Wnioski ofertowe Oblicz wartość skoku : ( t ) ( t ) ( ) u k,max u t k z = k ( t ) p k Wnioski ofertowe Dodatek SOLVER Podstaw do modelu : ( t ) ( ) ( ) : = t t k u k z k u + Zapis danych Symulacja (optymalizacja ) Macierz zadania z ostatniej sesji Zapisz do zbioru : u (t ) k TAK Wszedł wniosek? X (t) j = 1 NIE Rys. 6. Algorytm automatycznej korekty parametrów wniosku Zaproponowany algorytm (rys. 6) słuŝy do zautomatyzowanego poszukiwania minimalnych wartości korekty kryteriów cząstkowych, które zagwarantują konkurencyjność odrzuconym wnioskodawcom. W symulacji wykorzystuje się macierz zadania decyzyjnego z ostatniej rozgrywki (sesji). Dla kaŝdego kryterium określa się indywidualne granice minimalnej i maksymalnej opłacalności. Wartość parametru precyzji dzieli przedział na równe odcinki, które stanowią wielkość cząstkowej poprawki (skok) w badaniu symulacyjnym. Kolejność korygowania kryteriów realizowana jest według uporządkowanych malejąco wartości ich preferencji (od najbardziej do najmniej preferowanych). Postępowanie iteracyjne w algorytmie (rys. 6) polega na: 1) zbadaniu i wyznaczeniu najbardziej preferowanego kryterium, którego wartość nie leŝy na granicy minimalnej opłacalności,

23 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, ) podstawianiu do macierzy zadania decyzyjnego z ostatniej rozgrywki lub symulacji nowej wartości kryterium, powiększonej o wartość zdefiniowanego skoku, 3) przeprowadzeniu obliczeń optymalizacyjnych (symulacji) i porównaniu uzyskanych wyników: a) jeśli korygowany wniosek wszedł do puli rozwiązań akceptowanych, procedura symulacyjna jest przerywana, a algorytm przychodzi do punktu 4; b) jeśli korygowany wniosek wszedł do puli rozwiązań odrzuconych i wartość badanego kryterium nie leŝy na granicy minimalnej opłacalności algorytm wraca do punktu 2; c) jeśli korygowany wniosek wszedł do puli rozwiązań odrzuconych i wartości z przedziału opłacalności zostaną wyczerpane algorytm wraca do punktu 1 i podstawia kolejne kryterium; 4) przekazanie listy skorygowanych w symulacji wartości kryteriów, która stanowi punkt wyjścia do automatycznej korekty parametrów wniosku w kolejnej rozgrywce postępowania ofertowego. 6. Uwagi końcowe Ideą dialogowego toku postępowania jest umoŝliwienie wielokrotnego uczestniczenia strony w procesie ofertowym. Jest to zgodne z dyrektywą komisji europejskiej, która definiuje aukcję elektroniczną odwróconą (przetarg) jako: proces odbywający się przy pomocy urządzeń elektronicznych, polegający na proponowaniu przez oferentów nowych cen, korygowanych w dół podczas aukcji, oraz innych wartości odnoszących się do istotnych elementów przetargu, które mogą być oceniane automatycznie. Najczęstszym efektem jest polepszenie jakości ofert przy jednoczesnym ich (ofert, wniosków) potanieniu. Fakt, ten moŝe mieć ogromne znaczenie dla organizowania tego rodzaju przetargów publicznych, np. w Internecie. Podobnie moŝna potraktować problem planowania regionalnego, rozdziału zasobów w regionie lub wyznaczanie zadań do realizacji. Innym zastosowaniem moŝe być wykorzystanie opracowanej procedury optymalizacyjnej (jako algorytm wyboru) w projektowaniu agentów programowalnych. 7. Literatura 1. Roy B., Wielokryterialne wspomaganie decyzji, WNT, Warszawa, Słowiński R., Podejście regresji porządkowej do wielokryterialnego porządkowania wariantów decyzyjnych, w: Techniki informacyjne w badaniach systemowych, pod red. Kulczyckiego P., Hryniewicza O., Kacprzyka J., Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa Bouyssou D., Roy B., Aide Multicritere a la decision: Methodes et Cas. Economica, Paris, Słowiński R., Greco S., Matarazzo B., Axiomatization of utility, out ranking and decisionrule preferencje models for multiple-criteria classification problems under partial inconsistency with the dominance principle, Control and Cybernetics, Vol Roy B., The outranking approach and the foundations of Electre methods, Theory and decision 31, Hwang C.L., Youn K., Multiple Attribute Decision Making - Methods and Application: A State of the Art Survey, Springer-Verlag, New York, 1981.

24 24 Jarosław Becker Model generatora systemów decyzyjnych dla relizacji procesów przetargowych w aukcjach elektronicznych 7. Dubois D., Prade H., The use of Fuzzy Numbers in Decision Analysis w: Gupta, M.M. and Sanchez, E., Fuzzy information and decision Processes, North-Holland, Leclercq J.P., Propositions d extension de la notion de dominance en présence de relations d ordre sur les pseudo-critčres: MELCHIOR, Mathematical Social Sciences, 8, Munda G., Multicriteria evaluation in fuzzy environment, Theory and applications in ecological economies, Physica-Verlag, Keeney R., Raiffa H., Decision with Multiple Objectives; Preferences and Value Trade- Offs, Wiley, New York, Olson D. L., Decision Aids for Selection Problems, Springer-Verlag, New York, Jacquet-Lagreze E.,, Siskos J., Assessing a Set of Additive Utility Functions for Multicriteria Decision Making, European Journal of Operational Research 10, Belton, V., Stewart T.J., Multiple Criteria Decision Analysis An Integrated Approach, Kluwer Academic Publishers, London, Słowiński R., Przegląd metod wielokryterialnego programowania liniowego, Przegląd Statystyczny, nr 3/4, Poznań Becker J., Architektura informatycznego systemu generowania wielokryterialnych rozwiązań decyzyjnych: (cz. 1) Koncepcja budowy modelu WPL oparta na niestandardowych zadaniach decyzyjnych, Seria IBS PAN: Badania Systemowe, Tom 64, Wyd. Instytut Badań Systemowych PAN & Polskie Towarzystwo Badań Operacyjnych i Systemowych, Warszawa Becker J., Budziński R., Architektura informatycznego systemu generowania wielokryterialnych rozwiązań decyzyjnych: (cz. 2) Organizacja struktur informacyjnych i funkcjonowanie systemu informatycznego, Seria: Badania Systemowe, Tom 62, Wyd. Instytut Badań Systemowych PAN & Polskie Towarzystwo Badań Operacyjnych i Systemowych, Warszawa Budziński R., Becker J., Durka M., Modele wielokryterialne WPL w systemie aukcji elektronicznej, w: Badania Operacyjne i Systemowe 2006, Metody i techniki, wydawca IBS PAN, Warszawa 2006.

25 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, MODEL OF THE GENERATOR OF DECISION SYSTEMS FOR REALIZATION OF TENDER PROCESSES IN ELECTRONIC AUCTIONS Summary In the article presented are results of research work on architecture for automatic entry of decision-making tasks (problems) to specialized auction-tender systems in the context of selecting (the scope of) their operation. Methodical deliberations focus on the algorithmic perspective of the functions of a decision support systems generator. In this respect discussed: selected multiple criteria decision support methods, principles of defining decision-making tasks and the function of generating components for automated systems of the decision support (DSS class systems). Keywords: support for multiple criteria decisions, decision support systems (DSS), DSS generator Jarosław Becker Katedra InŜynierii Systemów Informacyjnych Wydział Informatyki Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny Szczecin, ul. śołnierska 49, jbecker@wi.ps.pl

26 26 Mieszko Bojar Rola i znaczenie podstaw prawnych ubezpieczeń gospodarczych w warunkach podwyŝszonego ryzyka MIESZKO BOJAR Bydgoszcz ROLA I ZNACZENIE PODSTAW PRAWNYCH UBEZPIECZEŃ GOSPODARCZYCH W WARUNKACH PODWYśSZONEGO RYZYKA Streszczenie Z przeprowadzonych studiów literatury przedmiotu oraz przeglądu moŝliwości eksploracji wiedzy z zakresu przepisów prawa dotyczącego ubezpieczeń gospodarczych wynika, Ŝe usługi z tego obszaru naleŝą w gospodarce rynkowej do dynamicznie rozwijających się działań pozwalających zarządzać ryzykiem związanym ze zdarzeniami losowymi, co moŝe łagodzić skutki kryzysu finansowego zarówno dla osób fizycznych jak i prawnych. Jest to efektem przeszczepienia na polski grunt zachodnich rozwiązań prawnych dokonywanym stopniowo przez polskiego ustawodawcę w okresie transformacji. Upowszechnienie wiedzy z zakresu stosowania przepisów prawnych poprzez rozwój i zastosowanie moŝliwości technologii informacyjnej w propagowaniu wiedzy prawniczej z tego obszaru dokonuje się m. in. za pośrednictwem internetowych portali komercyjnych i niekomercyjnych, co wpływa znacząco na rozwój rynku usług ubezpieczeniowych. Słowa kluczowe: usługi ubezpieczeniowe, przepisy prawne, zastosowanie IT 1. Wprowadzenie KaŜda aktywność gospodarcza i społeczna obarczona jest ryzykiem, ściśle związanym z występowaniem nieprzewidzianych zdarzeń losowych. W szczególności stopień ryzyka wzrasta w warunkach kryzysu finansowego, kiedy to podejmowanie i rozwijanie jakiejkolwiek działalności gospodarczej obarczone jest prawdopodobieństwem nieprzewidzianych zachowań partnerów z bliŝszego i dalszego otoczenia gospodarczego, jak równieŝ klienteli. We współczesnej gospodarce rynkowej występują zasadniczo dwie metody zabezpieczania się przed negatywnymi finansowo skutkami wystąpienia ryzyka. Pierwsza metoda polega na samodzielnym, indywidualnym gromadzeniu rezerwy środków finansowych, druga zaś na przeniesieniu tego finansowego cięŝaru na inny podmiot gospodarczy. Praktyka gospodarcza jednoznacznie wykazała, Ŝe zdecydowanie bardziej racjonalnym i efektywnym rozwiązaniem jest metoda druga, realizowana przez wyspecjalizowaną w tym zakresie instytucję. W literaturze ubezpieczenie definiuje się m.in. jako urządzenie gospodarcze, którego celem jest łagodzenie lub całkowite likwidowanie negatywnych skutków zdarzeń losowych poprzez rozłoŝenie cięŝaru tego łagodzenia na wiele podmiotów, którym dane zdarzenia zagraŝają. Dzięki takiemu rozwiązaniu przedsiębiorstwo moŝe zminimalizować finansowy problem związany z wystąpieniem strat losowych, czyli strat w duŝej mierze od niej niezaleŝnych, a przy tym potencjalnie nieuniknionych. WaŜną kwestią, która wymaga podkreślenia, jest fakt, iŝ do właściwego wykonywania przez ubezpieczyciela swojego nadrzędnego zadania wymagane jest zgromadzenie w ramach sytemu ubezpieczeń ogromnych środków pienięŝnych, na które składają się składki ubezpie-

27 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, czeniowe oraz środki własne zakładów ubezpieczeń. Te tymczasowo wolne środki są przez zakłady ubezpieczeń zagospodarowywane na inne sposoby, np. w ramach prowadzonej przez nie działalności inwestycyjnej. Są one m.in. lokowane w róŝnego typu instrumenty finansowe, takie jak poŝyczki hipoteczne, depozyty skarbowe, papiery wartościowe, terminowe wkłady pienięŝne w bankach. Tym samym znaczna niekiedy część środków pienięŝnych gromadzonych przez zakłady ubezpieczeń zostaje włączona do obrotu finansowego, a przez to wykorzystana jest do finansowania róŝnych przedsięwzięć gospodarczych. W piśmiennictwie podkreśla się, iŝ we współczesnych gospodarkach rynkowych instytucje ubezpieczeniowe są zaliczane do największych inwestorów zarówno na rynku krajowym, jak i na międzynarodowym rynku kapitałowym. Niejednokrotnie pomijanym, ale waŝnym skutkiem działalności ubezpieczeniowej jest takŝe przesunięcie bieŝących wydatków konsumpcyjnych obywateli na okres późniejszy oraz na zmianę specyfiki tych wydatków. Dzieje się tak, dlatego, poniewaŝ składki na ubezpieczenia są wpłacane z bieŝących dochodów ludności, co bezpośrednio przekłada się na ograniczenie aktualnych wydatków konsumpcyjnych pierwszej potrzeby. Natomiast środki uzyskane wskutek wypłaty odszkodowania i świadczeń są głównie przeznaczane na zakup przedmiotów trwałego uŝytku. Usługi ubezpieczeniowe są często komplementarne z nabywanymi dobrami materialnymi. Obserwuje się, Ŝe wzrost popytu na określone dobra materialne przekłada się na wzrost popytu na konkretne produkty ubezpieczeniowe. Wzrost popytu na pojazdy mechaniczne oznacza zwiększony popyt na ubezpieczenia komunikacyjne. ZaleŜność ta występuje najczęściej, jeŝeli mamy do czynienia z sytuacją, która polega na tym, Ŝe nabycie dobra materialnego wiąŝe się z obowiązkiem zawarcia umowy ubezpieczenia. W miarę wzrostu dobrobytu społeczeństw, pomnaŝania bogactwa i względnego nadmiaru posiadanych środków finansowych chęć i potrzeba zabezpieczenia się przed utratą nagromadzonych dóbr upowszechnia się, a w ślad za tym rośnie popyt na usługi ubezpieczeniowe, wzrasta zatem i podaŝ. Jednak wiarygodność świadczonych przez prywatne podmioty usług ubezpieczeniowych musi być gwarantowana przez ścisły nadzór ze strony instytucji publicznych na mocy stanowionego prawa odpowiednio aktualizowanego do bieŝących potrzeb systemu społeczno-ekonomicznego. Tym bardziej takie funkcje kontrolne są waŝne w warunkach globalnego kryzysu finansowego, kiedy to następuje znaczny spadek zaufania klientów do wszelkiego typu instytucji zajmujących się obrotem środków finansowych. Wówczas takŝe waŝny jest, obok poprawnie stanowionych i egzekwowanych przepisów, dobry dostęp do informacji zainteresowanych korzystaniem z usług ubezpieczeniowych w celu szybkiego upowszechniania wiarygodnej wiedzy na ten temat, co pozwoli minimalizować ryzyko podejmowania błędnych decyzji. Podstawowym podziałem ubezpieczeń jest podział na ubezpieczenia społeczne i gospodarcze. Ubezpieczenia społeczne są narzędziem prowadzonej przez państwo polityki społecznej. Stanowią one zarazem jedną z technik zabezpieczenia społecznego rozumianego jako całokształt urządzeń publicznych chroniących obywateli przed skutkami zdarzeń losowych [2]. Ubezpieczenia gospodarcze są w głównej mierze ubezpieczeniami dobrowolnymi. Zakłady ubezpieczeń funkcjonujące na rynku ubezpieczeń gospodarczych oferują zarówno ubezpieczenia osobowe, jak i majątkowe [2].

28 28 Mieszko Bojar Rola i znaczenie podstaw prawnych ubezpieczeń gospodarczych w warunkach podwyŝszonego ryzyka 2. Podstawy prawne i rozwój przepisów regulujących krajowy rynek ubezpieczeń Ewolucja polskiego rynku ubezpieczeń, która dokonywała się na przestrzeni lat, pozostaje w ścisły związku z wydarzeniami politycznymi i gospodarczymi, które determinowały warunki wprowadzania nowych rozwiązań prawnych oraz systemowych do sektora ubezpieczeń. Powojenna gospodarka oparta na systemie nakazowo rozdzielczym doprowadziła do ścisłego podporządkowania sfery ubezpieczeń i całego sektora finansowego władzy centralnej, czego efektem był praktyczny monopol państwa w zakresie usług finansowych oraz ekstremalnie wyskoki stopień koncentracji podaŝy tych usług. Sytuacja geopolityczna uniemoŝliwiała funkcjonowanie mechanizmu rynkowego do końca lat 80 XX w. Następstwem tego stanu rzeczy był niski poziom rozwoju usług ubezpieczeniowych oraz niski poziom kultury ubezpieczeniowej. Przełom końca lat 80. doprowadził do stopniowej implikacji elementów rynkowych do gospodarki krajowej. Wyrazem tego zjawiska było uchwalenie ustawy o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych w 1984 roku [3]. Wejście w Ŝycie tego aktu normatywnego formalnie zniosło dotychczasowy duopol Państwowego Zakładu Ubezpieczeń w zakresie bezpośrednich ubezpieczeń krajowych oraz Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji Warta S.A. w zakresie ubezpieczeń związanych z obrotem dewizowym i reasekuracją, handlem zagranicznym oraz z Ŝeglugą morską. Ustawa stworzyła tym samym warunki prawne do tworzenia za zgodą ministra finansów, innych państwowych zakładów ubezpieczeń, spółdzielczych zakładów ubezpieczeń, a takŝe spółek kapitałowych z dominującym udziałem Skarbu Państwa. Kolejnym etapem liberalizacji sektora ubezpieczeń była nowelizacja ustawy o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych z 1984 r. dokonana w 1989 r. [4]. Fundamentalne zmiany w zakresie funkcjonowania i organizacji polskiego rynku przyniosła kolejna ustawa z 1990 roku [5]. Za pomocą tego aktu normatywnego ustawodawca uregulował m.in. następujące zagadnienia dotyczące problematyki ubezpieczeniowej: wprowadzenie systemu ubezpieczeń obowiązkowych opartych na umowie ubezpieczenia, stworzenie podstaw prawnych do demonopolizacji rynku ubezpieczeń, określenie wymagań formalnoprawnych dla osób zarządzających działalnością zakładu ubezpieczeń objęcie zakładów ubezpieczeń nadzorem państwowym, wprowadzenie wymagań formalnoprawnych do podjęcia działalności ubezpieczeniowej przez podmioty gospodarcze, ustalenie norm ostroŝnościowych funkcjonowania zakładów ubezpieczeń (określenie marginesu wypłacalności i kapitału gwarancyjnego), ograniczenie działalności zakładów ubezpieczeń do działalności ubezpieczeniowej i z nią związanej, ograniczenie formy prawnej działalności zakładów ubezpieczeń do spółek akcyjnych i zakładów ubezpieczeń wzajemnych, zakaz jednoczesnego prowadzenia działalności w dziale ubezpieczeń na Ŝycie i w dziale pozostałych ubezpieczeń osobowych i majątkowych, Ustawodawca dokonując m.in. reformy prawa ubezpieczeniowego w Polsce na początku lat 90. miał na celu doprowadzenie Polski do faktycznego zintegrowania gospodarczego z krajami Europy Zachodniej, wynikało to z przyjętych priorytetów polityki zagranicznej państwa. Kryteria

29 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej we Wspólnotach Europejskich były wówczas regulowane na podstawie dyrektyw ogłaszanych przez Radę Unii Europejskiej. Zmierzały one do ujednolicenia zasad świadczenia usług ubezpieczeniowych. Tak więc płaszczyzną odniesienia dla polskiego ustawodawcy w tej materii stały się równieŝ kolejne dyrektywy europejskie. Nowelizacja kodeksu cywilnego przeprowadzona w 1990 r. umoŝliwiła m.in. stosowanie zagranicznych warunków ubezpieczeń, co w pewnym zakresie potwierdziło dąŝenie do wprowadzenia w przyszłości swobody zawierania umów [6]. Układ Europejski, który wszedł w Ŝycie 1 stycznia 1994 r., określił kolejne zmiany polskiego prawa ubezpieczeniowego [7]. Jego postanowienia stanowiące umowę o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi i ich krajami członkowskimi, przewidywały konieczność stopniowego dostosowywania polskiego ustawodawstwa do wymogów prawa wspólnotowego w róŝnych dziedzinach, w tym takŝe w sferze usług finansowych, a więc równieŝ obejmujących działalność banków i ubezpieczycieli. W roku 1995 wprowadzono kolejną istotną nowelizację ustawy o działalności ubezpieczeniowej [8]. NajwaŜniejsze jej regulacje dotyczyły m.in. usytuowania nadzoru ubezpieczeniowego, który wyłączony został z zakresu kompetencji ministra finansów. Doprowadzono do powstania Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń, jako centralnego organu administracji państwowej i zapewnienia bezpieczeństwa ubezpieczanych podmiotów. Kolejnym wyrazem dostosowania polskiego prawa ubezpieczeniowego do norm europejskich, było otwarcie polskiego rynku dla podmiotów zagranicznych, co nastąpiło w dniu 1 stycznia 1999 roku [9]. UmoŜliwiono tym samym zagranicznym zakładom ubezpieczeń moŝliwość podejmowania i prowadzenia działalności w Polsce za pośrednictwem swojego głównego oddziału. Końcowym etapem dostosowywania polskiej legislacji do faktycznego włączenia naszego rynku ubezpieczeń do jednolitego rynku europejskiego było wprowadzenie kolejnych uregulowań prawnych w 2000 roku [10]. Zmiany te polegały głównie na rozszerzeniu zakresu działalności Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, zdefiniowaniu działalności ubezpieczeniowej i czynności ubezpieczeniowych oraz unormowaniu gospodarki finansowej zakładów ubezpieczeń (zarządzania aktywami). Obecnie w prawie krajowym świadczenie usług ubezpieczeniowych, czyli zasad zawierania i wykonywania umów ubezpieczeniowych reguluje zestaw ustaw pochodzący z maja 2003 roku [11]. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej w sposób precyzyjny wymienia czynności, które wchodzą w zakres takiej działalności i które mogą być wykonywane przez zakłady ubezpieczeń. Pod pojęciem działalności ubezpieczeniowej naleŝy rozumieć wykonywanie czynności ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych. Jednocześnie w sposób jednoznaczny wprowadzono konieczność ograniczenia aktywności gospodarczej zakładów ubezpieczeniowych tylko do działalności ubezpieczeniowej i innych bezpośrednio związanej ze świadczeniem usług ochrony przed skutkami ryzyka. To zastrzeŝenie nie obejmuje jednak wykonywania przez zakłady ubezpieczeń działalności akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy ubezpieczeń emerytalnych oraz usług związanych z zabezpieczeniem dokumentów ubezpieczeniowych sporządzanych na elektronicznych nośnikach informacji. Czynnościami ubezpieczeniowymi są m.in. zawieranie umów ubezpieczenia, umów reasekuracji, umów gwarancji ubezpieczeniowych lub zlecanie ich zawierania uprawnionym pośrednikom ubezpieczeniowym,

30 30 Mieszko Bojar Rola i znaczenie podstaw prawnych ubezpieczeń gospodarczych w warunkach podwyŝszonego ryzyka składanie oświadczeń woli w sprawach roszczeń o odszkodowania lub inne świadczenia naleŝne z tytułu zawartych umów, ustalanie składek i prowizji naleŝnych z tytułu zawieranych umów, ustanawianie w drodze czynności cywilnoprawnych, zabezpieczeń rzeczowych lub osobistych, jeŝeli są one bezpośrednio związane z zawieraniem umów, ocena ryzyka w umowach ubezpieczenia oraz umowach gwarancji ubezpieczeniowych, wypłacenie odszkodowań i innych świadczeń naleŝnych z tytułu zawartych umów, przejmowanie i zbywanie przedmiotów lub praw nabytych przez zakład ubezpieczeń w związku z wykonywaniem zawartych umów, prowadzenie kontroli przestrzegania przez ubezpieczających lub ubezpieczonych obowiązków i zasad bezpieczeństwa odnoszących się do przedmiotów objętych ochroną ubezpieczeniową, prowadzenie postępowań regresowych oraz postępowań windykacyjnych odnoszących się do wierzytelności ubezpieczającego, mających bezpośredni wpływ na zakres odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń z tytułu zawartych umów, lokowanie środków zakładów ubezpieczeń. Ustawa zalicza do czynności ubezpieczeniowych takŝe inne czynności, jeŝeli są wykonywane przez zakład ubezpieczeń. Są nimi takie działania, jak: ustalanie wysokości szkód i rozmiaru odszkodowań oraz innych świadczeń naleŝnych uprawnionym z tytułu zawartych umów, ustalanie przyczyn i okoliczności zdarzeń losowych, ustalenie wartości przedmiotu ubezpieczenia, czynności zapobiegania powstawaniu albo zmniejszania skutków wypadków ubezpieczeniowych lub finansowanie tych działań z funduszu prewencyjnego. W obowiązującym prawie ubezpieczeniowym podtrzymany został podział ubezpieczeń na dwa działy, a następnie na grupy i rodzaje ryzyka. Oddzielenie ubezpieczeń na Ŝycie od od pozostałych ubezpieczeń osobowych i ubezpieczeń majątkowych ugruntowuje zasadę niełączenia działalności w zakresie ubezpieczeń Ŝyciowych i pozostałych. Wynika to z przyjęcia jako podstawy dokonania kwalifikacji ryzyk i podziału ubezpieczeń zaleceń I dyrektywy Rady EWG z 1973 r. w sprawie koordynacji przepisów odnoszących się ubezpieczeń bezpośrednich innych niŝ ubezpieczenia na Ŝycie. Jedną z przyczyn takiego rozstrzygnięcia jest dąŝenie do jak najpełniejszej ochrony interesów ubezpieczonych, która mogłaby być zagroŝona w przypadku dokonywania przez ubezpieczyciela wypłat odszkodowań np. z tytułu ubezpieczeń osobowych ze środków pochodzących ze składek dokonywanych w ramach ubezpieczeń Ŝyciowych. Wydaje się, Ŝe efektem dobrze stanowionego i egzekwowanego w zakresie finansów publicznych prawa, a w szczególności jednego z jego dynamicznie rozwijających się elementów, czyli systemu ubezpieczeń gospodarczych, jest stosunkowa dobra pozycja polskiego sektora finansów publicznych na tle innych krajów członkowskich UE, co stwarza perspektywy na dalszy rozwój tego sektora nowoczesnych usług niematerialnych i minimalizację ryzyka w skali makro i mikro na szczeblu przedsiębiorstw.

