Związek między religią a zdrowiem w badaniach epidemiologicznych

Transkrypt

1 Związek między religią a zdrowiem w badaniach epidemiologicznych 349 Związek między religią a zdrowiem w badaniach epidemiologicznych PAWEŁ ZAGOŻDŻON Gdański Uniwersytet Medyczny, Zakład Higieny i Epidemiologii, kierownik: dr med. J. Ejsmont Związek między religią a zdrowiem w badaniach epidemiologicznych Zagożdżon P. Gdański Uniwersytet Medyczny, Zakład Higieny i Epidemiologii W ostatnich latach związek między religijnością a zdrowiem był przedmiotem wielu analiz epidemiologicznych. Celem niniejszej pracy jest przegląd danych o związkach pomiędzy określonymi zachowaniami zdrowotnymi powiązanymi z wierzeniami religijnymi a zmniejszonym ryzykiem zachorowania i zgonu z powodu określonych przyczyn. Przedstawiono dane o korzystnym wpływie religijności na zmniejszenie zapadalności z powodu raka, choroby wieńcowej i chorób psychicznych takich jak depresja, samobójstwa, psychozy i uzależnienia. Wierzenia i praktyki religijne są ważnym źródłem zasobów nadziei, poczucia celu i wykazują powiązanie z pożądanymi nawykami żywieniowymi i mniejszą częstością uzależnień od substancji psychoaktywnych. Jednocześnie jednak religijność może sprzyjać pojawieniu się zaburzeń nerwicowych a treści religijne są bardzo częstym elementem zaburzeń psychotycznych. Dotychczas opublikowane dane z wielu badań epidemiologicznych sugerują pozytywne powiązanie między religijnością a przeżywalnością. Obecność typowych dla metodologii badań obserwacyjnych błędów a także kontrowersji związanych z kulturowymi uwarunkowaniami różnych tradycji religijnych każe te wyniki traktować z ostrożnością. Słowa kluczowe: religijność, umieralność, badania epidemiologiczne Pol. Merk. Lek., 2012, XXXII, 191, 349 Religiosity and health in epidemiological studies Zagożdżon P. Medical University of Gdansk, Department of Hygiene and Epidemiology, Poland The relationship between religion and health has been the subject of growing interest in epidemiological research. The aim of this paper is to review the data on relationship between health-related behaviors associated with religiosity and reduced mortality and morbidity. In this review beneficial effects of religiosity on specific physical and mental health diseases, focusing on coronary heart disease, cancer, depression, suicide, psychosis, and substance abuse are described. Religious beliefs and practices can represent powerful sources of comfort, hope, and meaning and they are associated with protective dietary habits and reduced risk of substance abuse. Religiosity can be also harmful as it is often entangled with neurotic and psychotic disorders. The current published data suggests that religiosity has a favorable effect on survival, although the methodological controversies including presence of biases typical for observational research indicate that results should be interpreted with caution. Key words: religiosity, mortality, epidemiological studies Pol. Merk. Lek., 2012, XXXII, 191, 349 W ostatnich kilkunastu latach opublikowano stosunkowo dużo danych na temat związku pomiędzy religią i zdrowiem. Praktycy zdrowia publicznego są zainteresowani identyfikacją tych elementów stylu życia, które zapobiegają chorobom. Nauką, która zajmuje się oceną czynników mających wpływ na ryzyko zachorowania jest epidemiologia. Przedmiot badań w epidemiologii obejmuje częstość występowania chorób wraz z ich uwarunkowaniami, a także zaburzenia stanu zdrowia i inne zjawiska zdrowotne w określonych populacjach ludzkich. Epidemiologia zajmuje się również wypracowywaniem systemów działań wykorzystujących uzyskane informacje dla zmniejszenia rozpowszechnienia rozpoznanych problemów zdrowotnych w populacji [29]. Definicja zdrowia zaproponowana przez