31 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Baza wiedzy dotycząca przepisów prawnych z zakresu ubezpieczeń W Polsce funkcjonuje szereg podmiotów gromadzących i zarazem udostępniających informacje dotyczące przepisów prawnych z zakresu usług ubezpieczeniowych. Podstawowe znaczenie w tym kontekście mają nowoczesne nośniki informacji związane z technologią informacyjną (IT), a w szczególności z komunikacją za pośrednictwem sieci rozległych, jaką jest m. in. sieć Internet. Ogromny rozwój technologii informacyjnej umoŝliwił potencjalnym klientom, jak równieŝ osobom ubezpieczonym łatwy i szybki dostęp do aktów normatywnych regulujących system ubezpieczeń na rynku krajowym i zagranicznym. Problemem jednak jest autoryzacja informacji z tego obszaru, jak równieŝ rozmiar zasobów informacyjnych z tego zakresu, a takŝe dogodność ich przeszukiwania. Tabela 1. Analiza struktur informacyjnych oraz kryteriów wyszukiwania informacji prawnej w wybranych portalach internetowych Lp. Adres strony internetowej: Dostępność porad prawnych on-line MoŜliwość znalezienia najbliŝszej kancelarii prawniczej Darmowy dostęp do bazy aktów prawnych Orzecznictwo Wyszukiwania informacji według haseł Wyszukiwanie informacji według aktów prawnych Wyszukiwanie informacji według ofert i prawnego serwisu inform ml a.pl pl Źródło: badania własne na podstawie ww. źródeł internetowych Portale zajmujące się zbieraniem i udostępnianiem informacji tego typu moŝna zasadniczo podzielić ze względu na formę prezentacji danych z tym związanych. Do pierwszej grupy naleŝy zaliczyć portale, które umoŝliwiają zapoznanie się z regulacjami prawnymi z zakresu ubezpieczeń bez konieczności ponoszenia dodatkowych kosztów przez osobę zainteresowaną. Druga grupa

32 32 Mieszko Bojar Rola i znaczenie podstaw prawnych ubezpieczeń gospodarczych w warunkach podwyŝszonego ryzyka składa się z programów oraz portali internetowych (Lex Omega, Lex Gamma, Lex Sigma, e- prawnik.pl, do których dostęp jest odpłatny. Co do zasady przepisy prawa z zakresu usług ubezpieczeniowych są dostępne bezpłatnie na stronach internetowych instytucji państwowych, największych zakładów ubezpieczeń na polskim rynku oraz w portalach komercyjnych (tabela 1). Portale tego typu wyposaŝone są zazwyczaj w wyspecjalizowane oprogramowanie umoŝliwiające w łatwy i precyzyjny sposób przeszukiwania baz danych za pomocą wyszukiwarek informacji. Internetowy System Informacji Prawnej oferuje selekcję i wyszukiwanie własnego zbioru danych według haseł zawierających dowolną frazę określoną przez uŝytkownika, według haseł i aktów prawnych oraz najszerzej według haseł, aktów prawnych oraz ofert i prawnego serwisu informacyjnego, co tworzy bazę wiedzy prawnej w wyspecjalizowanych portalach, jak np. Lex (tabela 1). Portale prawne, jak lex, prawnik oraz prawnik, umoŝliwiają dodatkowo chronologiczne przeszukiwanie Dziennika Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej oraz Monitora Polskiego, jak równieŝ wyszukiwanie zagadnień w bazie danych usystematyzowanych według poszczególnych gałęzi prawa. ToŜsame metody eksploracji wiedzy prawniczej wykorzystują inne wyspecjalizowane portale o tematyce prawnej, które zawierają równieŝ zbiory bibliograficzne oraz umoŝliwiają zapoznanie się z orzecznictwem sądowniczym na dany temat. Dodatkową usługą oferowaną przez portale zajmujące się problematyką prawną jest moŝliwość uzyskania przez osobę odwiedzającą daną stronę internetową porady prawnej on-line. WiąŜe się to jednak z koniecznością uiszczenia przez usługobiorcę określonej opłaty (tabela 1). Informacje prawne moŝna znaleźć m.in. pod następującymi adresami: - Internetowy System Informacji Prawnej - Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny - Powszechny Zakład Ubezpieczeń - portal komercyjny - portal komercyjny - portal komercyjny - portal komercyjny - a Wolters Kluwer business portal komercyjny - portal komercyjny - portal komercyjny - portal komercyjny - portal komercyjny dziennik Rzeczpospolita Zasadniczą kwestią dla osoby poszukującej informacji z zakresu prawa ubezpieczeniowego za pomocą źródeł internetowych jest poziom wiarygodności i aktualności zgromadzonych tam wiadomości. Działalność portali internetowych jak kaŝda inna działalność gospodarcza prowadzona w realiach wolnego rynku poddawana jest mechanizmom wolnorynkowym i jest przez nie permanentnie weryfikowana. Co za tym idzie portale najbardziej rzeczowe i wiarygodne, a takŝe oferujące przejrzysty interfejs eliminują portale o mniejszej uŝyteczności, przejmując ich uŝytkowników. Co do zasady więc, portale mające największą liczbę odwiedzin uŝytkowników, zapewniają najbardziej precyzyjną i wiarygodną pomoc prawną.

33 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Podsumowanie Z przeprowadzonych studiów literatury przedmiotu oraz przeglądu moŝliwości eksploracji wiedzy z zakresu przepisów prawa dotyczącego ubezpieczeń gospodarczych wynika, Ŝe usługi z tego zakresu naleŝą w gospodarce rynkowej do dynamicznie rozwijających się działań pozwalających minimalizować i zarządzać ryzykiem związanym ze zdarzeniami losowymi, co moŝe łagodzić skutki globalnego kryzysu finansowego zarówno dla osób fizycznych jak i prawnych. Warunkiem powodzenia dynamicznego rozwoju ubezpieczeń gospodarczych w okresie transformacji ustrojowej był proces unifikacji prawa zgodny w tym zakresie z wymogami integracji europejskiej oraz zmianami systemu społeczno-gospodarczego. MoŜna stwierdzić takŝe, iŝ permanentny wzrost rynku usług ubezpieczeniowych w okresie transformacji był moŝliwy dzięki konsekwentnie i restrykcyjnie prowadzonemu nadzorowi finansowemu realizowanemu na mocy adekwatnych i dostosowanych do wymogów współczesności przepisów. Innym równie waŝnym aspektem przyspieszającym tempo rozwoju sektora usług ubezpieczeniowych było upowszechnienie wiedzy z zakresu stosowania przepisów prawnych poprzez rozwój i zastosowanie moŝliwości technologii informacyjnej w upowszechnianiu wiedzy prawniczej z tego zakresu za pośrednictwem internetowych portali komercyjnych i niekomercyjnych. 5. Literatura 1. Praca pod red. T. Sangowskiego, Ubezpieczenia gospodarcze Poltext, Warszawa. s. 59, 60, Garbiec R Ubezpieczenia w Teorii i Praktyce. Wydaw. Wydz. Zarządzania Politech. Częstochowskiej, Częstochowa. 3. Ustawa z dnia 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, Dz.U. z 1984 r., Nr 45, poz Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, Dz.U r., Nr 30, poz Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. z 1990 r., Nr 59, poz Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, Dz.U. z 1990 r. Nr 55, poz Por. Dz.U. z 1994 r., zał. do nr 11, poz. 38 z 27 stycznia 1994 r. 8. Ustawa z dnia 8 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej Kodeks handlowy oraz o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, Dz.U. z 1995 r. Nr 96, poz Ustawa z dnia 10 grudnia 1998 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. z 1998 r. Nr 155, poz Ustawa z dnia 21 lipca 2000 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. z 2000 r. Nr 70, poz Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. Nr 124 poz. 1151, Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym, Dz.U. Nr.124, poz. 1154, Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunalnych, Dz.U. Nr 124, poz. 1152; Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze

34 34 Mieszko Bojar Rola i znaczenie podstaw prawnych ubezpieczeń gospodarczych w warunkach podwyŝszonego ryzyka ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U. Nr 124, poz A ROLE AND MEANINGS OF ECONOMICAL UNDERWRITES LEGAL BASES UNDER ADVANCED RISK Summary From carried out literature studies and review of possibilities of knowledge exploration from the scope of legal regulations concerning economical underwrites results that services from this area belong to those ones which are dynamically developed and let manage with risk closed to random events. It can soften effects of financial crisis both for physical and legal persons. This is effect of grafting for Polish system the Western legal solutions made gradually through Polish legislator during transformation. Spreading knowledge from the scope of usage of legal regulations through development and application of IT in propagation of legal knowledge from this area is made through Internet commercial and non-commercial portals, what stimulates essentially a development of insurance services market. Keywords: insurance services, legal regulations, IT application Mieszko Bojar Bydgoszcz ul. Wierzejwskiego 1/44 mbojar@utp.edu.pl

35 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, JACEK CHMIELEWSKI Zaoczne Studium Doktoranckie IBS PAN ZARZĄDZANIE WIEDZĄ W WARUNKACH KRYZYSU FINANSOWEGO GOSPODARKI SPOJRZENIE PRZEZ E-WIEDZĘ Streszczenie Globalny kryzys finansowy rozpoczął się w połowie 2007 roku, kiedy nastąpił spadek cen nieruchomości w Stanach Zjednoczonych. Pomimo powaŝnego zasięgu kryzysu musiało minąć kilka miesięcy, aby oficjalnie podano, ze jest to kryzys. Dlaczego w czasach szybkiego przepływu informacji nie jesteśmy w stanie szybko reagować na docierające dane i podejmować akcji korygujących? W artykule przedstawiono rozwaŝania dotyczące moŝliwych działań w aspekcie wykorzystania zarządzania wiedzą w warunkach kryzysu. Słowa kluczowe: kryzys finansowy, bazy wiedzy, plany pomocowe, zarządzanie wiedzą w organizacjach 1. Wprowadzenie Wydarzenia na rynkach finansowych począwszy od połowy roku 2007 spowodowały powaŝne konsekwencje nie tylko dla rynków finansowych, ale równieŝ w coraz wiekszym stopniu dla gospodarek krajów niezaleŝnie od stopnia rozwoju tych gospodarek. Wielkość kryzysu zdaniem ekspertów przewyŝsza największą recesję gospodarczą z roku MoŜna postawić tezę, Ŝe chęć osiągania wysokiego zwrotu z inwestycji spowodowała powstanie wysokiego ryzyka inwestycyjne, które było ukrywane na róŝne sposoby, ale istniało. Powstaje pytanie, dlaczego w istniejącej sieci wiedzy nie jesteśmy w stanie przewidzieć kryzysu, który był nieunikniony. Nie chodzi tu o koniunkturalny cykl rozwoju i spowolnienia rozwoju, ale o prowadzenie przez instytucje finansowe działalności, która nieuchronnie prowadziła do powstania globalnych problemów o charakatarze kryzysu. Dlaczego nie umiemy określać ryzyka inwestycji, w szczególności, dlaczego instytucje finansowe tworzą portfele inwestycji, które mogą doprowadzić do ich upadku? Alan Greenspan określił aktulną sytuację globalnych rynków finansowych jako kredytowe tsunami stulecia. Szczegółowy opis istonych faktów z zakresu rozwoju kryzysu finansowego moŝemy znaleŝć na: W artykule moŝemy znaleźć szczegółowy opis wydarzeń od września 2008 do dnia obecnego. Najbardziej aktualne wydarzenia są dopisywane do artykyłu. W artykule mamy odwołania do 200 artykułów, ktróre ukazały się w The New York Times. Kryzys finansowy w sposób nieunikniony oddziałowuje na działalność gospodarczą. PoniŜej przedstawiona jest mapa pokazująca, które kraje w grudniu 2008 są juŝ objęte recesją. Istnieje równieŝ grupa krajów, która nie weszły jeszcze w recesję, ale kyzys finansowy spowodował powstanie problemów gospodarczych. Kryzys finansowy i kryzys gospodarczy mają zasięg globalny.

36 36 Jacek Chmielewski Zarządzanie wiedzą w warunkach kryzysu finansowego gospodarki spojrzenie przez e-wiedzę Problemy banków w Stanach Zjednoczonych bardzo szybko przełoŝyły się na problemy banków europejskich. Kryzys sektora samochodowego (trójka producentów z Detroit) równieŝ znalazł odbicie w sektorze samochodowym Wielkiej Brytanii i Japonii. Rys. 1 Recesja gospodarcza stan na grudzień 2008, Kraje w recesji (kolor Stanów Zjednoczonych), kraje powaŝnie zagroŝone recesją( kolor Rosji). Na podstawie: Obecnie cały świat podejmuje wysiłki mające na celu wyprowadzenie gospodarki światowej z recesji i stworzenie mechanizmów, które mogłyby zapobiec powstawaniu podobnych problemów w przyszłości. Globalny przepływ informacji pozwolił szybko określić przyczyny powstania kryzysu wydaje się, Ŝe podejmowane działania prowadzące do wyjścia z kryzysu nie są juŝ tak oczywiste i mogą podlegać róŝnym ocenom. 2. RóŜne podejścia do rozwiązania kryzysu W chwili obecnej główną metdodą uzdrowienia sektora finansowego jest udzielanie pomocy rządowej dla dokapitalizowania instytucji, zwiększenia ich płynności finansowej i moŝliwości pozbycia się niepłynnych środków (toxic assets). Dla odblokowania linii kredytowych i uaktywnienia poŝyczek międzybankowych obniŝane są stopy procentowe przez banki centralne. Następuje równieŝ kupowanie instytucji finasowych przez inne instytucje. Do tej pory zostały uruchomione następujące pakiety pomocy: 700 mld $ plan Paulsona TARP (Troubled Assets Relief Program) 16.3 mld $ rządy Belgii, Holandii i Luksemburga zakupiły pakiety akcji banku Fortis 85 mld $ wsparcia Rezerwy Federalnej USA dla AIG Pakistan, Islandia, Węgry, Serbia i Ukraina były pierwszymi krajami, które zwróciły się o pomoc do Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF International Monetary Fund)

37 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, mld $ Rządu Rosji dla firm działających na terytorium Rosji 17.4 mld $ dla Chrysler, General Motors i Ford 586 mld $ rządu Chin jako inwestycje w infrastrukturę do końca roku mld $ Europejski Bank Centralny wystawił jako one-day-market-auction 850 mld $ Rządu Wielkiej Brytanii jako pakiet pomocowy dla banków 54 mld $ Rządu Japonii jako pomoc dla instytuacji finansowych 750 mld $ do 1000 mld $ w zapowiedzi Baraka Obamy na lata 2009 do 2010 jako pakiet stymulujący w zakresie infrastruktury transportowej, dostepu szerokopasmowego do Internetu i technologii pro-ekologicznych). 200 mld Unii Europejskiej na pobudzenie gospodarki W zakresie przejęć ratunkowych na rynku instytuci finansowych: Bank Of America przejął Merill Lynch JP Morgan przejął Washington Mutual Lloyds TSB ratuje Halifax Bank Jest równieŝ inne podejście w przypadku gospodarki niemieckiej. Minister Finansów Niemiec Peer Steinbruck podkreślił, Ŝe nie wierzy w pakiety pomocy i zapowiedział duŝe opory ze strony rządowej w wydawaniu pieniędzy państwowych na wsparcie sektora finansowego, choć wcześniej Hypo Real Estate pomoc rządową otrzymał. Rządowa pomoc prywatnemu sektorowi finansowemu odbywa się w oparciu o załoŝenie, Ŝe brak reakcji doprowadzi do wielkiego kryzysu, który nie zatrzyma się tylko wewnątrz tych instytucji, ale w sposób nieunikniony dotknie gospodarek. Trudno nie zgodzić się z tą tezą tym bardziej, Ŝe juŝ obecnie widać taki wpływ. Obecnie oceny podjętych działań w Stanach Zjednoczonych jest wstępnie określone jako właściwy kierunek. PoniŜej przedstawione są moŝliwe korzyści, jakie dla gospodarki mogą przynieść podjęte juŝ kroki (na podstawie: ): Konsekwencją kryzysu gospodarczego jest zmniejszenie zapotrzebowania na ropę naftową, co spowodowało zmniejszenie ceny za baryłkę ze 147$ do poniŝej 45$. Nie dysponuję danymi, które pokazałyby o ile równieŝ zmniejszyły się spekulacje na cenach ropy naftowej, ale moŝna przypuszczać, Ŝe w obecnej sytuacji spekulacja moŝe być mniejsza. Dla Stanów Zjednoczonych dobra cena ropy moŝe zwiększyć Produkt Krajowy Brutto o 2%. Zmniejszenie oprocentowania kredytów hipotecznych dla poŝyczki 30 letniej do 5.19%. Daje to moŝliwość spłaty poŝyczek przez kredytobiorców a takŝe stwarza moŝliwość refinasowania kredytów hipotecznych przy zapowiedzi Departamnetu Skarbu Stanów Zjednoczonych na obniŝenie oprocentowania do 4.5%. Dodatkowo Rezerwa Federalna Stanów Zjednoczonych zapowiada skup papierów wartościowych emitowanych do kredytów hipotecznych. Dwuprocentowa obniŝka opocentowania kredytów hipotecznych oznacza w Stanach Zjednoczonyh zwrot 200 mld $ dla 45 milionów Amerykanów mających kredyty hipoteczne. Rezerwa Federalna zwiększa płynność systemu finansowego tak szybko jak to jest tylko moŝliwe. Jest to istotna róŝnica w porównaniu z Wielką Recesją w roku 1930, gdzie Rezerwa Federalna nie wykonywała takich operacji.

38 38 Jacek Chmielewski Zarządzanie wiedzą w warunkach kryzysu finansowego gospodarki spojrzenie przez e-wiedzę Plan Baraka Obamy z utworzeniem 3 milionów nowych miejsc pracy w Stanach Zjednoczonych jest ciągle dyskutowana lub nawet krytykowana (Susan Woodward z UCLA i Robert Hall z MIT oceniają ten plan jako projekt kompleksowy). Nawet, gdy główny plan jest w trakcie dyskusji juŝ jest podejmowana próba uruchomienia kolejnego programu, który ma na celu zmniejszeniu podatków odprowadzanych przez indywidualnych podatników, podatków od działalności biznesowej i podatków od kapitału. Fundamenty gospodarki Stanów Zjednoczonych ciągle pozycjonują ten kraj jako najbardziej konkurencyjna ekonomia na świecie. (World Economic Forum Davos 2008, jako kolejne kraje wskazane zostały Szwajcaria, Dania, Szwecja i Singapur). Są równieŝ bardzo niepokojące informacje dotyczące pomysłów na działalność organizacji w czasach kryzysowych. Zapewne róŝne są przyczyny podejmowania decyzji o zwalnianiu pracowników, ale zapowiedzi niektórych firm mogą budzić, co najmniej zdziwienie. Trudno jest mi wytłumaczyć jak moŝna doprowadzić do sytuacji, w którym ogólnoświatowy bank zapowiada zwolnienie pracowników, co stanowi 20% załogi. Powstaje pytanie czy struktura zatrudnienia była prawidłowa, czy czas prosperity nie jest czasem działania organizacji w warunkach braku racjonalizacji zatrudnienia. Dlaczego w czasie, gdy bardzo często pracownik jest pracownikiem wiedzy tak łatwo podejmowana jest decyzja o cięciu kosztów za pomocą redukcji zatrudnienia? Pozornie wygląda to na troskę organizacji o akcjonariuszy, ale moim zdaniem jest to błąd polegający na szukaniu oszczędności w sposób bardzo prymitywny i krótkoterminowy. Zapewne interesujące będzie porównanie w przyszłości czy faktycznie organizacje, które wykonają tak duŝe redukcje zatrudnienia wyjdą z kryzysu lepiej niŝ organizacje, które będą poszukiwały bardziej złoŝonych rozwiązań dla minimalizacji skutków kryzysu a w kolejnym kroku wychodzenie z kryzysu z korzyścią dla organizacji i akcjonariuszy. PoniŜsza tabelka podaje zapowiedzi organizacji, które zapowiedziały redukcję zatrudnienia. Rys. 2 Zapowiedzi redukcji zatrudnienia na podstawie doniesień prasowych

39 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, W Polsce podejście do kryzysu jest bardzo zachowawcze. Rozwiązanie problemu rozpoczeło się od zaklinania rzeczywistości, Ŝe dzieki naszemu sektorowi bankowemu nie będzie w Polsce kryzysu. Rzeczywistość okazała się znacznie bardziej skomplikowana i w sposób oczywisty zawirowania w gospodarkach światowych ma wpływ równiez na polską gospodarkę. Widać to na podstawie obniŝania prognoz PKB na rok Na początku grudnia 2008 Ministerstwo Finansów zweryfikowało zapisane z ustawie budŝetowej na rok 2009 tempo rozwoju gospodarczego z 4.8% do 3.7% i prognozowany wrzost bezrobocia z 7.1% do 7.2%. Deficyt budŝetowy pozostał na niezmienionym poziomie 18.2 Mld zlotych. Cały artykuł moŝna znaleźć na stronie Internetowej: html. Dotychczas w ramach stabilizacji sektora bankowego Narodowy Bank Polski ogłosił we wrześniu 2008 Pakiet Zaufania, który ma na celu zwiększenie płynności banków działających na terenie Polski i przywrócenie operacji międzybankowych, które bardzo się zmniejszyły, gdyŝ banki nie chciały sobie nawzajem poŝyczać pieniędzy. W listopadzie 2008 Rząd RP ogłosił Plan Stabilności i Rozwoju w kwocie 91 mld złotych. W grudniu 2008 Rada Polityki PienięŜnej obniŝyła stopy procentowe po raz pierwszy w historii na koniec roku kalendarzowego. Trudno oceniać obecnie skuteczność interwencji podejmowanych dla ratowania sektora finansowego i gospodarek na świecie i w Polsce, moŝna zaryzykować stwierdzenie, Ŝe znaczące działania zostały podjęte z opóźnieniem głównie z powodu braku wiedzy o ryzyku świadomie ukrywanym przez instytucje finansowe w kredytach sub-prime. Zapewne lepszym scenariuszem byłyby działania zapobiegawcze podjęte juŝ w połowie 2007 roku, ale nie było takiej moŝliwości gdyŝ wiedza, którą posiadały rządy krajów nie była wystarczająca. 3. Zarządzanie wiedzą w organizacjach Rozwój organizacji w warunkach bardzo przyjaznego rozwijającego się otoczenia wydaje się zadaniem stosunkowo prostym. Znacznie trudniej jest chronić organizację w warunkach kryzysu, a w szczególności podejmować takie działania, które wzmacniają organizację i nie prowadzą do jej degradacji nawet w niesprzyjającym otoczeniu. Moim zdaniem powstaje połączenie pomiędzy wiedzą organizacji i jej innowacyjnością. Problem jest taki, Ŝe w warunkach rozwoju dość naturalnym wydaje się zmniejszenie nacisku na innowacje i budowanie wiedzy organizacji, bo biznes rozwija się dobrze i nie ma zbyt wielu chętnych menedŝerów na dodatkową pracę i wysiłek. Interesujące spojrzenie na innowacyjność bankową moŝna znaleźć w artykule Prezesa BRE Banku Mariusza Grendowicza na stronie Internetowej: Brak jasnego ostrzeŝenia o nadchodzącym kryzysie jest dość istotną lekcją dla organizacji, Ŝe nawet w czasach rozwoju naleŝy mieć przygotowane scenariusze na pogorszenie koniunktury, które nie musi być spowodowane kryzysem, moŝe to być na przykład zacieśnienie rynku przez graczy na rynku, jak na przykład pojawienie się nowych podmiotów, które zwięszają konkurencję w sektorze. Wydaje się, zatem celowym utworzenie w organizacji procesów, które kontrolują organizację w zakresie: Nieustającego rozwoju wiedzy nie tylko skierowanej na główną działalność organizacji (core, competencies), ale równieŝ wiedzę ekonomiczną i finansową

40 40 Jacek Chmielewski Zarządzanie wiedzą w warunkach kryzysu finansowego gospodarki spojrzenie przez e-wiedzę Nieustającego rozwoju organizacji poprzez rozwijanie produktów innowacyjnych z systemem nagrodowym. Wprowadzenie produktów innowacyjnych musi stanowić istotny element oceny kadry zarządzającej organizacjami i musi wpływać na wynagrodzenie. Dobrym przykładem braku wiedzy ekonomicznej równoległej do wiedzy dotyczącej podstawowej działalności organizacji są kłopoty polskich organizacji, które wykupiły walutowe transakcje terminowe. Spółka zaleŝna firmy notowanej na GPW złoŝyła wniosek o upadłość. Więcej, informacji moŝna znaleźć na stronie Internetowej: html. Podkreśliłem, Ŝe bazy wiedzy budowane w organizacjach nie tylko powinny dotyczyć głównej działalności, ale równieŝ wiedzy ekonomicznej. Dla przykładu chciałbym zaprezentować wyniki przeszukania strony Internetowej General Motors, jednej z trzech organizacji samochodowych z Detroit, które w sposób istotny zostały dotknięte przez kryzys finansowy. PoniŜszy rysunek przedstawia wydruk strony przeszukiwania słowa knowledge management na stronie Internetowej Rys. 3- Wyniki wyszukiwania knowledge management na stronie

41 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Na czym polega problem? Moim zdaniem jest brak podejścia w sensie zarządzania wiedzą do aspektów ekonomicznych i finansowych działalności organizacji. Jeśli załoŝymy, Ŝe baza wiedzy organizacji lub zarządzanie wiedzą w organizacji przekłada się na działalność operacyjną pracowników moŝemy postawić tezę, Ŝe pracownicy sa skoncentrowani na dostarczanie celów definiowanych przez organizację, ale nie przykładają naleŝytej uwagi na aspekty ekonomiczne, które są ściśle powiązane z ich działalnością. MoŜe to prowadzić do dostarczania rozwiązań nieefektywnych ekonomicznie, co w szczególności w czasach kryzysu nie pozwala w sposób skuteczny umacniać organizacji i minimalizować skutków kryzysu. W zakresie zarządzania wiedzą w instytucjach finansowych wydaje się bardzo istotne ustalenie zasad publicznego dostępu do baz wiedzy. W szczególności bazy wiedzy instytucji ratingowych powinny zostać upowszechnione, jako Ŝe te instytucje przyczyniły się do powstania kryzysu finansowego. Nadawanie ratingów dla papierów wartościowych i instrumentów finansowych nie moŝe się odbywać na zasadzie monopolu (liczą się tak naprawdę trzy ogólno światowe agencje ratingowe) powinna to być wiedza powszechnie dostępna. Wydaje się równieŝ istotna potrzeba tworzenia baz wiedzy dla edukacji społeczeństw w zakresie produktów finansowych dostępnych na rynku. Marketing sprzedaŝy rozlicznych produktów finansowych musi być poparty równieŝ dostępem do baz wiedzy, które pozwolą podejmować świadome decyzje dla tych osób, które chcą podejmować świadome decyzje. Nie jest to budowanie systemu od nowa, poniŝej podałem przykład dostępu do baz wiedzy zarządzanych przez Bank of America na stronie Internetowej :: Rys. 4- Wyniki wyszukiwania knowledge management na stronie Podobne narzędzia i bazy danych powinny być dostępne w zakresie funduszy inwestycyjnych,

42 42 Jacek Chmielewski Zarządzanie wiedzą w warunkach kryzysu finansowego gospodarki spojrzenie przez e-wiedzę które są jednym z produktów inwestycyjnych dla klientów indywidualnych. Klienci są właścicielami jednostek funduszy inwestycyjnych poprzez świadome zakupy, ale równieŝ jako klienci funduszy emerytalnych. 4. Systemowy monitoring ekonomiczny organizacji Kryzys finansowy wymusza nowe spojrzenie na działalność organizacji w zakresie bezpieczeństwa finansowego. Dynamiczny rozwój instytucji finansowych i liberalizacja rynku, operowanie przez instytucje finansowe i duŝe organizacje biznesowe budŝetami większymi niŝ PKB krajów, w których działają wymaga nowego podejścia do rynku. Moim zdaniem zmiany powinny dotyczyć uregulowanej prawnie większej jawności prowadzenia operacji przez instytucje finansowe i podmioty gospodarcze. W zakresie podmiotów gospodarczych dla spółek notowanych na giełdach jawność działań jest zachowana. Większa jawność jest potrzebna w zakresie działania instytucji finansowych. Kryzys finansowy wymusza równieŝ zwiększenie kontroli nad działalnością finansową organizacji gospodarczych, finansów regionów i budŝetów państw. Dobrym przykładem działalności instytucji nadzoru finansowego jest Komisja Nadzoru Finansowego, która krytykowana w przeszłości za konserwatyzm działania uchroniła polski sektor bankowy przed uczestniczeniem w bardzo ryzykownych operacjach globalnych rynków finansowych. Brak właściwego nadzoru nad wydatkami regionu moŝe doporowadzić do sytuacji, w jakiej znalazł się stan Kalifornia w Stanach Zjednoczonych. Zakładany deficyt budŝetowy 3.6 Mld $ w roku 2008 wzrósł do 14.8 Mld $. Więcej informacji na ten temat moŝna znaleźć na stronie Internetowej: Oczywiście istnieją mechanizmy kontroli wewnątrz samych organizacji, ale często są to metody polegające na obserwowowaniu sytuacji zamiast pro aktywne działania wyprzedzające. Systemy nadzoru to kolejny obszar wymagający rozwoju baz wiedzy, które powinny być powszechnie dostępne w obrębie organizacji, ale równieŝ w zakresie moŝliwym do udostępnienia publicznego dla kaŝdego, kto chce dotrzeć do wiedzy. Moim zdaniem upowszechnieniu powinny podlegać następujące bazy wiedzy: Baza wiedzy nadawania ocen przez agencje ratingowe. Baza powinna umoŝliwiać dotarcie do informacji, w jaki sposób dokonano oceny a nie tylko samego indeksu, który jest znany, ale nie wiemy jak został wyliczony. Baza wiedzy wykorzystania środków pomocowych. Wiedza moŝe dopomóc w analizie oceny skuteczności dostarczanej pomocy, jednocześnie powinna zmusić, pobierajacych pomoc do racjonalnego wykorzystywania pomocy. 5. Uwagi końcowe Istotnym problemem w rozwiązaniu kryzysu finansowego przekładającego się na kryzys gospodarczy jest podjęcie odpowiednich kroków, które w sposób najbardziej skuteczny spowodują zakończenie kryzysu i skrócą czas trwania. Podejście do problemu wymaga podjęcia wysiłku rozszerzenia dostępności wiedzy i baz wiedzy w moŝliwie najszerszym zakresie, aby działalność wewnątrz organizacji jak najbardziej była skupiona na finansowym aspekcie działania organizacji. Rozszerzenia istniejących baz wiedzy jak równieŝ tworzenie nowych baz wymaga wsparcia sektora Naukowo-Badawczego, co zapewni systemowe podejście do rozwiązywania problemu.

43 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Literatura. 1. Drelichowski L.:Podstawy InŜynierii Zarządzania Wiedzą. W: Biblioteka Polskiego Stowarzyszenia Zarządzanie Wiedzą, Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą, Bydgoszcz Straszak A.: Informatyka jako siła sprawcza gwałtowego rozwoju i kryzysów. W: Artykuł na VI Kongres Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, Theil S.: It does not exsist. W: Newsweek, 15, Soros G.: The Credit Crisis of 2008 and What it Means. W: The New Paradigm for Financial Market, New York, ISBN The Economist: Structural Cracks: Trouble ahead for global house prices. W: The Economist Newspaper Limited. displaystory. cfm?story_id= , May 15, Paulson H.: Statement by Secretary Henry M. Paulson, Jr. on Federal Housing Finance Agency to Protect Financial Market and Taxpayers. W: Press Room U.S Department of Treasury, Sep.7, Fackler M.: Financial Crisis Spreads to Emerging Nations. W: The New York Times, World Business, 24won. html?_r=1, Oct 23, Norris F.: United Panic. W: The New York Times, Business, Oct. 24, Grynbaum M.: Bernanke Says Bailout Will Need Time to Work. W: The New York Times, Economy, 16bernanke.html, Oct. 15, Kary T., Scinta C.: JP Morgan Gave $138 Billion After Bancruptcy. W: Bloomberg.com, me, Sept Castle S.: European Officials Debate Need for Bailout Package. W: New York Times, World Business, html, Oct. 1, BBC: Financial crisis at-a-glance. W: BBC.com, stm, Oct Bull A.: Fed Says to Make Loans to Aid Money Market Funds. W: Reuters.com, Sep Read C.: Global Financial Meltdown: How we can avoid the next economic crisis. W: New York Palgrave Macmillian. ISBN

44 44 Jacek Chmielewski Zarządzanie wiedzą w warunkach kryzysu finansowego gospodarki spojrzenie przez e-wiedzę KNOWLEDGE MANAGEMENT DURING FINANCIAL CRISIS OF ECONOMY OVERSIGHT BY E-KNOWLEDGE Summary The global financial crisis started in middle of 2007 year and has been triggered by decreased prices of properties in the United States. Even if it is broad scale crisis it has been passed a couple of months when it has been officially recognized that we are in the crisis stage. Why we can not take adjusted actions on timely manner when dataflow is unlimited. In the paper it is presented deliberations on knowledge management utilization over the economy crisis stage. Keywords: financial crisis, knowledge databases, bailouts, knowledge management in organizations Jacek Chmielewski Zaoczne Studium Doktorackie IBS PAN, Warszawa ul. Newelska 4

45 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, MAGDALENA CISZCZYK, EMMA KUSZTINA Politechnika Szczecińska MODEL SYSTEMU INFORMATYCZNEGO WSPIERAJĄCEGO REALIZACJĘ PROCE- SU NAUCZANIA OPARTEGO NA KOMPETENCJACH W ŚRODOWISKU REPOZY- TORIUM WIEDZY Streszczenie Coraz powszechniejszą tendencją jest budowanie repozytoriów, w których przechowywane są materiały dydaktyczne, wykorzystywane dla potrzeb realizacji procesu nauczania. W artykule autorzy konfrontują zasady funkcjonowania repozytoriów nauczania z potrzebą nauczania opartego na kompetencjach. Wskazana luka jest postawą do opracowania systemu informatycznego, który będzie wspierał realizację procesu nauczania opartego na kompetencjach w środowisku repozytorium. Słowa kluczowe: repozytorium, proces nauczania, zarządzanie kompetencjami. 1. Wprowadzenie Budowa repozytoriów przechowujących materiały dydaktyczne jest obecnie przedmiotem zainteresowań zwłaszcza organizacji edukacyjnych [1], [2], [3], [4]. W leksykonie kształcenia na odległość opublikowanym przez IKO podjęto próbę definicji pojęcia repozytorium w kontekście realizacji procesu nauczania. Zgodnie z tą definicją repozytorium jest miejscem przechowywania ustrukturyzowanej wiedzy dziedzinowej, przeznaczonej do wielokrotnego wykorzystania w róŝnych kontekstach. Wiedza jest przedstawiona w postaci porcji zwanych - LO (Learning Object), które mogą być ułoŝone w róŝne sekwencje według celów i metod nauczania [5]. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe repozytorium nauczania jest specjalizowanym systemem informatycznym, który wykonuje funkcje przechowywania, udostępniania i modyfikowania ustrukturyzowanej wiedzy dziedzinowej. Wiedza zawarta w repozytorium słuŝy przede wszystkim kształtowaniu procesu poznawczego studentów, z kolei określone cele procesu nauczania decydują o głębokości i zakresie wiedzy w postaci LO. Z dydaktycznego punktu widzenia głównym przeznaczeniem repozytorium nauczania jest wsparcie procesu nabywania kompetencji. Z tego wynikają najwaŝniejsze wymagania dotyczące sposobu przedstawiania i udostępniania materiałów dydaktycznych zawartych w repozytorium. KaŜda porcja materiału dydaktycznego powinna być zorientowana na nabywanie określonych kompetencji. 2. Rola kompetencji w procesie nauczania Tradycyjne pojęcie kompetencji szeroko wykorzystywane jest w kontekście sukcesu zawodowego (D. C. McClelland, 1973 Testing for competence rather than intelligence ). Pod tym kątem kompetencje są czymś przeciwstawnym wynikom testów na inteligencję, lub tradycyjnym miernikom realizacji zadań szkolnych [6]. Istnieje wiele definicji pojęcia kompetencja, przy tym

46 46 Magdalena Ciszczyk, Emma Kusztina Model systemu informatycznego wspierającego realizację procesu nauczania opartego na kompetencjach środowisku repozytorium wiedzy w literaturze przedmiotu podkreśla się jego interdyscyplinarny charakter i rozróŝnia następujące aspekty: 1. merytoryczny zgodnie z którym kompetencja to konieczność przekształcania wiedzy ukrytej w jawną, jej strukturyzowanie i łączenie wiedzy indywidualnej w wartość organizacyjną przedsiębiorstwa, która będzie stanowiła jego zasób niematerialny. Aktualizacja wiedzy o zjawiskach, technologiach, procesach z nimi związanych i obszarach, których dotyczą, stanowi nieodłączny element rozwoju kompetencji. 2. funkcjonalny jest to opis zadań lub oczekiwanych efektów na stanowisku pracy. Obejmuje zasady, funkcje i style przyjęte do sprawnej realizacji bieŝących i przyszłych czynności specjalistów. 3. behawioralny w którym kompetencje odnoszą się do zagadnień związanych z zachowaniami i postawami pracowniczymi, np. ponoszenie odpowiedzialności, perfekcjonizm, skłonność do dzielenia się wiedzą. 4. instytucjonalny w ramach jednej firmy kompetencje jednostkowe są wzajemne powiązane, łączone są w celu osiągnięcia efektu synergii, który wskazuje kierunek rozwoju firmy. Z edukacyjnego punktu widzenia prezentowane podejścia nie definiują niestety zawartości kompetencji, którą moŝna ocenić i sprawdzić. Rodzi się zatem potrzeba sformułowania aspektu edukacyjnego pojęcia kompetencja, zgodnie z którym kompetencja jest umiejętnością wykorzystania posiadanej lub nabytej przez studenta/ucznia wiedzy teoretycznej w celu samodzielnego rozwiązania zadania praktycznego, projektowego oraz umiejętnością interpretacji i przekazywania wyników rozwiązania w terminach wykorzystanej teorii [5]. Innymi słowy, gwarancja nabycia kompetencji poprzez system nauczania wymaga przygotowania takiego repozytorium materiałów dydaktycznych, w którym w ramach jednej porcji materiałów dydaktycznych zostaną określone następne elementy: a. wiedza teoretyczna, (co to jest?), b. wiedza proceduralna ( jak to wykorzystać?), c. zadanie projektowe ( gdzie to warto wykorzystać?), d. zasady motywacji ( dlaczego warto współpracować?). Działanie to jest podstawą opracowania Learning Object dla określonych form zajęć, w którym do studenta zostaje dostarczony, poprzez mechanizmy repozytorium, zbiór trójek: fragment opisu dziedziny typowe zadanie typowe rozwiązanie wraz z odpowiednim zadaniem sprawdzającym [7]. Aspekty 1 5 razem stanowią spójny system zarządzania gospodarką opartą na wiedzy, w którym wiedza występuje jako surowiec a kompetencja - jako niematerialny produkt, przedmiot popytu i podaŝy. 3. Koncepcja modelu systemu informatycznego wspierającego zarządzanie procesem nabywania kompetencji w środowisku repozytorium wiedzy Analizując proces nabywania kompetencji przy wykorzystaniu repozytorium naleŝy juŝ na wstępie zauwaŝyć, Ŝe wymaga on nie tylko odpowiedniego mechanizmu porcjowania wiedzy, ale takŝe współpracy między uczestnikami procesu nauczania uwzględniającego plan rozwoju repozytorium i dopasowania do konkretnej sytuacji edukacyjnej. Przegląd istniejących rozwiązań ([1], [2], [8], [9], [10]) pozwala zauwaŝyć, Ŝe choć repozytoria zawierają w sobie przygotowany materiał dydaktyczny, to wciąŝ brakuje: metody ustalenia pro-

47 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, porcji pomiędzy wiedzą teoretyczną a proceduralną, metody oceny zakresu i głębokości wiedzy dziedzinowej stanowiącej zawartość repozytorium, metody oceny kompletności pokrycia dziedziny materiałami dydaktycznymi, formalnej metody motywacji studentów do współpracy i rozwoju repozytorium, modelu określającego alternatywne kierunki rozwoju repozytorium. Rys. 1. Komponenty systemu informatycznego wspierającego proces nabywania kompetencji w środowisku repozytorium wiedzy Źródło: opracowanie własne W celu wypełnienia tej luki proponuje się opracowanie systemu informatycznego, na który składają się (rys.1): 1. model porcjowania wiedzy, 2. model motywacji uczestników, 3. model symulacyjny procesu uzupełnienia repozytorium. Pierwszy model działa w oparciu na algorytmie heurystycznym szerzej omówionym w [7]. Punktem wyjścia w modelu jest opracowanie ontologii dziedziny, jej podział na poszczególne jed-

48 48 Magdalena Ciszczyk, Emma Kusztina Model systemu informatycznego wspierającego realizację procesu nauczania opartego na kompetencjach środowisku repozytorium wiedzy nostki lekcyjne oraz wyodrębnienie fragmentów wiedzy teoretycznej i proceduralnej. Na bazie modelu ontologicznego dokonywane jest pierwotne załadowanie repozytorium oraz określany jest kierunek dalszego rozwoju repozytorium. Odpowiednio przygotowany materiał dydaktyczny pierwotnie zasilający repozytorium zwiększa zdolność studenta do strukturyzacji posiadanej wiedzy teoretycznej i połączenia jej z wynikami własnego doświadczenia. WzmoŜona zostaje równieŝ aktywność ucznia, który przyswajając określoną wiedzę teoretyczną W t i otrzymując od nauczyciela przykład wraz z jego rozwiązaniem (wiedza proceduralna W p ), jest w stanie zbudować własne, Wp analogiczne zadanie - Z i wykorzystać ten sam mechanizm jego rozwiązania - i +1 Wp Wp R,rozwiązać podane zadanie nową metodą lub sformułować nowe zadanie - Z i wyko- j i + 2 rzystać nowy sposób jego rozwiązania - Wp R j + 1 (tab.1). Tab. 1. Sposoby pracy z materiałem dydaktycznym [7]. W t, W p ; W t = wykład, W p = ćwiczenia, laboratorium Nauczyciel W t Wp Wp Z R i j Uczeń W t Wp Z i Uczeń W t Wp Z i +1 Wp R j +1 Wp R j Uczeń W t Wp Wp Z R i + 2 j + 2 Model ontologiczny dziedziny jest podstawą do określenia modelu motywacji uczestników procesu nauczania, którzy na zasadach kooperacji i współpracy zasilają repozytorium nowym materiałem dydaktycznym. Praca z materiałem dydaktycznym i ukierunkowany rozwój tego materiału w repozytorium wymaga od nauczyciela i studenta odpowiedniego czasu i zaangaŝowania w proces dydaktyczny. W związku z powyŝszym moŝna zachowanie uczestników procesu nauczania opisać przez odpowiednią funkcję motywacji [11]. Zadaniem modelu motywacji jest znalezienie balansu pomiędzy funkcją motywacji nauczyciela i funkcją motywacji studenta, przy czym na funkcję motywacji nauczyciela składają się: złoŝoność zadania, aktualność zadania dla nauczyciela, inne preferencje nauczyciela, a na funkcję motywacji studenta: złoŝoność zadania i odpowiedni czas, który student musi poświęcić danemu zadaniu, potencjalna ocena, która student moŝe otrzymać za wykonanie danego zadania,

49 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, inne preferencje studenta. Sprawdzenie załoŝeń modelu motywacji i ich weryfikacja moŝe być dokonana przez model symulacji, w którym proces współpracy nauczyciela i studenta moŝna interpretować jak system kolejkowy o następującej charakterystyce: przy określonej zawartości i porcjach materiałów dydaktycznych moŝna załoŝyć, Ŝe praca nauczyciela polega na sprawdzeniu zadania; wynik sprawdzenia jest określony: 1. ocena pozytywna i umieszczenie zadania w repozytorium, 2. ocena pozytywna bez umieszczenia zadania w repozytorium, 3. ocena negatywna - powtórzenie wykonania zadania lub udoskonalenie zadania na ocenę pozytywną celem umieszczenia w repozytorium; przy określonym kursie czasie i grupie praca na stanowisku nauczyciela moŝe być potraktowana jak serwer z określonym wejściem, wyjściem, średnim czasem oceniania; średni czas oceniania wynika z doświadczenia nauczyciela (specyfika kaŝdego kursu i przedmiotu, trudności zadań, typ grupy studentów, czas realizacji zajęć); strumień przepływu studentów jest stochastyczny, markowski (w wybranym odcinku czasu nie ma pewności ilu studentów przyjdzie, nie wiadomo ilu zaliczy zadanie, nie wiadomo czy nie dojdzie nowy student, itp.); studenci obsługiwani są na 1 serwerze. Przewiduje się moŝliwość kolejki, charakteryzującej się określonym czasem i sposobem obsługi. ZałoŜenia symulacji są prowadzone w środowisku Arena firmy Rockwell Software w postaci systemu kolejkowego, który modeluje współpracę nauczyciela i studenta podczas wykorzystania repozytorium (rys. 2). Źródło: opracowanie własne Rys. 2. Schemat modelu symulacyjnego w środowisku Arena Wykorzystanie modelu symulacyjnego pozwala zbierać i analizować dane statystyczne opisujące charakter procesu wykorzystania repozytorium. Wszystkie trzy modele zintegrowane w jedną całość tworzą w rezultacie model zarządzania grupą, która uczestniczy w procesie nauczania. Integracja ta daje moŝliwość po pierwsze odpowiedniego załadowania repozytorium, po drugie opracowania strategii współpracy w rozwoju re-

50 50 Magdalena Ciszczyk, Emma Kusztina Model systemu informatycznego wspierającego realizację procesu nauczania opartego na kompetencjach środowisku repozytorium wiedzy pozytorium dzięki funkcji motywacji, po trzecie sprawdzenia załoŝeń do procesu uzupełnienia repozytorium poprzez model symulacji. Proces nabywania kompetencji w tak zorganizowanym systemie jest zapewniony z jednej strony poprzez odpowiednie przygotowanie wiedzy teoretycznej, proceduralnej i zadania sprawdzającego, po drugie zaś kształtowane są inne aspekty rozpatrywania kompetencji poprzez zastosowanie modelu współpracy nauczyciela i studenta (model motywacji, model symulacji). 4. Uwagi końcowe Zmiana podejścia do zarządzania zasobami ludzkimi sprawia, Ŝe zarówno pracownicy, jak i kandydaci na określone stanowisko są oceniani przez pryzmat posiadanych kompetencji. Aby być kompetentnym, nie wystarczy posiadanie formalnego zaświadczenie, jakie jest wymagane przy potwierdzaniu kwalifikacji zawodowych. WaŜne są wiedza, doświadczenie i zdolność przystosowywania się do zmieniających się warunków, prowadzące razem do skutecznego działania. Precyzyjne określenie kompetencji oraz stworzenie profili kompetencyjnych dotyczących określonych stanowisk pracy wiąŝe się zatem z określeniem wymagań wiedzy, doświadczenia i umiejętności [12]. Organizacje edukacyjne, które chcą sprostać wymaganiom rynku pracy wprowadzają zmiany w dostępnych ofertach edukacyjnych jak równieŝ stosowanych narzędziach wspomagania procesu nauczania. Budowanie repozytoriów nauczania zawierających materiał dydaktyczny o odpowiedniej strukturze i dostosowany do potrzeb określonej sytuacji edukacyjnej to jedna z propozycji, by wspierać proces nauczania opartego na kompetencjach. Odpowiednie przygotowanie materiałów dydaktycznych, które wiąŝe się po pierwsze z opracowaniem modelu ontologicznego dziedziny, a po drugie z odpowiednim podziałem na wiedzę teoretyczną, proceduralną i zadanie sprawdzające zakres nabytej wiedzy to tylko wstęp do prowadzenia działań rozwojowych prowadzących do uzyskania wymaganych kompetencji. Zastosowanie mechanizmów współpracy w trakcie wykorzystania i rozwoju repozytorium prowadzą dodatkowo do kształtowania postaw, moŝliwości i osobowości uczestników procesu nauczania.