Światową Organizację Zdrowia w 1948 roku zakłada, że zdrowie to pełen dobrostan fizyczny, psychiczny, społeczny, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania. Jeśli tę definicję rozszerzymy o domenę dobrostanu duchowego to włączenie religii do przedmiotu epidemiologii analitycznej wydaje się naturalne. Epidemiologia jest nauką probabilistyczną, w której wnioski powstają w oparciu o analizę próby o pewnej liczebności z populacji źródłowej. W tym względzie jest bardzo podobna do nauk socjologicznych. Perspektywa obejmująca socjologiczne i zdrowotne aspekty przynależności religijnej uzasadnia formułowanie programu badawczego określanego, jako epidemiologia religii [50]. Celem niniejszej pracy jest przegląd danych o związkach pomiędzy określonymi zachowaniami zdrowotnymi powiązanymi z wierzeniami religijnymi a zmniejszonym ryzykiem zachorowania i zgonu z powodu określonych przyczyn. PODŁOŻE PSYCHOLOGICZNE ZWIĄZKU MIĘDZY RELIGIĄ I ZDROWIEM Religijność poprzez uczestnictwo w praktykach religijnych, modlitwę i własne postrzeganie religijności może skutkować zwiększonym poczuciem celu, spokojem wewnętrznym i wsparciem społecznym. To z kolei może skutkować korzystnie zmienionymi zachowaniami zdrowotnymi i lepszym zdrowiem fizycznym i psychicznym. Potwierdzeniem tej proponowanej zależności jest powszechniejsze występowanie predykatorów dobrostanu psychicznego wśród osób o większym zaangażowaniu religijnym [32]. Osoby o większym zaangażowaniu religijnym rzadziej się rozwodzą, mają bardziej aktywny tryb życia, doświadczają więcej wsparcia społecznego, są nastawione bardziej optymistycznie, częściej dostrzegają sens życia oraz mają większe wewnętrzne poczucie kontroli. Osoby deklarujące częstsze praktyki religijne mają lepszy stan zdrowia w związku z tym, że rzadziej nadużywają alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, mają mniejszy poziom ciśnienia tętniczego, rzadziej cierpią na choroby układu krążenia i rzadziej chorują na nowotwory. Konsekwencją tego są obserwacje wskazujące na mniejsze ryzyko zgonu wśród osób o większej religijności [27, 36].

2 350 P. Zagożdżon PRZYNALEŻNOŚĆ RELIGIJNA I CHOROBY PSYCHICZNE Próby przypisywania określonego ryzyka zdrowotnego konkretnym denominacjom religijnym w naukowej literaturze medycznej podejmowano już na początku XX-ego wieku głównie w odniesieniu do Żydów. Krótkie omówienie prób powiązania ryzyka zachorowania z przynależnością religijną zaczniemy od depresji. Według badań populacyjnych Żydzi dwukrotnie częściej doświadczają depresji w porównaniu do innych denominacji [31]. Tę zwiększoną chorobowość tłumaczy się często marginalizacją czy nawet dyskryminacją. W odniesieniu do ryzyka zachorowania na depresję u katolików wyniki badań epidemiologicznych są niejednorodne. Większość danych wskazuje na większą chorobowość katolików w porównaniu do protestantów [46]. Jednakże zaobserwowano, że w obrębie denominacji protestanckich przedstawiciele kościołów zielonoświątkowych są obarczeni większym ryzykiem depresji [35]. Znamienną obserwacją jest stwierdzenie częstszego występowania depresji wśród osób niedeklarujących żadnej afiliacji religijnej w porównaniu do osób posiadających określoną tożsamość religijną [25]. Przykład depresji wskazuje na istotne trudności metodologiczne, z jakimi często mamy do czynienia w epidemiologii przy próbach identyfikacji zależności przyczynowo-skutkowej. Symptomy i nasilenie depresji są odwrotnie skorelowane z częstością udziału w nabożeństwach, częstotliwością modlitwy, znaczeniem nadawanym wyznawanym wartościom. Tym samym to nie przynależność religijna może decydować o ryzyku zachorowania a zaangażowanie religijne będące tzw. zmienną zakłócającą w analizowanej zależności. Czynnikiem zakłócającym może być również motywacja religijna, która może być wewnętrzna lub zewnętrzna i mająca przez to większy lub mniejszy wpływ na przebieg choroby. Znaczenie zaangażowania religijnego pokazuje badanie Koeninga i wsp., w którym dokonano analizy czasu do wystąpienia remisji w grupie 111 pacjentów z depresją. Wykazano w nim, że najszybciej zdrowieli pacjenci, u których wykazano wyjściowo większy poziom wewnętrznej religijności [ intrinsic religiosity ]. Pozytywny efekt religijności był niezależny od innych prognostycznych czynników klinicznych [26]. W odniesieniu do psychoz i innych zaburzeń psychicznych często wskazuje się na samą religijność, jako czynnik ryzyka [53]. W Europie Zachodniej w obrębie mniejszości etnicznych pochodzących z krajów niechrześcijańskich zaobserwowano większą zapadalność i chorobowość z powodu schizofrenii [6]. W obrębie ugrupowań chrześcijańskich częściej stwierdzano schizofrenię wśród protestantów [10]. Z kolei wśród Żydów częściej stwierdzano chorobę afektywną. Zaburzenia osobowości obserwowano najczęściej wśród katolików. Tak uproszczone przedstawienie zależności między przynależnością religijną a chorobami psychicznymi może być łatwo poddane krytyce z perspektywy wiarygodności naukowej i metodologii badawczej. Znamiennym przykładem są historyczne badania Durkheima nad samobójstwem. Na podstawie badań nad częstością samobójstw w prowincjach pruskich Durkheim wykazał, że im większy odsetek protestantów wśród mieszkańców tym większe ryzyko samobójstwa w tej populacji [7]. Tego typu podejście zwane w epidemiologii badaniem ekologicznym, często obarczone jest błędem. Błąd ten, zwany ekologicznym, wynika z tego, że w analizie wykorzystywane są uśrednione wartości z wielu populacji dotyczące natężenia zjawiska zdrowotnego skorelowane z uśrednionymi wartościami narażeń w populacji zamiast danych indywidualnych. W tego typu schemacie badawczym łatwo o niewłaściwe konkluzje, gdyż podobną zależność można zaobserwować w przypadku gdyby izolowani katolicy w społecznościach zdominowanych przez protestantów częściej prezentowali zachowania suicydalne. Współcześnie w analizach typu korelacyjnego oceniających związek pomiędzy religią a ryzykiem samobójstw czy zgonu uwzględnia się wiele czynników o charakterze społeczno-ekonomicznym [38, 39]. Takie analizy, już po skorygowaniu o wpływ wspomnianych determinant społecznych i ekonomicznych wskazują na mniejsze ryzyko samobójstw i zgonu wśród konserwatywnych ugrupowań chrześcijańskich w porównaniu do katolików i głównego nurtu protestantyzmu [38, 41]. PRZYNALEŻNOŚĆ RELIGIJNA I CHOROBY UKŁADU KRĄŻENIA Już w latach 60-tych ubiegłego wieku zwracano uwagę na podstawie wyników badań prospektywnych na większą częstość zawału serca wśród Żydów (6,6/1000) w porównaniu do protestantów (5,0/1000) i katolików (4,5/1000) [47]. Tak zwiększone ryzyko sercowo-naczyniowe często tłumaczono wspomnianą już dyskryminacją, z jaką spotykali się Żydzi w wielu społeczeństwach w tamtym czasie. W badaniach typu kliniczno-kontrolnego ( case-control ) z początku lat 60-tych XX wieku stwierdzano, że protestanci mieli 4 razy większe ryzyko zawału serca niż katolicy [52], co nie zostało potwierdzone w innych badaniach o prospektywnym charakterze. Wśród Mormonów odnotowywano o 35% mniejszy współczynnik zgonów z powodu choroby wieńcowej w porównaniu do populacji ogólnej USA. Zmniejszenie ryzyka wiązano z korzystnymi zachowaniami zdrowotnymi oraz regularnymi praktykami religijnymi [33]. Również Adwentyści Dnia Siódmego w porównaniu do populacji ogólnej mieli o 34% mniejszą umieralność z powodu choroby niedokrwiennej u mężczyzn i o 2% u kobiet [44]. Te dwa ostatnie ugrupowania religijne charakteryzują się pożądanymi zachowaniami zdrowotnymi w zakresie diety, co może być główną przyczyną mniejszego ryzyka nie tylko z powodu