51 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Literatura 1. MIT OpenCourseWare, dostęp: Notatki w Internecie, dostęp: WaŜniak, projekt:opracowanie programów nauczania na odległość na kierunku studiów wyŝszych Informatyka, dostęp: ALT Project: University System of Georgia Learning Object Repository, dostęp: Tadeusiewicz R., Choraś R. S., Rudowski R. (Eds.): Leksykon haseł związanych z e- nauczaniem, WyŜsza Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, Łódź, Jabłońska-Wołoszyn M.: Kompetencje w organizacji, In: Personel i Zarządzanie, 21/2003, s Kusztina E., Zaikin O., Ciszczyk M., Tadeusiewicz R.: Quality factors for knowledge repository: based on e- Quality project, EUNIS 2008, dostęp: Monahan T., McArdle G., Bertolotto M.: Virtual reality for collaborative e-learning, In: Computers & Education, Vol. 50, 2008, s Divjak B., Kukec S.K.:Teaching methods for international R&D project management, In: International Journal of Project Management, Vol. 26, 2008, Beatty B, Ulasewicz C.: Online Teaching and Learning in Transition: Faculty Perspectives on Moving from Blackboard to the Moodle Learning Management System, In: TechTrends, Vol. 50, No. 4, s RóŜewski P., Kusztina E., Ciszczyk M., Sikora K.: Competence theory as a tool for integrating information systems in education, In: Polish Journal of Environmental Studies, Vol.17, No. 3B, Polska, Whiddett S., Hollyforde S.: Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, 2003.

52 52 Magdalena Ciszczyk, Emma Kusztina Model systemu informatycznego wspierającego realizację procesu nauczania opartego na kompetencjach środowisku repozytorium wiedzy MODEL OF AN INFORMATION SYSTEM SUPPORTING REALIZATION OF THE COMPETENCE-BASED LEARNING PROCESS IN THE KNOWLEDGE REPOSITORY ENVIRONMENT Summary The idea of didactic materials repository creation is now becoming a fairly widespread tendency. In the article authors confront the functioning rules of "learning repositories" with the need for competence-based learning. The appointed gap is the basis for developing an information system which will support realization of the learning process based on competences in the repository environment. Keywords: repository, learning process, competence management. Magdalena Ciszczyk Emma Kusztina Zakład Systemów Produkcji Niematerialnej Wydział Informatyki Politechnika Szczecińska Szczecin, ul. śołnierska 49 mciszczyk@wi.ps.pl ekushtina@wi.ps.pl

53 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, MAGDALENA CISZCZYK, PRZEMYSŁAW RÓśEWSKI, EMMA KUSZTINA Politechnika Szczecińska DEFINICJE I STANDARDY REPOZYTORIUM WIEDZY ZBUDOWANEGO DLA PO- TRZEB PROWADZENIA PROCESU NAUCZANIA Streszczenie Koncepcja digitalizacji zasobów i budowy repozytoriów przechowujących te zbiory jest obecnie tendencją dość powszechną. Powstaje wiele róŝnych typów repozytoriów o określonym przeznaczeniu, strukturze i zawartości. Autorzy definiują repozytorium zbudowane dla potrzeb prowadzenia procesu nauczania. Przedstawiona jest klasyfikacja repozytoriów ze względu na pełnione funkcje oraz powiązane z nimi standardy informatyczne. Słowa kluczowe: repozytorium, proces nauczania, standardy 1. Wprowadzenie W XVIII-wiecznej klasycznej ekonomii kapitał miał charakter czysto materialny. Era informacji przekształciła istniejący ład i porządek. W rezultacie ziemia, kapitał finansowy czy surowce naturalne uznane za motory ery przemysłowej ustąpiły miejsca na piedestale na rzecz wiedzy, a na samą wartość rynkową organizacji kluczowy wpływ ma posiadany kapitał intelektualny. Kapitał intelektualny obejmuje krytyczną wiedzę przedsiębiorstwa, zasób wiedzy posiadanej przez ludzi tworzących jego społeczność oraz umiejętność wykorzystania wiedzy z poŝytkiem dla przedsiębiorstwa, co w konsekwencji pozwala na przekształcenie jej w składniki efektywności organizacji [1]. Źródłem kapitału intelektualnego są ludzie i posiadane przez nich kompetencje. Kompetencje stają się wskaźnikiem dla oceny zdolności i umiejętności człowieka w trakcie realizacji zadań. Posiadanie odpowiednich kompetencji jest niezbędne, by zaspokoić wymagania określonych stanowisk pracy, a z drugiej strony stają się one podstawą do awansu pracownika w ramach istniejących struktur organizacyjnych [2]. Wymagania na określone kompetencje płynące z rynku pracy znajdują swoje odzwierciedlenie w przygotowywanej ofercie edukacyjnej zarówno uczelni wyŝszych jak i firm prywatnych oferujących szkolenia i kursy. Organizacje te konkurują ze sobą zarówno na płaszczyźnie przekazywanych treści edukacyjnych i programów nauczania, ale takŝe szukają nowych metod i technik kształcenia. Rozwiązaniem, które zyskuje coraz większą popularność jest budowanie cyfrowych repozytoriów przechowujących publikacje, materiały dydaktyczne, czy ksiąŝki. Obecnie funkcjonuje wiele róŝnych repozytoriów: instytucjonalne, dziedzinowe, wydziałowe, osobowe, a nawet narodowe, a ich liczba z roku na rok rośnie (rys. 1) [3].

54 54 Magdalena Ciszczyk,Przemysław RóŜewski, Emma Kusztina Definicje i standardy repozytorium wiedzy zbudowanego dla potrzeb prowadzenia procesu nauczania Rys. 1. Liczba repozytoriów na świecie wg DOAR [5]. Najwięcej repozytoriów powstaje w Stanach Zjednoczonych, zaś w Europie prym wiodą Wielka Brytania, Niemcy i Francja [6]. Niestety w Polsce wciąŝ napotyka się szereg przeszkód wynikających z natury prawnej, organizacyjnej i finansowej na budowanie elektronicznych zasobów, a inicjatywa otwartego dostępu do zasobów (Open Access) nie jest zbyt szeroko stosowana. Nie mamy takŝe zbyt wielu przedstawicieli w najwaŝniejszych digitalizacyjnych projektach Europy [7]. 2. Definicja repozytorium dla potrzeb prowadzenia procesu nauczania Idea budowania repozytorium nie jest nowa. Dawniej termin repozytorium oznaczał miejsce słuŝące do przechowywania akt i ksiąg urzędowych z moŝliwością korzystania z nich. Obecnie jest miejscem gromadzenia dokumentów cyfrowych, udostępnianych sieciowo, za pomocą odpowiedniego interfejsu dla wybranej grupy osób lub o nieograniczonym dostępie. Budowanie cyfrowych repozytoriów dla potrzeb przechowywania i udostępniania wiedzy było początkowo związane z procesem ewolucji systemów komunikacji naukowej i pojawiającą się potrzebą szybkiej i skutecznej wymiany informacją naukową. Efektem tej rewolucji stała się inicjatywa Open Access, zgodnie z którą zarekomendowano dwie drogi słuŝące uwolnieniu artykułów naukowych: pierwsza - wydawanie czasopism Open Access, a druga archiwizowanie prac naukowych w repozytoriach [4]. Popularność drugiego rozwiązania spowodowała, Ŝe zaczęto je adaptować takŝe na potrzeby realizacji procesu nauczania.

55 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Rys. 2. Zawartość repozytoriów na świecie wg DOAR [4]. Jak wskazują statystyki dziś około 16% ogólnej liczby repozytoriów stanowią repozytoria zawierające materiały dydaktyczne (rys.2). Ich rozwój jest podyktowany wieloma czynnikami: pojawieniem się nowych technologii, procesami standaryzacyjnymi opisującymi zawartość repozytoriów, budowaniem wirtualnej społeczności czy choćby rozwojem technik i mechanizmów nauczania zdalnego. 3. Klasyfikacja repozytoriów ze względu na pełnione funkcje Jak zostało wspomniane wcześniej, wśród istniejących klasyfikacji repozytoriów najczęściej mówi się o repozytoriach instytucjonalnych bądź dziedzinowych lub dokonywany jest podział ze względu na przekazywane w nich treści. Przeprowadzona analiza róŝnych repozytoriów pozwala sklasyfikować je ze względu na zawartość i funkcje jakie pełnią (rys. 3). Istnieją repozytoria, w których zamieszczone materiały mają charakter prezentacyjny i często zawarte są w nich materiały multimedialne i audiowizualne. Jednak najbardziej liczną są obecnie repozytoria kształtujące światopogląd, w których prezentowane są wyniki badań naukowych z określonych dziedzin bądź przechowujące dorobek określonych organizacji. Głównym zasobem tych repozytoriów są artykuły weryfikowane przez specjalistów dziedziny. Trzecia wyodrębniona grupa to repozytoria przeznaczone dla potrzeb nauczania, zawierające przygotowany materiał dydaktyczny. Wśród nich wiodące jest repozytorium MIT OpenCourseWare (MIT OCW), w którym materiał dydaktyczny zorganizowany jest w postaci kursów o darmowym dostępie za pośrednictwem Internetu. Repozytorium to jest nadzorowane przez konsorcjum OCW, które wśród swoich członków zawiera wiele międzynarodowych organizacji edukacyjnych, np. CORE China Open Resource for Education, Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health, Massachusetts Institute of Technology, etc [8]. TakŜe w Polsce pojawiają się inicjatywy tworzenia repozytoriów z materiałami dydaktycznymi. Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie buduje repozytorium w ramach prowadzonego konkursu dla studentów. Pod nadzorem opiekuna naukowego studenci przygotowują pracę z określonej dziedziny, która następnie jest oceniana za wartość dydaktyczną: logiczny układ treści, czytelność i jasność przekazu, prawidłowy dobór

56 56 Magdalena Ciszczyk,Przemysław RóŜewski, Emma Kusztina Definicje i standardy repozytorium wiedzy zbudowanego dla potrzeb prowadzenia procesu nauczania mediów do rodzaju przekazywanych treści, stopień interaktywności przekazu, moŝliwość dokonywania samooceny postępów w nauce a takŝe dostosowanie materiałów dydaktycznych dla osób niepełnosprawnych (skalowanie czcionek, kontrastowe tła itp.) oraz poziom techniczny pracy: zastosowane technologie informatyczne oraz inne elementy nie związane bezpośrednio z dydaktyką (obrazki, animacje flash oraz inne elementy techniczne), zgodność kodu pracy ze standardem W3C, HTML oraz CSS [9]. Innym rozwiązaniem praktykowanym przez samych studentów jest wymiana opracowanymi materiałami dydaktycznymi z określonych przedmiotów i od określonych wykładowców (np. Chomik) [10]. Rys. 3. Podział repozytorium ze względu na zawartość i pełnione funkcje Źródło: opracowanie własne na podstawie [4],[8],[9],[10],[14],[15] Wachlarz opracowywanych repozytoriów w poszczególnych kategoriach rozwija się kaŝdego dnia. KaŜde z istniejących repozytoriów moŝe posłuŝyć jak źródło do wykorzystania w realizacji procesu nauczania. Z dydaktycznego punku widzenia szczególnym zainteresowaniem objęte są jednak repozytoria zawierające przygotowany i podzielony na LO materiał dydaktyczny. Repozytoria te budowane są przy wykorzystaniu istniejących platform i standardów, które słuŝą dystrybuowaniu i opisywaniu poszczególnych LO. MoŜliwe jest wykorzystanie komercyjnego oprogramowania, w ramach którego umieszczony zostanie materiał dydaktyczny jak np. Oracle ilearning, LMS WBTServer, SABA Learning Enterprise, ale coraz powszechniejsze staje się wykorzystywanie platformy Moodle lub Sakai, rozpowszechnianych na zasadzie licencji Open Source [11]. Wśród stosowanych standardów opisu treści wyróŝnić moŝna AICC, IMS lub PENS, ale przewodnią rolę pełni standard SCORM, na który składają się: standard pakowania treści, standard komunikacji, standard meta danych, standard budowania sekwencji [12], [13]. Dostępne rozwiązania programistyczne pozwalają analizować repozytoria nauczania jak

57 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, systemy klasy LMS, LCMS, które zapewniają określoną funkcjonalność ich uŝytkownikom i tworzą środowisko sieciowe wymiany wiedzy w postaci opracowanych materiałów dydaktycznych. JednakŜe z punktu widzenia procesu nabywania kompetencji przez uczestników procesu nauczania naleŝy dokładnie określić cel, zakres i strukturę wiedzy dziedzinowej dla potrzeb określonej sytuacji edukacyjnej. Analiza ta wymaga wprowadzenia definicji kompetencji w aspekcie edukacyjnym. 4. Repozytorium nauczania zdalnego oparte na standardzie SCORM W wyniku ciągłego rozwoju systemów nauczania zdalnego, realizowanego m.in. poprzez projekty europejskie i krajowe, powstał szereg repozytoriów przechowujących róŝnego rodzaju zasoby dydaktyczne. Aktualny staje się problem dostępu do rozproszonej treści dydaktycznej, umieszczonej w róŝnych repozytoriach, uzyskania moŝliwości jej przeszukiwania i indeksowania. Tak zdefiniowany problem został juŝ częściowo rozwiązany w repozytoriach ogólnej treści za pomocą standardu OAI-PMH (The Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting). Standard ten opiera się na koncepcji selektywnego pobierania z danego repozytorium matadanych opisujących zasoby cyfrowe zawarte w danym repozytorium. OAI-PMH umoŝliwia transfer metadanych nie określając, co te metadane zawierają i w jakim są standardzie. W ramach standardu zostały zdefiniowane role (harvester, repozytorium, element, rekord, zbiór) i procedury (Identify, ListMetadataFormats, ListSets, ListIdentifiers, ListRecords, GetRecord). W systemach nauczania zdalnego przyjęto podobne podejście [18]. Systemy nauczania zdalnego, które są zgodne z standardem SCORM 2004, posiadają materiał dydaktyczny podzielony na Learning Object [17]. KaŜdy Learning Object jest opisany za pomocą standardu IEEE LOM (IEEE Learning Object Metadata). Opis taki pozwala na wyszukiwanie i łączenie zgodnych semantycznie i pojęciowo zasobów wiedzy. Standard IEEE LOM zawiera następujące kategorie: - Ogólna (ang. General) informacje, które opisują zasób jako całość. - Cykl Ŝycia (ang. Lifecycle) cechy powiązane z historią i obecnym stanem zasobu oraz osób, które stworzyły dany zasób. - Meta-metadane (ang. Meta-Metadata) zawiera opis metadanych dla metadanych. - Techniczna (ang. Technical) określa techniczne wymagania i charakterystyki zasobu. - Edukacyjna (ang. Educational) określa edukacyjne i pedagogiczne charakterystyki danego zasobu. - Prawa (ang. Rights) opisuje prawa autorskie i warunki uŝywania zasobu. - Relacje (ang. Relational) określa sposób powiązania z innymi zasobami. - Adnotacje (ang. Annotation) zawiera dodatkowe informacje odnośnie zasobu. Mogą to być komentarze do konkretnych zastosowań, dydaktyczne wskazówki, porady zastosowania. - Klasyfikacyjna (ang. Classification) opisuje, w jaki sposób moŝna sklasyfikować informacje zawarte w zasobie. Learning Object wyposaŝony w opis w standardzie IEEE LOM jest umieszczony w repozytorium. Standard SCORM nie definiuje jednak jak wyszukiwać danego Learning Object w jednym repozytorium lub ich federacji. Dlatego powstała standard uzupełniający CORDRA (Content Object Repository Discovery and Registration/Resolution Architecture), który określa otwarty, bazujący na standardach model pozwalający na implementację systemu informatycznego dostępu do rozproszonego zbioru Learning Objects. Podstawowe podejście, stosowane w standardzie CORDRA [16], zakłada stworzenie federa-

58 58 Magdalena Ciszczyk,Przemysław RóŜewski, Emma Kusztina Definicje i standardy repozytorium wiedzy zbudowanego dla potrzeb prowadzenia procesu nauczania cji repozytoriów poprzez wydzielenie centralnego rejestru, który będzie przechowywał matadane wszystkich Learning Objects naleŝących do danej federacji. Zbiór repozytoriów wraz z rejestrem tworzą federacje. Federacje moŝna łączyć poprzez model warstwowy. KaŜda z federacji reprezentuje pewien zbiór materiałów dydaktycznych, który moŝe charakteryzować się własnym zestawem metadanych, polityką dostępu, prawami autorskimi itd. W Internecie moŝna znaleźć juŝ wiele działających rejestrów Learning Object wspierających standard CORDRA: - Advanced Distributed Learning (ADL) Registry website. - Eleonet (European Learning Object Network), europejski rejestr LO. - Learning Resource Exchange for Schools, European Schoolnet. 5. Uwagi końcowe Rozwój systemów nauczania zdalnego związany jest nie tylko z budową coraz bardziej inteligentnych systemów nauczania student-komputer, ale równieŝ z budową i rozwojem odpowiedniej infrastruktury informatycznej. Systemy informatyczne nauczania zdalnego stanowią juŝ oddzielną gałąź rynku systemów oprogramowania. Jest to moŝliwe, poniewaŝ są one juŝ w bardzo duŝym stopniu opisane odpowiednimi standardami, pracującymi na poziomie kursów, repozytoriów, systemów nauczania, testów itd. Repozytoria materiałów dydaktycznych stanowią jeden z najistotniejszych kierunków rozwoju informatycznych systemów nauczania zdalnego. Kapitał wiedzy jest właśnie w nich zgromadzony, jego pomnaŝanie wymaga zbudowania efektywnej infrastruktury działania repozytorium. Autorzy w artykule przedstawili definicję i klasyfikację repozytoriów nauczania zdalnego. Dodatkowo pokazali, jakie standardy nauczania zdalnego obecnie wspierają ich budowę oraz dąŝą do opracowania globalnej składnicy materiałów dydaktycznych (ang. global content infrastructure). 6. Literatura 1. Czekaj J. (Ed.): Zeszyty naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Nr 648. Prace z zakresu metod organizacji i zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków, 2004, s Whiddett S., Hollyforde S.: Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, Peters T.A. Digital Repositories: Individual, Disciplinebased, Institutional, Consortial, or National?, In: The Journal of Academic Librarianship, Vol. 28, No. 6, s Kaczmarek E., Rychlik M.: Czy repozytoria będą wspierać naukę w Polsce?, lis.org%3a12226, dostęp: OpenDOAR, dostęp: ROAR, type=pie&submit=gener, dostęp: Bednarek-Michalska B.: Fundusze na budowanie zasobów elektronicznych w Polsce, dostęp:

59 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, MIT OpenCourseWare, dostęp: Notatki w Internecie, dostęp: Chomik, dostęp: Kusztina E., Zaikin O., Ciszczyk M., Tadeusiewicz R.: Quality factors for knowledge repository: based on e- Quality project, EUNIS 2008, dostęp: Kotrys R.: Standardy w nauczaniu na odległość, Poznańskie Warsztaty Poligraficzne; dostęp: SCORM; dostęp: WaŜniak, projekt:opracowanie programów nauczania na odległość na kierunku studiów wyŝszych Informatyka, dostęp: ALT Project: University System of Georgia Learning Object Repository, dostęp: Jerez, H., Manepalli, G., Blanchi, C., Lannom, L.W.: ADL-R: The First Instance of a CORDRA Registry. D-Lib Magazine, 12(2), February RóŜewski P., Kusztina E., Zaikin O.: Modele i metody zarządzania procesem Otwartego Nauczania Zdalnego, Instytut Badań Systemowych PAN, Seria: Badania Systemowe, tom 61, Warszawa- Szczecin Biskupska M.: Standardy repozytoriów e-learningowych, VI Warsztaty e-learningowe E- LEARNING Innowacje rozwiązań i zastosowań, 11 grudnia 2008, Warszawa.