przyczyn związanych układu krążenia ale również z powodu chorób nowotworowych. PRZYNALEŻNOŚĆ RELIGIJNA I CHOROBY NOWOTWOROWE Historyczne są już pierwsze doniesienia o mniejszej umieralności z powodu nowotworów wśród Żydów w porównaniu do nie-żydów (2,1 2,4% vs. 4,7 4,9%) a pochodzące z początku XX wieku [4]. Tę różnicę można przypisywać diecie a także religijnymi obwarowaniami w zakresie seksualności. Stwierdzano bowiem mniejszą liczbę schorzeń nowotworowych, takich jak rak szyjki macicy, rak płuc i rak piersi. Wspomniana już denominacja Adwentystów Dnia Siódmego charakteryzuje się mniejszą o 50 70% umieralnością z powodu nowotworów niezwiązanych z paleniem tytoniu i alkoholem w porównaniu z populacją ogólną, co znowu podkreśla rolę szczególnego rodzaju diety zbliżonej do wegetariańskiej i w niewielkim stopniu dopuszczającej produkty pochodzenia zwierzęcego [43]. Wśród Mormonów również stwierdzano zmniejszenie umieralność o 50 75% z powodu nowotworów ogółem w porównaniu z populacją ogólną [9]. Denominacje chrześcijańskie analizowane, jako całość charakteryzowały się zmniejszoną chorobowością z powodu raka szyjki macicy [37]. Oceniając tylko konserwatywne ugrupowania chrześcijańskie stwierdzano obniżoną umieralność z powodu raka ogółem w porównaniu do populacji ogólnej [8]. PRZYNALEŻNOŚĆ RELIGIJNA I UMIERALNOŚĆ OGÓLNA Zmniejszone ryzyko zachorowania i zgonu z powodu przyczyn sercowo naczyniowych oraz chorób nowotworowych wśród osób w społecznościach o większej religijności powinno skutkować zmniejszeniem ryzyka zgonu ogółem. Właśnie badania z ostatnich kilkunastu lat oceniające związek pomiędzy religijnością a umieralnością ogólną dostarczyły wyników,

3 Związek między religią a zdrowiem w badaniach epidemiologicznych 351 które zwróciły większą uwagę specjalistów medycyny zapobiegawczej. Badania prowadzone wśród członków świeckich oraz religijnych kibuców w Izraelu wykazały w okresie piętnastoletniej obserwacji zmniejszoną umieralność w grupie religijnej. Skorygowany względem wieku wskaźnik ryzyka u członków świeckiego kibucu wynosił 1,8 dla mężczyzn i 2,7 dla kobiet [23]. Wskazuje to na zwiększenie ryzyka zgonu o 80% u mężczyzn i prawie trzykrotne u kobiet w porównaniu do osób z grupy niereligijnej. W całej grupie religijnej ryzyko zgonu było o połowę mniejsze. Z kolei w amerykańskim badaniu kohortowym podczas dwunastoletniej obserwacji 8450 osób prowadzonej w latach stwierdzono, że ryzyko zgonu wśród osób uczestniczących w praktykach religijnych z częstotliwością około raz na tydzień jest istotnie statystycznie mniejsze o 20% w porównaniu do tych uczestników badania, którzy wcale nie wykazują takiej aktywności religijnej [13]. Natomiast osoby uczestniczące w praktykach religijnych częściej niż raz w tygodniu mają ryzyko zgonu mniejsze o 30%. Z kolei ci uczestnicy badana, którzy brali udział w praktykach religijnych najrzadziej mniej niż raz na tydzień, mieli najmniej zmniejszone ryzyko tylko o 11% w porównaniu do osób niebiorących udziału w praktykach religijnych wcale. Wyniki te uzyskano po skorygowaniu o wpływ czynników zakłócających takich jak wiek, płeć, wyjściowy stan zdrowia, rasa, wykształcenie i dochód. Można, zatem sądzić, ze stopień zaangażowania religijnego determinuje wiele zachowań kształtujących ryzyko zachorowania wykazując zależność typu dawka-odpowiedź, co jest jednym głównych kryteriów wiarygodności zależności przyczynowej w epidemiologii [18]. Różnice w ryzyku zgonu i zachorowania pomiędzy różnymi denominacjami religijnymi mogą wynikać właśnie z różnego poziomu zaangażowania religijnego w obrębie różnych ugrupowań religijnych. Równie istotnym elementem kształtującym ryzyko zdrowotne jest uwzględnienie w wyznawanych wartościach religijnych elementów związanych ze zdrowym trybem życia. Osobnym