60 60 Magdalena Ciszczyk,Przemysław RóŜewski, Emma Kusztina Definicje i standardy repozytorium wiedzy zbudowanego dla potrzeb prowadzenia procesu nauczania DEFINITION AND STANDARDS KNOWLEDGE REPOSITORY DESIGNED TO TEACHING/LEARNING PROCESS SUPPORT Summary The concept of didactical content digitalization in the form of repository is a common research topic. There are a set of content repositories built for different purpose and function. In the paper authors defined the concept of repository for purpose of teaching/learning process. The present classification is aimed to classify repository based on this function and aim. Moreover repository dedicated standards are discussed in the paper. Keywords: repository, learning process, standards Magdalena Ciszczyk Przemysław RóŜewski Emma Kusztina Zakład Systemów Produkcji Niematerialnej Wydział Informatyki Politechnika Szczecińska Szczecin, ul. śołnierska 49 mciszczyk@wi.ps.pl prozewski@wi.ps.pl ekushtina@wi.ps.pl

61 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, LUDOSŁAW DRELICHOWSKI Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy AGNIESZKA BOGDAŃSKA Elfville s.c. OCENA ZASTOSOWAŃ TECHNOLOGII INFORMACYJNYCH W POZAROLNICZYM ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Streszczenie W pracy skoncentrowano się na analizie rezultatów zastosowań technologii internetowych w promowaniu oferty turystycznej zlokalizowanej na obszarze Borów Tucholskich. Zakres nakładów i stosowane formy promocji internetowych w analizowanym przedsięwzięciu pozwoliły ocenić osiągnięty poziom wskaźnika wykorzystania miejsc i stopy zwrotu nakładów inwestycyjnych na podstawie pierwszych dwu lat działalności obiektu. Uzyskane rezultaty potwierdzają cytowaną w literaturze wysoką efektywność zastosowań technologii internetowych w róŝnych formach usług turystycznych. Słowa kluczowe: technologie internetowe, rozwój obszarów wiejskich, Bory Tucholskie, turystyka 1. Wprowadzenie Przebieg procesów aktywizacji obszarów wiejskich naleŝy do jednego z priorytetowych programów finansowanych ze środków Unii Europejskiej, co wynika z jego waŝnej roli we wspomaganiu rozwoju terenów o zapóźnieniu rozwojowym oraz znaczeniu w zakresie niezbędnego rozwoju infrastruktury na tych obszarach. Tradycyjny rozwój sieci komunikacyjnej uzupełniany jest priorytetami w zakresie unowocześniania łączności telekomunikacyjnej, co materializować moŝe przykład projektu inwestycyjnego realizowanego w woj. kujawsko-pomorskim pod hasłem szerokopasmowy Internet w kaŝdej gminie Kruszewski i wsp (2007). Jak waŝny jest problem sprawnej łączności do aktywizacji produkcji surowców integrowanej z dystrybucją przetworów rolno-spoŝywczych, moŝe stanowić przykład wymagań sprawnej łączności sieciowej dostawców surowców przez partnerów Wielkopolskiej Giełdy Rolno-Ogrodniczej w Poznaniu. Stosowany przez tę organizację system logistyczny posiadał wiele alternatywnych dróg komunikacyjnych, podczas gdy aktualnie warunkiem tej współpracy jest łączność internetowa Drelichowski L. Hempowicz G., Kamiński Ł. Niemier L.(2007). Warto zwrócić uwagę, Ŝe w niezwykle waŝnym obszarze funkcjonowania rynków turystycznych na obszarach wiejskich juŝ w roku 1996 Kubiak i Korowicki(1996) analizują funkcjonowanie globalnych rynków elektronicznych w turystyce. Cytowane wyŝej prace w całej rozciągłości potwierdzają, Ŝe reguły funkcjonowania elektronicznych rynków turystycznych w pełni juŝ dotyczą agroturystyki i turystyki obszarów wiejskich. Funkcjonowanie sieci informacyjno-komunikacyjnych jest ściśle związane ze stanem wiedzy dotyczącym kluczowych dla funkcjonowania organizacji jej zasobów, które decydują o uwarunkowaniach technologicznych, kreatywności zatrudnionych pracowników i ich zdolności

62 62 Ludosław Drelichowski, Agnieszka Bogdańska Ocena zastosowań technologii informacyjnych w pozarolniczym rozwoju obszarów wiejskich do dokonywania zmian. Prezentowane w pracy uwarunkowania mogą nawiązywać do konwencji przyjętej w ramach realizowanego projektu PR 6 TOWORDS "Migrating networks from a producer TOWARDS a market orientation within the agri-food sector" FP FOOD-3-C Contract no.: Właśnie te badania i analizy uświadomiły potrzebę nowego spojrzenia na występowanie silnych więzi pomiędzy zdolnością przedsiębiorstw do dokonania zmian uwzględniających oczekiwania partnerów firmy, co staję się jednym z niezwykle waŝnych aspektów aktywizacji obszarów wiejskich. Z drugiej strony idea sieci migrujących wyraŝa interakcje pomiędzy stosowanym rozwijanym standardem powiązań sieciowych z partnerami, a zdolnością do poprawy jakości obsługi klienta, czego przesłankę stanowi rozwój technologii internetowych Drelichowski L. Rutkiewicz Ł.(2007). Badania prowadzone przez Drelichowskiego i Lustiga(2007) dotyczące oceny efektywności zastosowań technologii internetowych w gospodarstwach agroturystycznych w Borach Tucholskich dostarczają dowodów osiągania radykalnie wyŝszej efektywności wykorzystania kwater w gospodarstwach stosujących technologie internetowe. Ponad trzykrotnie wyŝszy poziom wykorzystania dysponowanych miejsc noclegowych na korzyść gospodarstw korzystających z Internetu, stanowi niezbity dla nich dowód źródeł przewagi konkurencyjnej. Presja tworzona przez młodzieŝ zamieszkałą na obszarach wiejskich w zakresie konieczności doskonalenia moŝliwości dostępu do szybkiej sieci Internetowej, stwarza szansę na efektywne przyspieszenie tego procesu wspomaganego dodatkowo, przez osiedlających się z wyboru na obszarach wiejskich mieszkańców duŝych aglomeracji. Rozwój usług turystycznych i agroturystyki na terenach o duŝych walorach krajobrazowych, stymulował będzie rozwój lokalnych firm przetwórstwa rolnospoŝywczego. Zaopatrzenie obiektów turystycznych w lokalne przetwory rolno-spoŝywcze sprzyjać będzie ich rozwojowi oraz intensyfikacji sieciowej wymiany informacji. 2. Uwarunkowania rozwoju turystyki w aspekcie postępu technologicznego i globalizacji Informacja i wiedza zawsze były towarem cieszącym się popytem, a w czasach globalizacji ten "zasób" jest zdecydowanie bardziej dostępny i konieczny dla rozwoju niŝ kiedykolwiek. Dynamiczny rozwój wszystkich form komunikacji, a zwłaszcza Internetu oprócz zmian o charakterze społecznym, mocno przyczynił się do zmian w sektorze usług turystycznych. W 2004 roku 82,3% przedsiębiorstw turystycznych UE 25 posiadało stronę internetową lub było w sieci wirtualnej. Co ciekawe, przewyŝszało to o 24,6% średnią dla pozostałych działów gospodarki1. Zasięg działań prowadzonych w Internecie trudno porównać z jakąkolwiek inną formą dotarcia do potencjalnego klienta, dlatego właśnie rozwój turystyki, która musi dotrzeć do bardzo duŝej ilości odbiorców, najbardziej na tym zyskał i stymuluje moŝliwości jej rozwoju. Z drugiej strony ma to teŝ ogromne znaczenie dla potencjalnych zainteresowanych, poniewaŝ nastąpił równieŝ rozwój dostępu do informacji dotyczących walorów krajobrazowo kulturowych poszczególnych miejscowości, regionów i krajów. Teraz moŝna w łatwy i co najwaŝniejsze tani sposób znajdować informacje odnośnie wymarzonego zakwaterowania adekwatne do własnych potrzeb i zainteresowań. W ten sposób kreowany się jednocześnie popyt na nieznane do tej pory produkty turystyczne. Dla potwierdzenia powyŝszych rozwaŝań, a równieŝ pewności, Ŝe Polska nie pozostaje w tyle za Europą w tendencjach gospodarczych, badania wykazują, Ŝe liczba gospodarstw domowych 1 Miecznikowski S., Rynek technologii informatycznych i jego wykorzystanie w sektorze turystycznym, Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 7, 2006r.

63 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, posiadających dostęp do Internetu w miejscu zamieszkania w 2007 roku przekroczyła juŝ 5mln (41% ogółu), z czego w 4,8mln gospodarstw (38% ogółu) rzeczywiście korzysta z tej sieci. W miastach powyŝej 100 tyś mieszkańców. dostęp do sieci deklaruje 60% ludności, a w miastach o liczbie ludności poniŝej 100tys. 56%. Na obszarach wiejskich dostępność Internetu wzrosła o 10% w porównaniu z rokiem ubiegłym i wynosiła 46% ogółu gospodarstw. Co najciekawsze, badania pokazują, Ŝe jako cel korzystania z Internetu 11% badanych daje korzystanie z serwisów poświęconych turystyce, a wyszukiwanie informacji o usługach i towarach aŝ 27% 2 3. Analiza efektywności rozwoju wykorzystania bazy turystycznej w ramach organizacji Elfville s.c. w Borach Tucholskich Polska branŝa turystyczna w porównaniu z krajami Europy Zachodniej i Afryki Północnej dopiero raczkuje. Istnieje jeszcze wiele miejsc zupełnie niezagospodarowanych pod względem turystycznym, gdzie brak jakiejkolwiek bazy noclegowej, a walory przyrodnicze, czy kulturowe są nie do przecenienia. Przykład powiatu tucholskiego dowodzi, Ŝe istnieje jeszcze niewykorzystany, ogromny potencjał turystyczny w naszym kraju, tym bardziej, Ŝe pozwala stworzyć produkt idealnie wpasowujący się w najnowsze trendy turystyki nieskomercjalizowany, naturalny, ekologiczny, specyficzny3. Próbą wpasowania się w zidentyfikowaną niszę turystyczną było stworzenie przez firmę Elfville s.c. w zabytkowym, o charakterze regionalnym budynku Leśnych Apartamentów nad Bielską Strugą. W środku Tucholskiego Parku Krajobrazowego, w pierwszym tygodniu lipca 2007r. rozpoczęła się działalność operacyjną polegającą na wynajmie stylowych apartamentów. W drewnianym, odrestaurowanym budynku, będącym przykładem architektury z pierwszej połowy XIX w., zostały urządzone stylowe i komfortowe apartamenty na wynajem. KaŜdy z apartamentów jest czteroosobowy, składa się z sypialni, duŝego pokoju z aneksem kuchennym i kominkiem lub piecem kaflowym oraz łazienki. Całe umeblowanie wraz z wyposaŝeniem zachowane jest w stylu epoki, a renowacja obiektu przebiegała tak, aby zachować jak najwięcej oryginalnych elementów. Ponadto kaŝdy z oferowanych pokoi jest urządzony w odmiennym klimacie, a efektu końcowego dopełnia połoŝenie obiektu w środku lasu. Dostojności obiektowi dodaje równieŝ duŝa 2ha działka leśna polana ze starodrzewem. Dojazd do Bielskiej Strugi prowadzi malowniczą drogą gruntową i moŝna mieć wraŝenie, Ŝe człowiek nagle znalazł się w zupełnie innym świecie. Badania pokazują, Ŝe 62% turystów jako najwaŝniejsze dla wymarzonego miejsca na wypoczynek uwaŝają spokój i ciszę. Bielska Struga to nie jest nawet wieś, a cisza panująca tam jest aŝ dziwna, czasami przerywana odgłosami zwierząt, co nie pozostawia wątpliwości, czyim domem jest las. Co ciekawe, niewielu jest śmiałków, którzy nie boją się wyjść w nocy na spacer, choćby tylko na teren działki. Projekt rewitalizacji Leśnych Apartamentów był współfinansowany ze środków Unii Europejskiej i budŝetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, Priorytet III, Działanie 3.4. Ponadto uzyskał wyróŝnienie przez Toruńską Agencję Rozwoju Regionalnego, jako wzorcowo zrealizowany projekt współfinansowany ze środków unijnych w województwie kujawsko-pomorskim. 2 Opracowanie GUS, Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne w 2007 r. 3 A.Bogdańska, Uwarunkowania rozwoju turystyki na przykładzie powiatu tucholskiego, AR Szczecin 2006r.

64 64 Ludosław Drelichowski, Agnieszka Bogdańska Ocena zastosowań technologii informacyjnych w pozarolniczym rozwoju obszarów wiejskich ZałoŜenia rentowności przedsięwzięcia opierały się na wydawać by się mogło, bardzo optymistycznych załoŝeniach polegających na osiągnięciu 30% obłoŝenia juŝ w pierwszym roku działalności przedsiębiorstwa. W Polsce średnie obłoŝenie mierzone w stopniu wykorzystania miejsc noclegowych w 2006r. dla obiektów najbardziej podobnych, czyli pensjonatów wyniosło właśnie 30%. Najbardziej obleganymi obiektami są hotele, których stopień wykorzystania wyniósł 36% w 2006r. (tabela nr 1). Z tego powodu podczas tworzenia biznes planu przedsięwzięcia duŝy nacisk został połoŝony na strategię promocji projektu, tak, aby ambitne cele i optymalne prognozy finansowe mogły zostać zrealizowane. Wspomniana wyŝej praca Drelichowskiego i Lustiga(2007) wyraźnie ukazuje jak ogromne są róŝnice w efektywności działalności gospodarstw agroturystycznych promujących się w Internecie i nie stosujących tego rodzaju reklamy. Skoro 3,5 krotne zwiększenie ilości klientów udaje się uzyskać poprzez zastosowanie odpowiedniej strategii reklamy, konieczność poświęcenia na to znacznej części budŝetu jest oczywista. Jeśli chodzi o sposób organizacji krajowych podróŝy długookresowych w Polsce to 78% badanych robi to samodzielnie, natomiast w przypadku podróŝy krótkookresowych aŝ 89%4. Tak więc promocja poprzez biura podróŝy z pewnością okazałaby się bardzo kosztotwórcza (prowizja biur wynosi 20-30% przychodów) i mogłaby być nieskuteczna, w przypadku naszego kraju. Dlatego teŝ, biorąc pod uwagę dostępność Internetu, niską cenę pozyskania informacji z punktu widzenia klienta oraz zasięg tego narzędzia, decyzja o promocji obiektu podjęła się sama. Pierwszym krokiem było utworzenie profesjonalnej strony internetowej, wykupienie reklamy poprzez linki sponsorowane, umieszczenie banerów reklamowych na regionalnych stronach internetowych, moŝliwości dokonania rezerwacji za pośrednictwem Internetu oraz reklamy na portalach słuŝących za bazę danych na temat obiektów noclegowych w Polsce. Najbardziej istotnym elementem kosztowym były linki sponsorowane, jednak ustalony budŝet przeznaczony na reklamę i tak wydawał się stosunkowo niewielki. Po 6 miesiącach działalności konkretne wielkości ujęte w liczbach wykazały to, co moŝna było przypuszczać, a co prezentuje tabela nr2. Rodzaj obiektu Obiekty hotelowe W tym: pensjonaty Domy wycieczkowe Tabela nr 1. Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania według miesięcy. Rok Ogółem w% Źródło opracowania: GUS, Departament Statystyki Usług, Turystyka w 2006 r., kier. dr A.Baran Instytut Turystyki, PodróŜe Polaków w 2006r.

65 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Tabela nr 2. Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w Leśnych Apartamentach w Bielskiej Strudze w ujęciu miesięcznym. Rodzaj obiektu Leśne Apartamenty * - prognoza ROK 2007/ 2008 Ogółem w% * 60 * Źródło opracowania: badania własne. Koszt poniesionych nakładów na reklamę internetową przy poziomie obłoŝenia 40% stanowi 6,4% przychodów przedsiębiorstwa, natomiast suma kosztów działalności wynosi 41,8%. Tak więc dochód stanowi 51,8% przychodów. Relacja kosztu reklamy internetowej do dochodu w 1 roku działalności dochód 52% koszt reklamy 6% koszt działalnoś ci 42% koszt działalności koszt reklamy dochód Dla porównania wielkości obłoŝenia obiektów w Polsce, poniŝsza tabela nr 2 prezentuje dane dotyczące stopnia wykorzystania miejsc w hotelach i podobnych obiektach w wybranych krajach. Prezentowane wielkości obnaŝają nieefektywność polskiej gospodarki turystycznej, ale jednocześnie prezentują wielkości, które moŝna osiągnąć w tego rodzaju działalności. Daje to pozytywne prognozy dla rozwoju sektora usług turystycznych, a jednocześnie wyznacza kierunek rozwoju i pokazuje konkretne, osiągalne wielkości dotyczące obłoŝenia.

66 66 Ludosław Drelichowski, Agnieszka Bogdańska Ocena zastosowań technologii informacyjnych w pozarolniczym rozwoju obszarów wiejskich Tabela nr 3 Stopień wykorzystania miejsc w hotelach i podobnych obiektach (netto%) w 2005r. Kraj Ogółem w% Austria Estonia Francja Słowenia Cypr Grecja Źródło opracowania: GUS, Departament Statystyki Usług,, Turystyka w 2006r., kier. dr A.Baran W przypadku branŝy turystycznej efektywność inwestycji wzrasta wraz z czasem, jaki upływa od momentu rozpoczęcia działalności. Zyskowność hoteli (czyli obiektów o najwyŝszym stopniu wykorzystania ze wszystkich kategorii obiektów noclegowych, co pokazują dane GUS i w tabeli nr 1) określa się po 2-3 latach działalności na 8-12% (stosunek zysku netto do kapitałów własnych), a po 4-5 latach na około 15%, natomiast stopę zwrotu poniesionych nakładów na 10 lat.5 W przypadku inwestycji w Leśne Apartamenty w Bielskiej Strudze efektywność jest wyjątkowo wysoka, bo juŝ w 1 roku działalności wyniosła 18%, a stopa zwrotu poniesionych nakładów stanowi obecnie jedynie 6 lat. Efektywność ta zaleŝy jednak od wielu czynników, z których najwaŝniejsza jest promocja. Nawet najwyŝsza jakość produktu turystycznego, najlepiej zorganizowane przedsiębiorstwo i najwyŝsza kultura obsługi nie zapewni efektywności nieodpowiednio wypromowanemu przedsięwzięciu. Z przytoczonego przykładu jednoznacznie wynika, Ŝe bez odpowiedniej promocji internetowej przedsiębiorstwo byłoby naraŝone na bankructwo, pomimo wielkiej staranności na wszystkich pozostałych etapach działalności jak: wytworzenie produktu o wysokim standardzie, właściwe oszacowanie optymalnej ceny, jakość wykończenia apartamentów, lokalizacja obiektu i sposób finansowania. 4. Podsumowanie Prezentowane w niniejszej pracy wyniki badań dotyczących roli technologii internetowych w rozwoju usług turystycznych na terenie obszarów wiejskich wskazują na dominujące znaczenie ich zastosowania dla wskaźnika efektywności inwestycji. Chmielarz (2007) w pracy dotyczącej systemów biznesu elektronicznego prezentuje równieŝ analizę moŝliwości zastosowania systemów elektronicznego biznesu w turystyce. Przytoczone pozycje literatury dotyczące zastosowań technologii informacyjnych w turystyce i wyniki badań empirycznych wskazują, Ŝe rola technologii internetowych w aktywizacji obszarów wiejskich będzie obejmowała coraz szerszy zakres usług realizowanych w formule pracy zdalnej, tak jak obecnie dotyczy to rozwoju turystyki. Rozwój usług turystycznych na miarę predyspozycji regionów o wysokim potencjale posiadanych zasobów, stymuluje rozwój produkcji przetworów spoŝywczych sprzyjając wzajemnym korzyściom wynikającym ze wzrostu skali i atrakcyjności kompleksowych usług oferowanych przez region. Ten rodzaj powiązań sprzyja funkcjonowaniu sieci informacyjno-komunikacyjnych pozwala na 5 Bednarska M,. Gołębiewski G,. Marcinkiewicz E, Olszewski M(2007)., Przedsiębiorstwo turystyczne. Ujęcie statyczne i dynamiczne,. PWE Warszawa, s. 257

67 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, doskonalenie kooperacji pomiędzy podmiotami produkcyjno usługowymi, podnosząc jakość i kompleksowość oferowanych usług. 5. Literatura 1. Bednarska M,.Gołębiewski G,.Marcinkiewicz E, Olszewski M(2007)., Przedsiębiorstwo turystyczne. Ujęcie statyczne i dynamiczne,. PWE Warszawa 2. Bogdańska. A.,(2006): Potencjał rozwojowy obszarów wiejskich. Uwarunkowania rozwoju turystyki na przykładzie powiatu tucholskiego, Wyd. Akademia Rolnicza Szczecin 3. Chmielarz (2007) Systemy biznesu elektronicznego. Difin 4. Drelichowski L. Lustig J (2007) : Application of Internet techniques in promotion of agritourist farms in the National Park in the Bory Tucholskie Studies & Proceedings PSZW nr 11, Bydgoszcz 5.. Drelichowski L. Rutkiewicz Ł.(2007): Koncepcja agrobiznesu w strukturze sieci branŝowych portali Internetowych firmy Vertica Studia i Materiały nr 12 Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą Bydgoszcz 6. Drelichowski L. Hempowicz G., Kamiński Ł. Niemier L.(2007): Analiza uwarunkowań techniczno-organizacyjnych funkcjonowania sieci rynku hurtowego Wielkopolskiej Gildii Rolno-Ogrodniczej w Poznaniu. Studia i Materiały nr 12 Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą Bydgoszcz. 7. Kruszewski Z., Leszczyński A., Straszak A., Zabłudowski A.(2007): Technologie informatyczno-łącznościowo-transportowe szansą przyspieszenia konkurencyjności i innowacyjności w Polsce Wielkich Szybkości. Studia i Materiały nr 10 Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą Bydgoszcz. 8. Kubiak B.F., Korowicki A., Globalne rynki elektroniczne w turystyce. Komputerowe Systemy Wielodostępne Bydgoszcz Ciechocinek 1996r. 9. Miecznikowski S. (2006), Rynek technologii informatycznych i jego wykorzystanie w sektorze turystycznym, Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 7.