fenomenem w tym względzie jest Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, który wręcz promuje zdrowy tryb życia w powiązaniu z określonymi prawdami wiary. Dane o zmniejszonej umieralności wśród członków tego kościoła w porównaniu do populacji ogólnej pochodzą z wielu krajów i uwzględniają różne uwarunkowania społeczne i konteksty kulturowe [1, 12, 51]. Zjawisko to badano w latach 80-tych ubiegłego wieku również w Polsce [21]. Szacuje się, że określony profil zachowań zdrowotnych związanych z określoną postawą religijną obejmujący niepalenie tytoniu, abstynencję od alkoholu, dietę zbliżoną do wegetariańskiej, regularną aktywność fizyczną oraz zwiększony poziom wsparcia społecznego przekłada się na około 10 letnie wydłużenie życia w porównaniu do populacji ogólnej [12]. Co więcej, w oparciu o analizę danych z dwunastoletniej obserwacji kohorty członków kościoła Adwentystów w Kalifornii, wykazano zależność polegającą na tym, że im wcześniejsza przynależność do kościoła tym większe zmniejszenie ryzyka zgonu [17]. Duża część zaleceń medycyny zapobiegawczej, jakie wypracowano w oparciu o epidemiologiczne obserwacje jest zgodnych z wnioskami pochodzącymi z badań nad ryzykiem zachorowania wśród Adwentystów Dnia Siódmego [11, 28]. ELEMENTY ZDROWEGO TRYBU ŻYCIA A ZAANGAŻOWANIE RELIGIJNE Uważa się, że w dużym stopniu mechanizmem odpowiedzialnym za zmniejszenia ryzyka zachorowania w zakresie chorób układu krążenia i nowotworów wśród osób zaangażowanych religijnie odpowiada dieta [11]. Dieta wegetariańska sprzyja zachowaniu prawidłowego poziomu ciśnienia tętniczego, przez co chroni przed chorobą wieńcową i udarami mózgu. Dieta taka chroni również przed zachorowaniem na cukrzycę typu 2 oraz pewnymi rodzajami nowotworów, m.in. rakiem płuc, rakiem jelita grubego, rakiem piersi oraz rakiem prostaty. Onkolodzy wskazują z przekonaniem, że zasadniczym czynnikiem odpowiadającym za zmniejszenie ryzyka chorób nowotworowych wśród osób zaangażowanych religijnie jest zdrowy styl życia obejmujący określony rodzaj diety i stronienie od używek [19]. W zaleceniach dotyczących diety podkreśla się konieczność spożywania, co najmniej pięciu porcji (ok. 500 mg) warzyw i owoców dziennie z zachowaniem struktury diety opartej na tzw. piramidzie zdrowia, gdzie jej podstawę stanowią produkty zbożowe. Najwartościowsze w tym względzie są produkty z grubego przemiału, kasze i ciemne pieczywo. Dla osób dorosłych zalecane są produkty o obniżonej zawartości tłuszczu ze względu na profilaktykę przeciwmiażdżycową oraz zapobieganie nadwadze również poprzez zwiększoną regularną aktywność fizyczną. Minimalny zalecany poziom takiej aktywności to 30 minut żwawego spaceru dziennie. Te znane i oczywiste już zachowania zdrowotne są częstsze wśród osób o zaangażowanych religijnie [49]. W badaniu Third National Health and Nutrition Examination Survey Koening i wsp. wykazali, że palenie tytoniu rzadziej występuje u osób uczestniczących w praktykach religijnych [24]. Podobnie brak uzależnienia od innych substancji psychoaktywnych obserwuje się częściej wśród młodzieży pochodzącej z rodzin bardziej zaangażowanych religijnie [15]. KONTROWERSJE Część publikacji dotyczących związku między religijnością i zdrowiem spotkała się z krytyką dotyczącą stosowanej metodologii badawczej podatnej na błędy wynikające z braku możliwości pełnej kontroli w ocenie związku przyczyno-skutkowego czynników zakłócających [48]. Czynnikami zakłócającymi w tym kontekście mogą być wiek, płeć, wykształcenie, status społeczno-ekonomiczny, stan zdrowia a więc te cechy uczestników badania epidemiologicznego, które mają wpływ na ryzyko zgonu i mogą być powiązane z badanym narażeniem pod postacią stopnia zaangażowania religijnego. Tym sposobem krytycznie nastawione środowisko naukowe