68 68 Ludosław Drelichowski, Agnieszka Bogdańska Ocena zastosowań technologii informacyjnych w pozarolniczym rozwoju obszarów wiejskich EVALUATION OF INFORMATION TECHNOLOGY APPLICATION IN OF NON- RURAL AREAS DEVELOPMENT Summary The paper presents the results of the analysis of information technology application In the promotion of the tourist offer located in the Bory Tucholskie area. The scope of outlays and the applied forms of the Internet promotions In the venture facilitated the assessment of the index of the hotel beds occupation and the return rate of the investment outlays on the basis of the first months of the tourist facility operation. The results achieved confirm the high efficiency of Internet solution application in various forms of tourist services quoted in the literature. Keywards: Internet technology, rural areas development, Bory Tucholskie, tourist Ludosław Drelichowski Katedra Informatyki w Zarządzaniu, Wydział Zarządzania Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Bydgoszcz, Al. S. Kaliskiego 7 lu.drel@utp.edu.pl Agnieszka Bogdańska Elfville s.c., Bydgoszcz

69 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, TOMASZ DUDEK Akademia Morska BOśENA ŚMIAŁKOWSKA Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny ARCHITEKTURA EKSPERTOWEGO SYSTEMU OCENY JAKOŚCI Streszczenie Jednym z systemów wspomagania zarządzania jakością są systemy ekspertowe. Aby systemy ekspertowe oceny jakości spełniły swoją rolę muszą mieć odpowiednią architekturę (strukturę) dzięki której moŝliwa będzie efektywna i wieloaspektowa (kompleksowa) ocena jakości w oparciu o dostępne dane, metody wywodu wiedzy i wiedzę eksperta. Dane będące podstawą oceny jakości zwykle mają heterogeniczny charakter a ocena jakości często oparta jest na zmiennych w czasie kryteriach tej oceny. W artykule zaprezentowano architekturę ekspertowego systemu oceny jakości z uwzględnieniem zmiennego charakteru kryteriów oceny i heterogeniczności źródeł danych zasilających ten system. Słowa kluczowe: ontologie, inŝynieria ontologii, systemy ekspertowe, jakość, wiedza, heterogeniczność. 1. Wprowadzenie Działalność gospodarcza firm, przedsiębiorstw czy organizacji, to dbałość o poziom jakości wytwarzanych przez nie produktów i świadczonych usług. O jakości nie decydują jednak same wymagania uŝytkowe czy ich specyfikacja, ale moŝliwie najlepsze ich ustalenie oraz stopień ich spełnienia. Efektywna i kompleksowa ocena jakości uzaleŝniona jest od wyboru metod, wiedzy i doświadczenia oceniających oraz od jakości i ilości dostępnych danych. W ocenie jakości (np. oprogramowania, kształcenia, świadczonych usług, procesu produkcji, itp.) moŝna wykorzystać specjalistyczne oprogramowanie, które tę ocenę będzie wspomagać zarówno w aspektach wytwarzanego produktu jako efektu końcowego, jak równieŝ w aspektach przebiegu procesów związanych z jego wytwarzaniem, w całym cyklu Ŝycia (równieŝ w eksploatacji, uŝytkowaniu). Takim oprogramowaniem wspomagającym wieloaspektową ocenę jakości moŝe byś system ekspertowy. Systemy ekspertowe [4][5] mogą wspomagać wnioskowanie, ocenę oraz podejmowanie decyzji, działając w sposób zbliŝony do procesu rozumowania człowieka. WaŜną rolę w systemie ekspertowym pełnią tzw. eksperci, którzy udostępniają w nim swoją wiedzę i doświadczenie. Systemy ekspertowe mają liczne zastosowania w takich dziedzinach jak: finanse, procesy wytwórcze, zarządzanie, kolejkowanie i ustalanie połączeń (szczególnie dla linii lotniczych), obsługa klientów, projektowanie, militaria, analiza danych, inŝynieria oprogramowania, administracja państwowa, przemysł transportowy i kosmicznym oraz wielu innych. MoŜna je klasyfikować ze względu na rolę i funkcje jakie im przypisano, wyróŝniając systemy doradcze, podejmujące lub

70 70 Tomasz Dudek, BoŜena Śmiałkowski Architektura ekspertowego systemu oceny jakości wspomagające decyzje czy wreszcie krytykujące, przedstawiające problem i warianty jego rozwiązania. Ze względu na uzyskiwane z systemu ekspertowego wyniki, wyróŝnia się równieŝ ekspertowe systemy ukierunkowane na diagnozę, prognozę i plan rozumiany jako opis stanu, do którego naleŝy dąŝyć. Istnieją teŝ systemy ekspertowe z wiedzą pewną (zdeterminowaną) i niepewną. Systemy ekspertowe moŝna równieŝ sklasyfikować ze względu na sposób ich budowy, wyróŝniając gotowe (dziedzinowe) systemy szkieletowe z pustą bazą wiedzy oraz dedykowane systemy, tworzone od podstaw. NiezaleŜnie jednak od zaprezentowanej klasyfikacji i zastosowań systemów ekspertowych istotne są funkcje przez nie realizowane. Jednym z moŝliwych zastosowań systemów ekspertowych jest system oceny jakości, oznaczony skrótowo symbolem SEOJ. Zadaniem takiego systemu (Np. oceny jakości oprogramowania, jakości kształcenia) moŝe być: - Diagnoza jakości produktu (Np. oprogramowania) lub świadczonej usługi (Np. edukacyjnych) i procesów wytwarzania (realizacji usług), - Prognoza (oszacowanie) jakości efektu końcowego (produktu lub świadczonej usługi), - Dobór jakości wzorcowej (np. oprogramowania), którą naleŝy osiągnąć i związane z tym aspektem badania. Istotnym elementem systemu SEOJ są dane źródłowe zasilające system, zaś istotną cechą tych danych jest ich heterogeniczny charakter. Heterogeniczność danych w informatyce oznacza róŝnorodność tych danych pod względem źródeł ich pochodzenia, struktur, poziomów odniesienia jak i metod pomiaru. NaleŜy dodatkowo podkreślić, Ŝe często kryteria oceny jakości są zmienne w czasie. 2. Heterogeniczny i zmienny w czasie charakter danych zasilających ekspertowy system oceny jakości Ekspertowy system oceny jakości produktów, wyrobów, świadczonych usług czy realizowanych procesów jest zasilany w następujące dane źródłowe: - Dane liczbowe o miarach jakości produktów, wyrobów, świadczonych usługach, realizowanych procesach, etc, - Dane opisowe o wytwarzanych produktach, wyrobach, świadczonych usługach czy realizowanych procesach, zespole wytwórców, procesie wytwarzania, etc. - Dane niemierzalne wyraŝone w aspektach kategorycznych, na podstawie wiedzy eksperta, odnoszące się do oceny jakości, - Inne dane semantycznie związane z oceną jakości (Np. dane o planach, umowach, kontraktach, załoŝeniach, oczekiwaniach klientów, etc.), - Metadane o danych przechowywanych w bazie danych i bazie wiedzy. Źródła zasilające systemy SEOJ mogą być dostępne dynamicznie lub statycznie. Są róŝnych typów (Np. bazy danych, pliki lub strony w formacie HTML). Mogą mieć róŝnorodne znaczenie, formę zapisu, strukturę, itp. Dla przykładu w ocenie jakości kształcenia w szkole wyŝszej moŝna za źródła danych przyjąć wyniki pomiarów ankietowania studentów lub absolwentów, rankingi róŝnych instytucji, obowiązujące standardy kształcenia, oceny róŝnych gremiów akredytacyjnych, sylwetkę absolwenta, itp. Oznacza to, Ŝe źródła danych w systemie SEOJ mają heterogeniczny charakter. Inną waŝną cechą danych źródłowych w systemie SEOJ jest zmienny charakter kryteriów oce-

71 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, ny jakości. Dla przykładu ocena jakości oprogramowania realizowana w latach 80-tych XX wieku opierała się na innych kryteriach oceny niŝ ma to miejsce na początku XXI wieku. MoŜna spodziewać się, Ŝe wraz z rozwojem metod, technik czy metodyk wytwarzania oprogramowania, a tak- Ŝe wraz z pojawieniem się w przyszłości nowych standardów w dziedzinie inŝynierii oprogramowania, będziemy stosować inne kryteria oceny oprogramowania niŝ na początku XXI wieku. Gdy zaś rozwaŝymy kryteria oceny jakości kształcenia studentów to równieŝ zauwaŝymy, Ŝe na przestrzeni czasu są one zmienne i róŝne a takŝe zaleŝne od czasu odniesienia się do tej oceny jakości. Podobne własności mają dane źródłowe w innych dziedzinach oceny jakości. 3. Architektura ekspertowy system oceny jakości PoniewaŜ istotnym uwarunkowaniem systemów SEOJ jest heterogeniczny i zmienny w czasie charakter danych zasilających takie systemy, to musi w nich istnieć wydzielony modułu integracji heterogenicznych źródeł danych. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe z kaŝdym źródłem danych w systemie SEOJ związana jest określona terminologia, określone nazewnictwo. Dla przykładu, rozpatrując ankiety studentów w ekspertowym systemie oceny jakości procesu kształcenia za takie pojęcia przyjąć moŝna program przedmiotu, punktualność prowadzącego, przygotowanie do zajęć, realizację przedmiotu, itp. Między pojęciami z tej terminologii zachodzą relacje, Np. częścią oceny realizacji przedmiotu jest ocena punktualności prowadzącego, itp. Zgodnie zaś z literaturą pojęcia terminologie i relacje między nimi moŝna opisać formalnie tzw. ontologią [3]. Dzięki ontologiom moŝliwa jest komunikacja bez konieczności operowania na wspólnej bazie wiedzy ale i na wcześniej zdefiniowanych słownikach z zapytaniami i określonymi wyjątkami. Ontologie umoŝliwiają takŝe efektywny dostęp do informacji zawartych w wielu odrębnych repozytoriach i bazach wiedzy, przez co integrują dane, funkcjonalności, platformy, dziedziny, itp. Nie narzucają one konieczności odwzorowania jedynie świata rzeczywistego. Pozwalają takŝe na opis zasobów, które często nie są wiernymi odpowiednikami rzeczywistych obiektów. Ontologie wspomagają ujednolicenie wszystkich semantycznych róŝnic informacji dostarczanych przez system i dlatego mogą być podstawą modułu integracji heterogenicznych źródeł danych. ZałóŜmy, Ŝe w systemie SEOJ dostępnych jest n heterogenicznych źródeł danych symbolicznie oznaczonych jako Z 1,, Z n Wówczas zgodnie z zasadami tworzenia ontologii moŝna dla tych źródeł opracować odpowiednie ontologie O 1,, O n wg zasady, Ŝe O i jest ontologią dla źródła Z i (i=1,, n). Łączenie wielu ontologii w jedną ontologię globalną jest moŝliwe dzięki dostępnym w literaturze metodom, zaimplementowanym w dostosowanych do tego, pakietach oprogramowania (Np. OntoStudio). Wówczas stosując jedną z tych metod dla integracji ontologii O i (i=1,, n) moŝna zbudować ontologię globalną OG. Kolejnym krokiem obsługi heterogeniczności danych jest etap wyznaczania funkcji przejścia między ontologiami O i (i=1,, n) a ontologią globalną OG i odwrotnie między OG a ontologiami O i (i=1,, n). Integracja danych dotyczy łączenia dowolnych pojęć, które mogą być zarówno synonimami

72 72 Tomasz Dudek, BoŜena Śmiałkowski Architektura ekspertowego systemu oceny jakości jak i homonimami (zaimplementowane modele opisujące podobieństwo, zaprojektowane w oparciu o model Tverskyego [8], który definiuje miarę podobieństwa jako proces dopasowania cech). Model ten dostarcza wartości podobieństwa, które nie jest tylko wypadkową wspólnych cech, ale uwzględnia takŝe róŝnice między pojęciami (obiektami). MoŜliwe jest równieŝ rozszerzenie metody odkrywania podobieństw terminów o ideę kontekstów (podobieństwo terminów zaleŝne jest od kontekstu, w jakim się do nich odnoszono). Kontekst określa prawdziwość lub fałszywość stwierdzenia jak i jego znaczenie. Poprzez dodanie funkcji rozpatrujących podobieństwa, w metodzie integracji opartej na ontologiach, osiągnąć moŝna większą precyzję porównań pomiędzy pojęciami róŝnych ontologii, a połączenie ontologii i kontekstów dostarczy wyŝszego poziomu informacji semantycznej wymaganej w integracji danych. Metodę integracji ontologii a co zatem idzie i heterogenicznych źródeł danych, dokładniej zaprezentowano w literaturze (choćby [3]). Na metodzie integracji ontologii oparto koncepcję realizacji modułu integracji heterogenicznych źródeł danych w systemie SEOJ. W dalszej części moduł ten nazwano modułem obsługi ontologii i oznaczono symbolem MOO. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe w strukturze ekspertowego systemu oceny jakości SEOJ niezbędne są następujące moduły funkcjonalne: - Moduł obsługi ontologii MOO, - Moduł pozyskiwania i gromadzenia wiedzy, umoŝliwiający zdobywanie oraz modyfikowanie wiedzy o produktach, usługach i procesach, - Baza danych o produktach, procesach i usługach, - Baza wiedzy (ang. knowledge base), zawierająca informacje dziedzinowe i informacje o podejmowanych przez eksperta decyzjach, - Mechanizmy wnioskowania (ang. inference engine), które odpowiadają za rozwiązanie problemu oraz za poprawne zastosowanie wiedzy zgromadzonej w bazie wiedzy, - Moduł objaśniająco - wyjaśniający (ang. explanation facility), którego głównym zadaniem jest komunikacja ze światem zewnętrznym. zaś ogólna struktura takiego systemu jest zgodna z rys.1. W module obsługi ontologii MOO dostępne będą następujące funkcje: Tworzenie ontologii wraz z tworzeniem leksykonów, aksjomatów, zbioru konceptów, terminologii, atrybutów, wyników pomiaru ocen (osobników), sieci semantycznych dla ontologii wraz z opisem relacji między konceptami, Łączenie dwóch wskazanych przez uŝytkownika ontologii, Tworzenie regionów i sygnatur dla wskazanej przez uŝytkownika ontologii, Tworzenie odwzorowań (funkcji przejść) między dwoma wybranymi ontologiami, Zapamiętanie ontologii wynikowej, Obsługa zapytań o ocenę jakości sformułowaną w terminologii dowolnej ontologii. Baza danych w systemie ekspertowym słuŝy gromadzeniu danych o wytwarzanym produkcie, świadczonej usłudze (w przypadku SEOJ do oceny jakości produktów informatycznych będzie to bieŝący rejestr miar jakości oprogramowania w kolejnych etapach jego wytwarzania, wskaźniki jakości dla punktów funkcyjnych, etc.) i przebiegu procesów wytwarzania (Np. dla oceny jakości oprogramowania ewidencja opóźnień, wyników testów, danych o przebiegu procesu wytwarzania oprogramowania, wyniki międzyprocesowego audytu, etc.).

73 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Rys. 1. Architektura systemu ekspertowego oceny jakości Źródło: opracowanie własne na podstawie [3], [6] i [7] Aby wykorzystanie modułu obsługi ontologii MOO w systemie SEOJ było moŝliwe, niezbędne jest przechowywanie w formie warstwy metadanych (WM na rys.1) danych o strukturze wywodu kolejnych ontologii, opisie zbiorów konceptów, aksjomatów, relacji między konceptami danej ontologii, sieci semantycznych, ontologii, sygnatur, regionów, odwzorowań między ontologiami. Warstwa tych metadanych moŝe być zrealizowana w formie tabel powiązanych między sobą na zasadzie relacyjnej bazy danych. W skład tej warstwy wchodzą dane o aksjomatach i ich typach, atrybutach, funkcjach przejścia, grafach (sieciach semantycznych), konceptach, leksykonach, ontologiach, osobnikach, regionach, relacjach i ich typach a takŝe dane o sygnaturach bitowych, a wszystko po to by moŝliwa była integracja ontologii odpowiadających heterogenicznym źródłom danych. WyposaŜenie systemu SEOJO w warstwę metadanych (WM) i moduł obsługi ontologii (MOO), pozwoli na utworzenie ekspertowego systemu oceny jakości, w którym wszystkie źródła mogą być w dowolnej chwili osi czasu, z pewnym opóźnieniem wynikającym z konieczności przestrojenia systemu, zintegrowane mimo ich róŝnorodności. Wiedza dziedzinowa w ekspertowym systemie oceny jakości jest reprezentowana, wywodzona oraz przetwarzana przez tzw. inŝyniera wiedzy wspomaganego bazą danych i bazą wiedzy. Jest ona związana ze znajomością miar jakości produktu finalnego lub usługi, ze znajomością cyklu Ŝycia, z kategoryzacją problemu, z rodzajem organizacji procesów wytwarzania, z ich charakterystykami, narzędziami pomiaru, ze znajomością reguł stosowanych w dziedzinie, itp. Istnieje kilka rodzajów baz wiedzy. Do waŝniejszych naleŝy zaliczyć następujące: - Baza tekstów (ang. text base) - występuje w niej naturalna strukturalizacja zawartych informacji. Taka baza jest nie uporządkowana, dlatego teŝ operacje na niej mogą być wykonywane w sposób dowolny,

74 74 Tomasz Dudek, BoŜena Śmiałkowski Architektura ekspertowego systemu oceny jakości - Baza reguł (ang. rule base) - zawiera wiedzę o obowiązujących w danej dziedzinie zaleŝnościach i jest najwaŝniejszą częścią bazy wiedzy, - Baza modeli (ang. model base) - zawiera modele matematyczne (logiczno-matematyczne przedstawienie pojęcia, systemu lub działań) danej dziedziny, - Baza wiedzy zdroworozsądkowej (ang. common sense knowledge base) - odzwierciedla potencjalne, racjonalne zachowania się człowieka. Zawiera reguły definiujące sposoby podejmowania decyzji, które reprezentują metawiedzę systemu ekspertowego. Moduł objaśniająco - wyjaśniający jest odpowiedzialny zarówno za wprowadzanie danych do systemu, jak i za wyprowadzanie na zewnątrz wniosków systemu. Moduł ten wspomaga uŝytkownika radą oraz sugestią, ostateczna decyzja naleŝy jednak do samego uŝytkownika. Wywodzenie wiedzy, wnioskowanie w systemie ekspertowym jest procesem wyszukania konkluzji przy wykorzystaniu zbioru reguł i faktów w konkretnej sytuacji, w określonych warunkach. Podstawowymi metodami wnioskowania są wnioskowanie wstecz" (ang. backward chaining) oraz wnioskowanie wprzód" (ang. forward chaining). Wnioskowanie wprzód" zaczyna od faktów i posuwa się w kierunku diagnozy. Systemy ekspertowe na podstawie podanych informacji i reguł zawartych w bazie wiedzy stara się wygenerować nowe fakty. Fakty te są dołączane do bazy wiedzy, a cały proces zostaje powtórzony. Wnioskowanie kończy się, kiedy nie jest moŝliwe wygenerowanie Ŝadnych nowych faktów lub gdy poszukiwana reguła została odnaleziona. Wnioskowanie wstecz" rozpoczyna się od hipotezy i poszukiwania argumentów (dowodów), które pozwolą ją potwierdzić lub obalić, korzystając z reguł zawartych w bazie wiedzy. Jeśli reguły korzystają z faktów, które nie są znane, a które wynikają z innych reguł, to system najpierw sprawdza te reguły. Jeśli danych faktów nie da się wyprowadzić za pomocą reguł wówczas system pyta o nie uŝytkownika. Proces wnioskowania zwykle odbywa się rekurencyjnie, aŝ do momentu, kiedy uda się uzyskać wszystkie dane potwierdzające bądź odrzucające postawione hipotezy. Dzięki systemowi ekspertowemu SEOJ z bazą wiedzy dziedzinowej moŝliwe jest: - Stawianie diagnoz w zakresie oceny jakości produkty, usługi (np. dla oceny jakości oprogramowania odpowiedź na pytanie czy produkt będzie wysokiej jakości lub, jaką jakość posiada obecnie), - Formułowanie wniosków o wytwarzanym produkcie lub świadczonych usługach, - Formułowanie diagnoz i prognoz o procesach wytwarzania produkty czy świadczenia usług (np. dla produkcji oprogramowania, odpowiedź na pytanie czy lepszy produkt moŝna uzyskać, gdy zastosuje się określony proces produkcji, określoną metodę jego wytwarzania, narzędzia programowe, etc.). - Formułowanie wniosków o zmienności jakości oprogramowania w jego cyklu Ŝycia, - Identyfikacja oceny jakości wytwarzanego produktu (oprogramowania) i wykonywanych procesów oraz zadań produkcyjnych, - Integracja danych róŝnorodnych, informacji i wiedzy w jednym systemie, - Oszczędność czasu przeznaczonego na ocenę jakości, - Eliminacja niepoŝądanych i błędnych rozwiązań (ocen), - MoŜliwość uŝycia wielu miar, parametrów nawet często trudnych do porównania w procesie oceny jakości i podejmowaniu działań projakościowych (decyzyjnych), - Zmniejszenie kosztów oceny jakości poprzez wdroŝenie wypracowanych procedur zbierania danych, wnioskowania i wywodu wiedzy, itp.

75 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Metoda integracji danych podstawą adaptacyjnego i otwartego charakteru systemów ekspertowych oceny jakości. Dzięki zastosowaniu metody integracji opartej na ontologiach w module integracji heterogenicznych źródeł danych rozwiązano w systemie SEOJ dodatkowo następujące, znaczące problemy: - MoŜliwe jest uzupełnienie ocen jakościowych o nowe źródła danych. Muszą być wówczas dodane terminy, nie zawarte dotychczas w ontologii globalnej. Wymagane jest równieŝ zdefiniowanie relacji między tymi terminami oraz zintegrowanie dotychczasowej ontologii globalnej z ontologią powstałą dla nowych źródeł oceny, - Dzięki współdzieleniu słowników oraz odwzorowaniu lokalnych ontologii w ontologię globalną moŝliwe jest porównanie ocen jakości. Główną cechą systemu SEOJ jest integracja funkcji i danych oraz jego otwarty charakter na nowe źródła (struktury) danych, róŝne sposoby obróbki danych, metody wywodu wiedzy. Otwartość systemu SEOJO na nowe źródła danych wynika z metody integracji, zaś otwartość na róŝne sposoby wywodu wiedzy i róŝne sposoby obróbki danych, z istoty systemów ekspertowych. Systemu SEOJ wymaga wykonania konwersji danych, do takich struktur, które są niezbędne dla stosowanych w systemie metod wywodu wiedzy, za kaŝdym razem, gdy pojawi się nowe źródło danych. Gdy zostanie on oparty na relacyjnej bazie danych to taka konwersja jest moŝliwa dzięki wbudowanym w systemy zarządzania bazami danych mechanizmom (np. zmaterializowane perspektywy, modyfikacje schematu bazy danych, konwersje między bazami danych). JednakŜe najwaŝniejszą, obok integracji danych, cechą systemu SEOJ jest moŝliwość zautomatyzowania procesu adaptacji bazy danych i bazy wiedzy do nowych pojawiających się źródeł danych, róŝnych względem danych składowanych w bazie danych systemu pod względem pochodzenia, typu wartości, znaczenia, przeznaczenia, itd. Ten adaptacyjny i otwarty charakter metody integracji opartej na systemie SEOJ, zilustrowano schematycznie na rys. 2. Źródło: opracowanie własne Rys. 2. Otwarty i adaptacyjny charakter systemu SEOJ

76 76 Tomasz Dudek, BoŜena Śmiałkowski Architektura ekspertowego systemu oceny jakości Metoda integracji heterogenicznych źródeł danych czyni ekspertowy system oceny jakości otwartym na nowe heterogeniczne źródła danych. 5. Podsumowanie WaŜną cechą danych źródłowych zasilających ekspertowy systemy oceny jakości jest heterogeniczność. Ta własność doprowadziła do sytuacji, w której aby dany system uznać za niezaleŝny (od nowych i zmiennych w czasie źródeł danych) naleŝy uwzględnić integrację danych źródłowych oraz zmienny w czasie charakter kryteriów oceny. System ekspertowy SEOJ, zgodny z zaprezentowaną w artykule architekturą, wykazuje otwartość na problem pojawienia się coraz to nowszych źródeł danych (wcześniej nieznanych), które mogą wzbogacić proces oceny jakości, o nowe kryteria oceny. 6. Literatura 1. BusinessObjects SA: From operational to analytical reporting with business objects data integrator Carey M.: Towards Heterogeneous Multimedia Information Systems: The Garlic Approach. International Workshop on Distributed Object Management, Waszyngton, Dudek T.: Integracja danych w systemach ekspertowych oceny jakości. Roczniki Informatyki Stosowanej Wydziału Informatyki PS nr 9, n.t. Metody Informatyki Stosowanej w Zarządzaniu, Szczecin, Dudek T.: System informatyczny jako narzędzie wspomagające wycenę nieruchomości. Roczniki Informatyki Stosowanej Wydziału Informatyki PS, Metody Informatyki Stosowanej w Zarządzaniu, Szczecin, Janowski A., Szulwic J., Wróblewska D.: SIP i systemy ekspertowe w zarządzaniu hałasem Michalik K., Architektura i cechy systemów ekspertowych, aitech.pl/content/ view/79/142/lang,iso , Śmiałkowska B.: Multi-version metadata model at enterprise s data warehouse with ontologies. Materiały międzynarodowej konferencji Advanced Computer Systems, Świnoujście, Tversky A.: Features of Similarity. Psychological Review, 1977

77 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, EXPERT SYSTEM ARCHITECTURE FOR QUALITY VALUATION Summary The computer monitoring systems for water networks have been implemented in Polish waterworks in arising range in the last 10 years but their use there does not meet their potentialities. These systems are used currently as self-contained programs for collecting the data of water production and of water pressures in area pump works informing the water net operators about the general state of their object while could and should be used as elements of the water net management systems. Such an information system for management of communal water networks is presented in the paper. Keywords: communal water network management, computer decisions making systems, GIS, mathematical modeling of water network systems Tomasz Dudek Akademia Morska tdudek@wi.ps.pl BoŜena Śmiałkowska Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny bsmialkowska@wi.ps.pl

78 78 Arkadiusz Januszewski Cechy systemów klasy Business Intelligence stosowanych w controllingu ARKADIUSZ JANUSZEWSKI Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy CECHY SYSTEMÓW KLASY BUSINESS INTELLIGENCE STOSOWANYCH W CONTROLLINGU Streszczenie W artykule podkreślono wzrost zainteresowania systemami klasy Business Intelligence, przeznaczonymi dla wspomagania controllingu. Opisano ich cechy funkcjonalne oraz techniczne. Wskazano zalety rozwiązań informatycznych dla controllingu i budŝetowania, które wynikają z zastosowania technologii OLAP oraz technologii internetowych i intranetowych. Słowa kluczowe: controlling, budŝetowanie, On-line Analytical Proccesing, Business Intelligence 1. Wprowadzenie Jeszcze kilka lat temu wieku większość stosowanych w Polsce systemów wspomagających controlling operacyjny, w tym budŝetowanie, oparta była na arkuszu kalkulacyjnym. Wyniki badań autora z roku 1997 wykazały np., Ŝe z 13 firm, które wdroŝyły budŝetowanie, aŝ 11 wspomagało ten proces arkuszem kalkulacyjnym [4, s ]. Dominację arkusza kalkulacyjnego potwierdziły badania przeprowadzone na grupie 118 duŝych firm przez firmę Arthur Andersen w 1999 roku. Zdecydowana większość z 44% jednostek, które deklarowały uŝywanie narzędzi informatycznych do wspierania budŝetowania i konsolidacji sprawozdań, uŝywało w tym celu arkusza kalkulacyjnego [1, s.32]. TakŜe sondaŝ dedykowanego controllerom portalu internetowego z 2001 roku, wskazał na zdecydowaną przewagę arkusza kalkulacyjnego nad innymi narzędziami: aŝ 154 ze 199 firm (77%) dla potrzeb controllingu stosowało w tym czasie to popularne narzędzie, a jedynie w 19 jednostkach (10%) - oprogramowanie specjalistyczne. Rozwój i większa dostępność narzędzi klasy Business Intelligence spowodowały, Ŝe obecnie coraz więcej przedsiębiorstw, do wspomagania controllingu i rachunkowości zarządczej wybiera zamiast arkusza kalkulacyjnego specjalistyczne oprogramowanie wykorzystujące technologię hurtowni danych i narzędzia wielowymiarowego, interaktywnego przetwarzania analitycznego OLAP (on-line analytical processing). Przedstawione w raporcie Poland Enterprise Application Software Forecast and 2006 Vendor Shares wyniki badań IDC Polska przeprowadzonych dla CFO Magazyn Finansowy wykazały, Ŝe w ciągu ostatnich 3 lat na polskim rynku znacząco wzrosło zainteresowanie specjalistycznymi narzędziami przeznaczonymi do controllingu (zarządzania budŝetami i analiz) [7]. W 2006 roku odnotowano 37% więcej wdroŝeń niŝ w roku poprzednim. Większość z wdroŝonych systemów została wykonana w technologii OLAP. Bardzo często zdarza się, Ŝe w stosowanych w przedsiębiorstwach systemach controllingu i budŝetowania wprowadza się zmiany technologiczne polegające na zamianie oprogramowania

79 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, opartego na arkuszu kalkulacyjnym na oprogramowanie specjalistyczne wykorzystujące technologię OLAP1. Celem artykułu jest przedstawienie cech funkcjonalnych oraz technicznych systemów informatycznych przeznaczonych dla controllingu, które zostały wykonane w technologii OLAP. Systemy te posiadają wiele zalet w stosunku do rozwiązań opartych na arkuszu kalkulacyjnym i z tego powodu warto poznać ich moŝliwości. 2. Cechy funkcjonalne systemów OLAP stosowanych w controllingu Szczególne znaczenie w systemach controllingu ma moŝliwość analizowania danych kosztowych i przychodowych w wielu wymiarach jednocześnie oraz poruszania się po hierarchii wymiarów. Zwiększa to znacznie szybkość analizowania dostępnych danych, ich porównywania w róŝnych przekrojach i ustalania kluczowych wartości, które w głównej mierze wpływają na zagregowane dane syntetyczne. MoŜliwości analityczne systemów OLAP są wykorzystywane najczęściej w następujący sposób: przedstawianie kosztów w wielu wymiarach jednocześnie np. rodzaju, miejsca powstawania kosztu (MPK) i czasu; przedstawianie sprzedaŝy (w układzie wartościowym i ilościowym) w wielu wymiarach jednocześnie np. produktu, klienta, geografii i czasu; przedstawianie zysku lub tzw. marŝy pokrycia finansowego w wielu wymiarach jednocześnie np. produktu, klienta, geografii i czasu; porównywanie wyników (przychodów, kosztów, zysku) róŝnych centrów zysku i centrów inwestycji między sobą, w czasie i na róŝnym poziomie szczegółowości analizowanych pozycji; drąŝenie w głąb (drill down) i konsolidowanie (roll up) kosztów według hierarchii wymiarów np. od kont syntetycznych do róŝnych poziomów kont analitycznych, od MPK wyŝszych poziomów do MPK niŝszych poziomów; drąŝenie w głąb (drill down) konsolidowanie (roll up) przychodów i zysku (marŝy) według hierarchii wymiarów np. od regionów sprzedaŝy przez grupy klientów do poszczególnych klientów; konsolidowanie budŝetów kosztów podrzędnych MPK (znajdujących się na niŝszych poziomach hierarchii) w budŝety nadrzędnych MPK, co jest przydatne w trakcie negocjacji budŝetów; konsolidowanie budŝetów przychodowo-kosztowych podrzędnych centrów zysku w budŝety nadrzędnych centrów zysku, co jest przydatne w trakcie negocjacji budŝetów; porównywanie danych planowanych i rzeczywistych o przychodach i kosztach w wielu wymiarach jednocześnie i poruszanie się w głąb hierarchii zdefiniowanych wymiarów, co ułatwia ustalenie przyczyn odchyleń; 1 Według W.Kiljańskiego szefa firmy Controlling systems spośród ponad 50 wdroŝeń systemu Eureca, które miały miejsce do połowy roku 2008, jednie w dwóch przypadkach, wdroŝenie systemu controllingu polegało na jego zbudowaniu od zera w pozostałych przypadkach przedsiębiorstwa eksploatowały systemy oparte na arkuszu kalkulacyjnym. (Informacja uzyskana w trakcie dyskusji na seminarium poświęconym wdroŝeniom systemu Eureca, które odbyło się w kwietniu 2008 roku w Warszawie).

80 80 Arkadiusz Januszewski Cechy systemów klasy Business Intelligence stosowanych w controllingu porównywanie róŝnych wersji budŝetów w wielu wymiarach jednocześnie i porównywanie odpowiadających im wskaźników syntetycznych, co ułatwia wybranie właściwego wariantu budŝetu; przedstawianie struktury kosztów, przychodów i zysku) w ujęciu procentowym w wielu wymiarach jednocześnie i na róŝnym poziomie szczegółowości; przedstawianie dynamiki kosztów, przychodów, wyników, pozycji sprawozdania finansowego (bilansu, rachunku zysków i strat, przepływów pienięŝnych) w czasie i na róŝnych poziomach szczegółowości. W tabeli 1 przedstawiono podstawowy zakres wspomagania controllingu, które moŝe być realizowane w systemie opartym na hurtowni danych i technologii OLAP. Podana charakterystyka obejmuje często stosowane wymiary analityczne i badane miary (fakty). Tabela 1. Przykładowe obszary zastosowań technologii OLAP w controllingu i rachunkowości zarządczej Zagadnienie Typowe miary Typowe wymiary Zakres wspomagania BudŜetowanie kosztów i kontrola wykonania BudŜetowanie sprzedaŝy Rachunek kosztów i marŝy Badanie i planowanie przepływu środków koszt wykonany koszt planowany wartość sprzedaŝy ilość cena koszt marŝa koszt jednostkowy wpływ wypływ okres MPK wersja budŝetu rodzaj kosztu produkt przedsięwzięcie zlecenie produkcyjne okres produkt klient region okres MPK metoda kalkulacji rodzaj kosztu produkt półfabrykat przedsięwzięcie zlecenie produkcyjne okres przedział czasowy kontrola odchyleń kosztów rzeczywistych od planowanych, identyfikacja przyczynowa, symulacja zmiany budŝetów pozycji kosztów (oraz natychmiastowe odzwierciedlanie zamiany warunków symulacji w prezentowanych wskaźnikach i sprawozdaniach) wspomaganie sporządzania budŝetu bezpośrednio w wielowymiarowym modelu OLAP porównanie róŝnych metod kalkulacji kosztów (np. tradycyjnych z rachunkiem kosztów działań) i ich wpływu na takie wielkości jak np.: jednostkowy koszt wytworzenia wyrobów lub półfabrykatów, marŝa na wyrobach przegląd historii bilansu środków pienięŝnych identyfikacja przyszłych zagroŝeń

81 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Zagadnienie Typowe miary Typowe wymiary Zakres wspomagania pienięŝnych rodzaj działalności źródło przepływu płynności finansowej identyfikacja obszarów planowanie inwestycji Analiza struktury i dynamiki bilansu oraz rachunku wyników koszt przychód wynik wartość aktywów przedział czasowy pozycja bilansu pozycja rachunku wyników identyfikacja niekorzystnych trendów zmiany struktury i dynamiki aktywów i pasywów oraz kosztów, przychodów i wyników wartość pasywów Analiza wskaźnikowa działalności przedsiębiorstwa wartości wskaźników przedział czasowy wskaźnik pozycja sprawozdania finansowego konto syntetyczne konto analityczne analiza historii kształtowania się wskaźników oceny działalności identyfikacja przyczyn kształtowania się wskaźników symulacja wpływu zmiany wartości pozycji bilansu lub rachunku wyników na kształtowanie się wskaźników Źródło: [6]. 3. Cechy techniczne oprogramowania OLAP wspomagającego controlling i wynikające z nich korzyści funkcjonalne Do najpopularniejszych, rodzimych rozwiązań wspomagających controlling operacyjny, które zostały wykonane w technologii OLAP i stanowią niezaleŝne rozwiązania typu stand-alone, naleŝy system EURECA firmy Controlling Systems, która w latach zanotowała największą liczbę wdroŝeń zakończonych i rozpoczętych oraz TETA Controlling firmy TETA (tabela 2). Pozostałe, wymienione w tabeli 2, systemy są bądź produktami firm zachodnich (Prophix, InForum, Business Objects), bądź stanowią część oferowanego zintegrowanego systemu wspomagającego zarządzanie (CDN XL Controlling, systemy BPSC, Optima Controlling kiedyś sprzedawana jako część systemu IFS Applications [4]). Oba wspomniane wyŝej rozwiązania zostały wykonane w oparciu o technologie hurtowni danych firmy Microsoft i są przeznaczone głównie dla średniej wielkości przedsiębiorstw, a ich dostawcy świadczą usługi integracji swoich produktów z systemami transakcyjnymi pochodzącymi od róŝnych producentów. NiŜej zostaną przedstawione cechy techniczne i wynikające z nich korzyści funkcjonalne systemu EURECA, który według IDC Polska oferuje najbardziej wszechstronne funkcjonalności oraz został wdroŝony w przedsiębiorstwach i instytucjach z najbardziej zróŝnicowanych branŝ (od transportu, logistyki, dystrybucji po edukację i media), a takŝe w firmach, w których proces budŝetowania jest najbardziej rozbudowany. System EURECA został wykonany w technologii firmy Microsoft.NET, przy zastosowaniu narzędzi Microsoft Visual Studio.NET do tworzenia graficznego interfejsu uŝytkownika, pracuje

82 82 Arkadiusz Januszewski Cechy systemów klasy Business Intelligence stosowanych w controllingu w oparciu o relacyjną bazę danych Microsoft SQL i wielowymiarową bazę danych Microsoft OLAP oraz wykorzystuje usługi analityczne Microsoft Analysis Services2. Architekturę systemu EURECA tworzą: warstwa logiki biznesowej, działająca w oparciu o hurtownię danych; mechanizmy do tworzenia hurtowni danych, wielowymiarowych struktur danych oraz do zasilania hurtowni danymi z systemów transakcyjnych: tabele baz danych w Microsoft SQL Server, słuŝące do gromadzenia ściśle określonych danych z systemów transakcyjnych, usługi DTS (Data Transformation Services), słuŝące do przenoszenia danych między wieloma niejednorodnymi bazami (dokonują transformacji danych do zdefiniowanych tymczasowych tabel baz danych oraz przetwarzają pobrane dane i wpisują je do właściwych tabel, uaktualniając jednocześnie zdefiniowane struktury wielowymiarowe); warstwa prezentacyjna z interfejsem uŝytkownika. Firma oferująca narzędzia Controlling Systems Tabela 2. Dostawcy specjalistycznych narzędzi do budŝetowania i analiz Nazwa narzędzia Przeznaczenie WdroŜenia zakończone w latach WdroŜenia rozpoczęte EURECA budŝetowanie i analizy TETA TETA Controlling budŝetowanie i analizy 18 4 Consorg Optima Controlling budŝetowanie i analizy 11 2 Solemis Prophix budŝetowanie i analizy 17 2 inforum BI Business Objects BPSC ComArch inforum Business Intelligence Business Objects Budgeting, Payroll Planning, Sales Planning Business Objects Plan Reporting budŝetowanie i analizy 20 7 budŝetowanie n/d n/d analizy n/d n/d BudŜetowanie 1 12 Impuls BI budŝetowanie 1 14 SWD 35 0 CDN XL Controlling budŝetowanie i analizy Comarch Business Intelligence Źródło: [7] ( na podstawie badań IDC Polska) budŝetowanie i analizy Opis systemu EURECA podaję na podstawie [2] i [3].

83 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Na uwagę zasługuje tu przede wszystkim wykorzystanie wielowymiarowych struktur danych zawartych w technologii OLAP, która zapewnia opracowywanie, kontrolowanie i analizowanie budŝetów w ujęciach: wielowymiarowym - dzięki temu moŝna np. jednocześnie zarządzać budŝetem sprzedaŝy podziale na segmenty rynku, regiony geograficzne czy grupy asortymentowe; wielomiarowym - dzięki temu moŝna jednocześnie planować i obserwować wiele miar dla jednego zjawiska np. ilość, wartość i średnią cenę sprzedaŝy; wielookresowym - dzięki moŝna np. zarządzać budŝetami projektów trwających od listopada do kwietnia lub inwestycji trwających np. 27 miesięcy. Do waŝnych cech technicznych opisywanego produktu naleŝą: zapewnienie dostępu do danych i funkcji systemu za pomocą przeglądarki internetowej, integracja z pakietem Microsoft Office (głównie z MS-Excel), wielojęzyczność, moŝliwość automatycznego pobierania danych z systemów transakcyjnych, wykorzystanie do tworzenia wykresów popularnego narzędzia Crystal Reports firmy Seagate Crystal Decisions. MoŜliwość prowadzenia analiz zgromadzonych danych za pośrednictwem przeglądarki internetowej jest szczególnie istotna dla firm rozproszonych terytorialnie, które posiadają wiele oddziałów. Zapewnienie dostępu do funkcji systemu poprzez Internet oraz intranet firmy oznacza, Ŝe z jego funkcji moŝna korzystać praktycznie z dowolnego miejsca i w dowolnym czasie. W stosunku do systemów budŝetowania opartych na arkuszu kalkulacyjnym rozwiązanie takie posiada następujące zalety3: budŝety cząstkowe 4 - tworzonych przez zarządzających nimi kierowników mogą być wprowadzane z dowolnego miejsca do wspólnej bazy danych; zapisane we wspólnej bazie danych budŝety cząstkowe mogą być bez opóźnień automatycznie konsolidowane tworząc budŝety jednostek znajdujących się na wyŝszych poziomach struktury organizacyjnej oraz budŝet główny całego przedsiębiorstwa; zapisane budŝety cząstkowe oraz skonsolidowane budŝety mogą być natychmiast udostępniane kierownikom wyŝszych szczebli zarządzania i controllerom finansowym, co przyspiesza proces negocjacji budŝetów; kierownicy poszczególnych komórek z dowolnego miejsca na bieŝąco śledzić poziom realizacji budŝetów (za które są odpowiedzialni) oraz uzyskiwać dostęp do listy transakcji (dokumentów) składających się na wykonanie ich fragmentu budŝetu; kierownicy oddziałów, analitycy i controllerzy mogą z dowolnego miejsca na bieŝąco analizować informacje o stanie zasobów finansowych i materialnych, poziomie kosztów 3 Oczywiście - oprócz dostępu z dowolnego miejsca - wymienione cechy posiada kaŝdy wielodostępny system budŝetowania, który zapisuje dane we wspólnej bazie danych. Arkusz kalkulacyjny MS Excel jest jednym z najczęściej uŝywanych narzędzi w controllingu. Jest stosunkowo prosty w obsłudze, ma bogatą funkcjonalność i jest wyposaŝony w wiele kreatorów wykresów i raportów. Ma jednak teŝ róŝne ograniczenia i niedogodności, takie jak dość kłopotliwe i czasochłonne pobieranie danych z systemów transakcyjnych (konieczne w przypadku systemu budŝetowania), problematycznym wielodostępem czy brakiem moŝliwości zarządzania uprawnieniami. 4 BudŜety cząstkowe składają się na budŝet całego przedsiębiorstwa, który powinien być tworzony automatycznie w procesie konsolidacji.

84 84 Arkadiusz Januszewski Cechy systemów klasy Business Intelligence stosowanych w controllingu i wyników swojej placówki oraz całej firmy, dzięki czemu nie są uzaleŝnieni od raportów tworzonych przez pracowników w siedzibie głównej, co przyspiesza proces podejmowania decyzji i redukuje błędne decyzje podejmowane na podstawie nieaktualnych danych. W systemie EURECA moŝna w dowolnym momencie wyeksportować dane do arkusza kalkulacyjnego MS-Excel, w celu przeprowadzania dodatkowych analiz oraz umieścić raporty graficzne w MS-PowerPoint w celu przygotowania prezentacji dla zarządu. WaŜną korzyścią z integracji z MS-Excel jest moŝliwość bezproblemowego wczytywania arkuszy kalkulacyjnych do bazy systemu, czyli traktowanie plików MS-Excel jako źródła danych. Jest to szczególnie przydatne na etapie wdraŝania systemu, kiedy to kierownicy często przygotowują budŝety właśnie w arkuszu kalkulacyjnym. MoŜe być takŝe wykorzystane w przypadku gdy przed przesłaniem danych z systemu dziedzinowego do systemu budŝetowania zachodzi konieczność wykonania dodatkowych obliczeń (np. rozliczenia kosztów) nie przewidzianych w systemie dziedzinowym. Warto teŝ wspomnieć, Ŝe w EURECE zastosowano gotowe komponenty MS-Office co zapewnia identyczne jak w MS-Excel poruszanie się po tabelach z danymi (arkuszach budŝetowych). Wielojęzyczność i łatwe dostosowanie raportów do standardów krajowych, dotyczących języka i sposobu formatowania (np. liczb) oznacza, Ŝe EURECA moŝe być z powodzeniem uŝywana przez firmy międzynarodowe. Dzięki moŝliwości automatyzacji procesu pobierania danych z systemów transakcyjnych moŝna na bieŝąco śledzić stopień realizacji planów. Proces ten opiera się na oryginalnej metodologii DiMARTS, opracowanej przez Controlling Systems, która umoŝliwia pobranie danych do aplikacji ze standardowych, zdefiniowanych na etapie wdroŝenia formatów plików. Korzysta się z wcześniej zdefiniowanej procedury, która pobiera dane z odpowiednich tabel baz danych systemów transakcyjnych (finansowo-księgowego, płacowego, sprzedaŝy itp.), konwertuje je, oczyszcza, agreguje i zapisuje w kostkach OLAP. Dane o wykonaniu planów są pobierane w trybie off-line, z róŝną częstością, w zaleŝności potrzeb firmy i zostają zestawione ze wszystkimi, zdefiniowanymi przez uŝytkowników wersjami planów. 4. Zakończenie Kierunek zmian w rozwiązaniach informatycznych przeznaczonych dla controllingu i budŝetowania naleŝy uznać za słuszny. Technologie OLAP i technologie internetowych, które zostały zaimplementowane w kaŝdym, liczącym się na polskim rynku, oprogramowaniu controllingowym stwarzają duŝo większe moŝliwości, niŝ te, które oferowały systemy oparte jedynie na arkuszu kalkulacyjnym lub te, które stanowiły integralną część systemu finansowo-księgowego, względnie moduł systemu klasy ERP (Enterprise Resources Planning). Kluczowe zalety nowych rozwiązań to zastosowanie technologii relacyjnych i wielowymiarowych baz danych, dostęp do bazy danych systemu controllingowego za pomocą przeglądarki internetowej, moŝliwość przeprowadzania wielowymiarowych analizy OLAP oraz ścisła integracja z Ms-Excel, która m.in. ułatwia wdroŝenie nowego systemu nie wymusza bowiem natychmiastowej zmiany przyzwyczajeń pracowników zaangaŝowanych w proces tworzenia i kontrolowania budŝetów.

85 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, Literatura 1. Arthur Andersen (1999) Zarządzanie finansami szanse i bariery. Raport z badania polskich przedsiębiorstw, Warszawa 2. Controlling Systems (2007) Materiały informacyjne [Dostęp 2 grudnia 2007] Dostępne w Internecie 3. FiM Consulting (2007) EURECA rozwiązanie do budŝetowania i analiz wielowymiarowych. Materiały informacyjne [on-line] [Dostęp 2 grudnia 2007] Dostępny w Internecie 4. Greczuszkin S. (2002) Partner czyli współproducent. Teleinfo nr 6 5. Januszewski A. (1998) Komputerowo wspomagane budŝetowanie kosztów w przedsiębiorstwach o złoŝonych strukturach zarządzania, rozprawa doktorska, Uniwersytet Gdański Sierocki R. (2007) OLAP to efektywna technologia przetwarzania danych analitycznych. Controlling i Rachunkowość Zarządcza, Nr 1 7. Szarska E. (2007) W czym budŝetować? W czym analizować? CFO Magazyn Finansistów, IDG Poland, wrzesień FEATURES OF BUSSINES INTELLIGENCE SYSTEMS CLASS IMPLEMENTED IN CONTROLLNG Summary The article shows the increase of application of Business Intelligence systems used in controlling and budgeting area. The functional and technical features of those systems are described. The advantages of controlling and budgeting information solutions due to using OLAP and Internet technologies are pointed out. Keywords: controlling, budgeting, Business Intelligence, On-line Analytical Processing, Business Intelligence Arkadiusz Januszewski Katedra InŜynierii Zarządzania Wydział Zarządzania Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Bydgoszcz, Al. Kaliskiego 7 bud arekj@utp.edu.pl

86 86 Waldemar Karwowski, Aleksandra Sawczuk, Arkadiusz Orłowski Zarządzanie kontami bankowymi na przykładzie aplikacji wykorzystujacej standard OFX WALDEMAR KARWOWSKI, ALEKSANDRA SAWCZUK, ARKADIUSZ ORŁOWSKI Katedra Informatyki SGGW ZARZĄDZANIE KONTAMI BANKOWYMI NA PRZYKŁADZIE APLIKACJI WYKORZYSTUJACEJ STANDARD OFX Streszczenie Artykuł przedstawia podstawy standardu Open Financial Exchange (OFX) oraz proces formułowania załoŝeń, projektowania i tworzenia prostego systemu do obsługi wyciągów bankowych. Omówiono podstawowe elementy standardu i ich rolę w dokumencie OFX. Przedstawiono przykładowe komunikaty ze szczególnym uwzględnieniem zapytań dotyczących wyciągu bankowego. Następnie zaprezentowano wymagania programu oparte o rozpoznane potrzeby potencjalnych uŝytkowników. Przedstawiono najwaŝniejsze elementy projektu oraz omówiono wykorzystane technologie. Na końcu sformułowano wnioski i doświadczenia zebrane podczas realizacji projektu. Słowa kluczowe: OFX, XML, informatyczne systemy bankowe, wymiana danych 1. Wstęp Współcześnie praktycznie wszędzie, niezaleŝnie od tego czy jest to urząd, instytucja finansowa, firma produkcyjna czy usługowa następuje wymiana danych. Dane dotyczą klientów, produktów a takŝe związanych z nimi operacji finansowych. Przekazywane są one w róŝnej postaci, pomiędzy wieloma systemami i programami, działającymi w róŝnych firmowych działach. JeŜeli dane te są przekazywane w róŝnych formatach to staje się to uciąŝliwe dla tych, którzy chcą je wykorzystać w innej aplikacji w postaci innej niŝ źródłowa. Ręczne przepisywanie jest do przyjęcia tylko w przypadku niewielkich dokumentów. Konwertowanie danych przez pracowników, nawet przy pomocy rozmaitych narzędzi, jest uciąŝliwe, czasochłonne i niestety dość często bywa działaniem generującym błędy. W efekcie na większą skalę jest to postępowanie bardzo kosztowne, co szczególnie w okresie kryzysu finansowego, ma niebagatelne znaczenie. Obecnie obrót pieniądza odbywa się przede wszystkim w formie elektronicznej, tradycyjne formy: monety, banknoty czy czeki mają znaczenie drugorzędne, natomiast dane o operacjach finansowych są bardzo waŝne, powinny być przekazywane i przetwarzane w moŝliwie najkrótszym czasie. W odpowiedzi na te potrzeby powstały róŝne standardy do bezpośredniej wymiany informacji finansowych, jednym z najwaŝniejszych jest OFX [1]. Standard ten jest bardzo obszerny ze względu na ilość czynności bankowych jakie obsługuje, zajmuje się teŝ bezpieczeństwem wymiany danych oraz synchronizacją. JednakŜe firmy w zaleŝności od potrzeby mogą wykorzystywać tylko niektóre jego elementy. Celem niniejszej pracy jest pokazanie jak moŝna usprawnić zarządzanie kontem bankowym oraz zbadanie czy moŝna przy pomocy powszechnie dostępnych narzędzi programistycznych zbudować funkcjonalną aplikację wspierającą standard OFX. Praca jest częścią większego cyklu badań na temat re-

87 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, prezentacji informacji finansowych w języku XML [2]. Oprócz walorów technicznych wyniki mogą stanowić podstawę integracji koncepcji z dziedziny operacji finansowych w formie modelu ontologicznego. 2. Podstawy standardu OFX W dobie informatyzacji wielu klientów instytucji finansowych korzysta ze swoich rachunków bankowych poprzez strony WWW. Dla przeciętnego uŝytkownika korzystającego z bankowości elektronicznej przejrzenie historii swoich transakcji, które prawdopodobnie nie są zbyt liczne, nie jest zadaniem trudnym. Do tego wystarczają podstawowe usługi dostarczane przez dany bank. Problem pojawia się wtedy, gdy indywidualny klient lub instytucja finansowa, generuje miesięcznie kilka tysięcy transakcji na swoim rachunku bankowym i dostępne proste narzędzia stają się niezbyt wygodne. W związku z rosnąca liczbą transakcji zawieranych za pośrednictwem sieci internetowej pojawiło się zapotrzebowanie na nowoczesne narzędzia, które umoŝliwiły by szybką, spójną i uniwersalną komunikację pomiędzy klientami a bankami. Odpowiednią podstawą do sformalizowania wymiany takich danych okazał się język znaczników XML (extensible Markup Language). Jest to standard tekstowy, którego podstawowym celem jest przechowywanie danych i ich struktury, a nie ich prezentacja. Podstawową jego cechą jest samoopisywalność dobrze nazwane znaczniki w dokumencie XML opisują wartości jakie zawierają i co one oznaczają. Teksty przygotowane w ten sposób moŝna formatować na róŝne sposoby i poddawać je dalszemu przetwarzaniu. Dodatkowo cechą tego języka są jasno i jednoznacznie zdefiniowane reguły tworzenia dokumentów oraz łatwość w tworzeniu oprogramowania korzystającego z tychŝe dokumentów. Jest to standard otwarty i niezaleŝny od platformy, został utworzony i jest rozwijany przez niedochodową organizację W3C na otwartej bezpłatnej licencji. XML stał się podstawą kilku standardów w branŝy finansowej, najbardziej popularnym z nich jest OFX który powstał w 1997 roku dzięki współpracy trzech firm: CheckFreeCorp, Intuit Inc. oraz Microsoft Corporation. Standard ten jest, jak sama nazwa wskazuje, standardem otwartym oznacza to, Ŝe kaŝdy, zarówno klient indywidualny jak i duŝa instytucja finansowa, moŝe bezpłatnie z niego korzystać. W szczególności standard OFX wspomaga szeroki zakres finansowych czynności, takich jak: wyciągi bankowe, karty kredytowe, przelewy środków, poŝyczki, płatności konsumenckie, płatności firmy, wyciągi brokerskie, włączając w to historię transakcji, bieŝące portfele akcji, salda dla normalnych kont i planów oszczędnościowych 401(k) (Brokerage and mutual fund statement download, including transaction history, current holdings, and balances for normal accounts and 401(k) accounts), przedstawienia do zapłaty i wypłaty, formularze podatkowe, pobieranie obrazów dla celów bankowych. Udostępniony jest równieŝ mechanizm automatic 1 Way OFX (Active Statements/Web Connect), który umoŝliwia instytucji finansowej dostarczanie historii transakcji ze stron internetowych z aplikacjami bankowymi bezpośrednio do klientów, którzy uŝywają programu MS Money. Wyciągi są dostarczane do aplikacji klienckiej w postaci pliku zgodnego ze schematem OFX. Drugą grupę funkcjonalności stanowi wspomaganie komunikacji pomiędzy instytucjami finansowymi włączając takich członków jak: banki, domy maklerskie, partnerzy handlowi, doradcy finansowi czy agencje rządowe. Ponadto OFX wspomaga szeroki zakres nakładek (front end applications) w tym aplikacje internetowe, obsługując wszystkie typy usług finansowych na wszystkich platformach. Dzięki otwartości i rozszerzalności standard znajduje zastosowanie nie tylko w realiach amerykańskich, moŝe być stosowany w innych krajach.

88 88 Waldemar Karwowski, Aleksandra Sawczuk, Arkadiusz Orłowski Zarządzanie kontami bankowymi na przykładzie aplikacji wykorzystujacej standard OFX Standard zakłada działanie w modelu klient - serwer. Najogólniej mówiąc komunikacja w systemie OFX odbywa się za pomocą par zapytanie odpowiedź. Zapytanie ma postać dokumentu XML zgodnego ze schematem OFX, który jest przesyłany przez aplikację kliencką do serwera. Serwer na zapytanie klienta wysyła odpowiedź, która ma równieŝ strukturę dokumentu XML. Ma to odwzorowanie w nazewnictwie znaczników: nazwy znaczników oznaczających zapytania kończą się literami RQ, natomiast nazwy znaczników oznaczające odpowiedzi serwera literami RS. Przedstawimy teraz w skrócie budowę dokumentu OFX, jest ona zdefiniowana za pomocą schematów XML. Na początku pliku OFX znajduje się typowa deklaracja XML, zaś bezpośrednio po niej deklaracja OFX: <?xml version="1.0" encoding="utf 8"?> <?OFX OFXHEADER="200" VERSION="211" SECURITY="NONE" OLDFILEUID="NONE" NEWFILEUID="NONE"?> Wszystkie atrybuty w deklaracji OFX są wymagane i przyjmują wartość NONE jeśli klient albo serwer ich nie wykorzystują. OFXHEADER określa wersję deklaracji OFX; specyfikacja korzysta z wersji tej instrukcji, zatem wartość tego atrybutu jest 200. VERSION określa numer wersji OFX w jakiej będą zapisywane kolejne bloki dokumentu OFX; dla specyfikacji OFX wartość atrybutu wynosi 211. SECURITY określa typ poziomu zabezpieczenia jeŝeli jest uŝyte dla bloków OFX; moŝe przyjmować dwie wartości: NONE albo TYPE1. OLDFILEUID identyfikuje ostatnie zapytanie i odpowiedź, która została otrzymana i przetworzona przez klienta. NEWFILEUID jednoznacznie identyfikuje plik z zapytaniem. NEWFILEUID musi być wysłany z kaŝdym zapytaniem oraz serwer musi umieścić ten sam identyfikator w odpowiedzi. Ma to na celu szybkie zidentyfikowanie dwóch tych samych zapytań i jest takŝe wykorzystywane w obsłudze błędów. Po deklaracji następuje właściwy blok OFX, rozpoczyna się on od bloku zwanego top level OFX. Jest to korzeń dokumentu z elementem głównym OFX i odnośnikiem do głównego schematu standardu OFX, którym jest plik OFX2_Protocol.xsd. Plik ten zawiera łącza do pozostałych schematów OFX. Przykładowo: <ofx:ofx xmlns:ofx=" xmlns:xsi=" instance" xsi:schemalocation=" OFX2_Protocol.xsd"> Struktura dokumentu jest hierarchiczna, wszystkie kolejne bloki są zagnieŝdŝone w blokach wyŝszego poziomu. Drugi blok to zestawy wiadomości i wersje kontrolne (Message Sets and Version Control). OFX organizuje wiadomości w zestawy. Ogólnie zestawy te zawierają całość (lub część) usługi jaką chciałby wykonać uŝytkownik serwisu obsługującego OFX. Znaczniki zestawów wiadomości są nazywane według następującej konwencji: <xxxmsgsrqvn> Ŝądanie skierowane do serwera, oraz <xxxmsgsrsvn> odpowiedź z serwera, gdzie xxx oznacza konkretną operację bankową, natomiast n oznacza numer wersji kontrolnej, która została uŝyta w wiadomości; dla schematu OFX w wersji (i poprzednich) wartość ta zawsze wynosi 1. KaŜda pojedyncza wiadomość musi być zawarta w odpowiednim dla niej zestawie wiadomości. Z kolei zestawy wiadomości muszą spełniać następujące zasady: zapytanie RQ moŝe zawierać co najwyŝej jedno opakowanie zestawu wiadomości (message set wrapper) kaŝdego typu; wszystkie wiadomości umieszczone wewnątrz jednego zestawu muszą pochodzić z tej samej wersji kontrolnej; serwer musi odpowiadać uŝywając tych samych zestawów wiadomości i wersji jakie zostały uŝyte w pliku

89 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, z Ŝądaniem. Zestawy wiadomości w pliku OFX muszą pojawiać się w ustalonym porządku, na przykład SIGNONMSGSRQV1 (Signon) musi poprzedzić SIGNUPMSGSRQV1 (Signup). Trzeci blok to opakowania synchronizacji (Synchronizations wrappers). Standard OFX zapewnia synchronizację danych. Jest ona wykorzystywana w przypadku wystąpienia błędów, na przykład zapewnia prawidłowe przetworzenie zapytań pochodzących z wielu aplikacji jednego klienta, na przykład odtwarza dane z backupu. Kolejnym blokiem OFX jest transakcja (transaction). Transakcja składa się z wiadomości i z dodatkowych informacji z nią związanych, takich jak np. unikalny identyfikator transakcji, który jest uŝywany, aby zapobiec ewentualnej niejednoznaczności w dopasowywaniu zapytania i związanej z nim odpowiedzi. Instrukcje inne niŝ SONRQ/SONRS (element ten identyfikuje i autoryzuje uŝytkownika wobec instytucji finansowej) są przetwarzane jako transakcje. KaŜda wiadomość jest otoczona odpowiadającym jej opakowaniem transakcji (transaction wrapper). Nazwy opakowań transakcji są budowane wg wzoru: <xxxtrnrq>/<xxxtrnrs>. KaŜde opakowanie transakcji otacza pojedynczą transakcję, np. opakowanie transakcji <LOANSTMTTRNRS> otacza odpowiedź serwera <LOANSTMTRS>. Najbardziej zagnieŝdŝony blok to wiadomości. Specyfikacja OFX uŝywa takŝe jednolitej konwencji do nazywania znaczników poszczególnych instrukcji w zaleŝności od ich funkcji. PoniŜsza tabela przedstawia te grupy razem z przykładem konkretnego polecenia dla zapytania RQ. Grupa wiadomości Tabela 1. Konwencja w nazewnictwie znaczników w OFX RQ Przykład RQ Funkcja Basic <xxxrq> <STMTRQ> odczyt czynności Add <xxxrq> tworzenie nowej instancji obiektu Modify <xxxmodrq> <PMTMODRQ> modyfikacja Delete <xxxdelrq> <PAYEEDELRQ> usuwanie Cancel (1) <xxxcanrq> anulowanie Cancel (2) <xxxcancrq> <PMTCANCRQ> anulowanie Źródło: Przykładowo wiadomość dla wyciągu bankowego składa się z zapytania <STMTRQ> i odpowiedzi <STMTRS>. 3. Wyciąg bankowy w OFX Za pomocą standardu OFX klient moŝe utworzyć wyciąg elektroniczny zawierający takie same informacje jak wyciąg bankowy na papierze. Aplikacje klienckie zazwyczaj pozwalają uŝytkownikom zobaczyć dokonane transakcje i prowadzą uŝytkowników poprzez proces księgowania ich przychodów i wydatków na podstawie transakcji zarejestrowanych przez serwer instytucji finansowej. KaŜda transakcja finansowa ma swoje ID nadane przez instytucję finansową, dzięki czemu w systemie OFX sprawdzane jest czy dana transakcja została przetworzona tylko raz. śądanie wyciągu bankowego moŝe zawierać daty początkowe i końcowe. OFX moŝe takŝe uŝywać

90 90 Waldemar Karwowski, Aleksandra Sawczuk, Arkadiusz Orłowski Zarządzanie kontami bankowymi na przykładzie aplikacji wykorzystujacej standard OFX końcowej daty jako początkowej przy następnym Ŝądaniu wyciągu bankowego. Schemat wyciągu bankowego wymaga, aby klient określił konto, z którego chce otrzymać listę transakcji, oraz Ŝeby wskazał czy serwer powinien ściągać transakcje i/lub salda konta. JeŜeli klient zaŝyczy sobie wyciągnięcia transakcji, moŝe on określić z jakiego przedziału czasowego mają one pochodzić. W tym przypadku serwer zwraca transakcje, które pasują do zdefiniowanego w Ŝądaniu przedziału czasowego i saldo dla konta. JeŜeli uŝytkownik nie zdefiniuje przedziału czasowego zostaną ściągnięte wszystkie transakcje zarejestrowane na danym koncie. Dokument XML zgodny ze schematem OFX i definiujący zapytanie od klienta o wyciąg bankowy zawiera się w zestawie wiadomości BANKMSGSRQV1, w transakcji STMTTRNRQ. Zestaw wiadomości jest typu BankRequestMessageSetV1 i jego definicja znajduje się w głównym pliku standardu OFX w OFX2_Protocol.xsd. Struktura zestawu wiadomości BANKMSGSRQV1 została przedstawiona poniŝej: <BANKMSGSRQV1> <STMTTRNRQ> <TRNUID>TRANSACTION </TRNUID> <TAN> </TAN> <STMTRQ> <BANKACCTFROM> <BANKID>f123456</BANKID> <ACCTID>ac129876</ACCTID> <ACCTTYPE>CREDITLINE</ACCTTYPE> </BANKACCTFROM> <INCTRAN> <DTSTART> </DTSTART> <DTEND> </DTEND> <INCLUDE>Y</INCLUDE> </INCTRAN> </STMTRQ> </STMTTRNRQ> </BANKMSGSRQV1> Agregat <STMTTRN> opisuje pojedynczą transakcję. Identyfikuje typ transakcji i datę, kiedy została przesłana. Ten agregat moŝe takŝe zawierać dodatkowe informacje, aby pomóc aplikacji klienckiej rozpoznać poszczególne transakcje: numer rachunku, nazwę płatnika, notatkę. Transakcja moŝe posiadać Standard Industrial Code, który klient moŝe uŝyć do skategoryzowania transakcji. KaŜdy agregat <STMTTRN> posiada identyfikator, uŝywany przez aplikację kliencką w celu wykrycia, czy serwer ściągnął juŝ wcześniej daną transakcję. Agregat <STMTTRNRQ> jest opakowaniem transakcji i właśnie w nim znajduje się zapytanie o wyciąg bankowy z danego konta <STMTRQ>, które jest typu StatementRequest. <STMTRQ> składa się kilku z elementów i agregatów. <STMTRQ> jest wymaganym agregatem dla opakowania transakcji <STMTTRNRQ>. Składa się z agregatu <BANKACCTFROM> zawierającego informacje o koncie, którego dotyczy Ŝądanie klienta. Agregat ten składa się z kilku elementów, które, w zaleŝności od kraju, mogą przechowywać róŝne informacje. Przykładowo element <BANKID> w Belgii zawiera kod banku, w Kanadzie i w USA numer transakcji, w Wielkiej Brytanii kod sortowania transakcji w wycią-

91 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 18, gu. Natomiast <ACCTID> oraz <ACCTTYPE> określają odpowiednio numer konta bankowego oraz jego typ bez względu na kraj. OFX wyróŝnia cztery typy kont bankowych: CHECKING rachunek rozliczeniowy; SAVINGS konto oszczędnościowe; MONEYMRKT rynek pienięŝny; CREDITLINE konto kredytowe. Struktura zestawu wiadomości BANKMSGSRSV1 jest podobna do zapytania. Wartości transakcji zwrócone w odpowiedzi serwera są przedstawione w czytelnej dla uŝytkownika postaci, np. jeŝeli klient zapłacił kartą w sklepie, to wartość transakcji będzie ujemna; jeŝeli konto zostało zasilone przez przelew zewnętrzny wartość ta będzie dodatnia. Odpowiedź serwera moŝe zawierać nieograniczoną ilość opakowań transakcji, w dowolnej kolejności. Składa się ona z elementów, które prezentują róŝne salda, czyli róŝne transakcje <STMTTRN>, których moŝe być zero albo więcej. Odpowiedź serwera moŝe zawierać takŝe agregat <BALLIST>, który pozwala instytucji finansowej wysyłać do uŝytkownika dowolną liczbę agregatów <BAL>, z opisem i tekstem pomocy. Opakowanie transakcji <STMTTRNRS> zawiera standardowe elementy, agregat <STMTRS> moŝe występować wiele razy (minimum jeden raz). Jak widać nawet tak z pozoru prosta operacja jak wyciąg jest w formacie OFX dosyć rozbudowana aby zagwarantować uwzględnienie rozmaitych opcji. Realizacja innych operacji jest podobna, bardziej szczegółowy opis nie jest moŝliwy bez nadmiernego zwiększenia objętości niniejszej pracy. 4. Proces realizacji projektu Po przeanalizowaniu potrzeb potencjalnych uŝytkowników zdecydowano, Ŝe podstawowym wymogiem jest obsługa wyciągu bankowego. UmoŜliwia on klientowi otrzymanie transakcji i sald, które są zazwyczaj częścią standardowego wyciągu papierowego. Klienci mogą uzyskiwać takie dane codziennie jeśli tylko tego sobie zaŝyczą. Zaprojektowany program jest przykładem aplikacji klienckiej, która umoŝliwia tworzenie zapytań do serwera w postaci wygenerowanych dokumentów XML, zgodnych ze standardem OFX [3]. Oprócz tworzenia zapytań aplikacja obsługuje równieŝ import dokumentów zgodnych z OFX. Zgodnie z przyjętym załoŝeniem spośród wielu transakcji bankowych, dla których specyfikacja OFX zawiera schematy pytań i odpowiedzi w systemie klient serwer wybrano zapytanie o wyciąg bankowy, które zaimplementowano w aplikacji. PoniewaŜ aplikacja nie obsługuje całego standardu, jedynie jego część, w przypadku czytania analizowane są tylko elementy zaimplementowane. Trzeba zaznaczyć, Ŝe rozszerzenie programu na inne zapytania nie powinno sprawiać większych trudności, wymagać będzie jednak znacznej rozbudowy graficznego interfejsu uŝytkownika. Program umoŝliwia uŝytkownikowi wprowadzenie danych do transakcji wyciągu bankowego zgodnej ze standardem OFX. Do korzystania z aplikacji nie jest niezbędne posiadanie jakiejkolwiek wiedzy na temat standardu OFX, czy nawet języka XML. Do implementacji wybrano środowisko Visual Studio oraz język C# wraz z platformą.net [4]. Program w obecnej wersji wykorzystuje funkcje dostępne w bezpłatnej wersji C# Express. W programie wykorzystano przede wszystkim bibliotekę System.Xml, która pozwala na obsługę podstawowych standardów związanych z językiem XML: Docmument Object Model, XML Schema, XML Namespaces, XPath i XSLT. Do tworzenia graficznego interfejsu uŝytkownika wykorzystano kontrolki System.Windows.Forms, zapis i odczyt plików realizuje biblioteka System.IO. Wybrane narzędzia programistyczne sprawdziły się bardzo dobrze, podczas realizacji nie było Ŝadnego problemu od strony technologii.

92 92 Waldemar Karwowski, Aleksandra Sawczuk, Arkadiusz Orłowski Zarządzanie kontami bankowymi na przykładzie aplikacji wykorzystujacej standard OFX Program posiada dwie zakładki: Settings oraz Data. Pierwsza zakładka słuŝy do konfiguracji zestawu wiadomości SIGNONMSGSRQV1. Ta zakładka nie jest przeznaczona dla przeciętnego uŝytkownika, ale dla administratora aplikacji. Druga z zakładek Data jest juŝ przeznaczona dla uŝytkownika i pozwala na wygenerowanie pliku z zapytaniem do serwera instytucji finansowej o wyciąg transakcji bankowych (Rysunek 1). UŜytkownik obowiązkowo musi określić konto, z którego chciałby dostać wyciąg bankowy poprzez pola w grupie Bank Account From, a takŝe znać ID banku. JeŜeli aplikacja byłaby dedykowana dla konkretnej instytucji, pole to moŝe mieć ustaloną zawsze wartość, zdefiniowaną przez dostawcę oprogramowania. Źródło: opracowanie własne 5. Podsumowanie Rysunek 1. Główne okno programu OFX program W chwili obecnej tylko dwa banki w Polsce oferują obsługę schematu OFX CitiBank i ING Bank Śląski, natomiast na świecie jest ich około Prawdopodobnie przyczyną słabego rozwoju standardu OFX w polskich bankach jest to, Ŝe jak kaŝde nowe rozwiązanie, wymaga ono czasu i pieniędzy. Drugą istotną rzeczą jest fakt, Ŝe instytucje finansowe postrzegają schemat OFX tylko jako rozwiązanie dla transakcji online, a zapominają, Ŝe standard OFX równie dobrze moŝe być tylko wykorzystany do struktury wyciągów bankowych, czyli w jego statycznej formie. DuŜe instytucje finansowe dysponujące zasobami finansowymi, jeŝeli zdecydują się na implementację OFX, mają do wyboru wiele moŝliwości. Inaczej sytuacja wygląda z punktu widzenia