kwestionuje możliwość istnienia niezależnego efektu religijności, jako czynnika przedłużającego życie. Obowiązujący paradygmat nauk medycznych oparty jest o tzw. zasady Evidence Based Medicine, gdzie najwyższą wartość w dowodzeniu skuteczności metod leczniczych mają dowody pochodzące z badań eksperymentalnych z losowym przydziałem interwencji. Jednak bardzo wiele zagadnień dotyczących wpływu potencjalnie szkodliwych czynników na zdrowie nie może być zbadanych w trybie eksperymentalnym i jedyną dostępną metodą badawczą jest epidemiologiczne badanie obserwacyjne [34]. Karkołomną próbę pokonania tych utrudnień podjęli badacze oceniający wpływ modlitwy prowadzonej przez osoby zdrowe w intencji zdrowia chorych pacjentów. Eksperymentalną naturę badań zachowano poprzez losowy przydział interwencji pod postacią modlitwy za chorego, jako dodatkowego czynnika obok standardowej terapii. Systematyczny przegląd 10 takich badań przeprowadzony w trybie meta-analizy opublikował instytut Cochrane Collaboration, zasłużony dla upowszechniania wyników dobrej jakości i ważnych dla praktyki medycznej badań klinicznych [45]. Wyniki tej meta-analizy nie dały rozstrzygającej odpowiedzi, gdyż mimo pokazania 23% zmniejszenia ryzyka zgonu w grupie objętej interwencją pod postacią modlitwy, efekt ten nie był statystycznie istotny. Meta-analiza ta została poddana krytyce przez innych badaczy związanych z Cochrane Collaboration jawnie poddając w wątpliwość naukową wiarygodność badanego zagadnienia i zarzucających jej autorom brak zastosowania adekwatnej metodologii w doborze i ocenie danych z badań włączonych do analizy [22]. Ciekawe natomiast są obserwacje, które wskazują na poprawę stanu zdrowia osób przeprowadzających interwencję, czyli po prostu modlących się [40]. Jednocześnie jednak liczba doniesień o związku miedzy religią a zdrowiem stała się na tyle

4 352 P. Zagożdżon duża, że zostały przeprowadzone przeglądy systematyczne badań nad umieralnością i religijnością. W analizie wyników 69 badań nad wpływem religijności u wyjściowo zdrowych osób stwierdzono statystycznie istotne zmniejszenie ryzyka zgonu o 18% [5]. Co niezwykle ciekawe, zmniejszenie ryzyka zgonu było niezależne od zachowań zdrowotnych takich jak palenie tytoniu, picie alkoholu, aktywność fizyczna czy też pozycja społeczno - ekonomiczna. Nie stwierdzono natomiast zmniejszenia umieralności w populacji osób chorych w wynikach z 22 badań łącznie. Znacznie większa ilość badań dotyczy związku między religijnością a zdrowiem psychicznym, co było podstawą opublikowania kilku przeglądów systematycznych, w tym ostatniego, autorstwa najbardziej zasłużonego na tym polu badacza, Hansa Koeniga [16]. W tym popartym dużym materiałem bibliograficznym zestawieniu autor konkluduje, że zaangażowanie religijne w różnych populacjach, niezależnie od wieku, rasy i statusu społecznoekonomicznego, pozwala lepiej sobie radzić ze stresem, być odpornym na zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe czy uzależnienie od substancji psychoaktywnych. Czy zatem w obliczu dużej ilości danych z badań epidemiologicznych o pozytywnym związku pomiędzy zaangażowaniem religijnym a zdrowiem specjaliści zdrowia publicznego powinni zalecać uczestniczenie w praktykach religijnych, jako dodatkowy element profilaktyki zdrowotnej? To pytanie, na które odpowiedź w wielokulturowym społeczeństwie będzie trudno znaleźć. Religia, bowiem jest systemem wierzeń i praktyk składających się często z bardzo różnych wartości w zależności od uwarunkowań historyczno-kulturowych. Kolejnym problemem mogłaby być ocena jakiego rodzaju wierzenia przynoszą największe korzyści dla zdrowia. Większość badań nad religią przeprowadzono w krajach zachodnich zdominowanych przez kulturę judeochrześcijańską. Istnieją jednak pojedyncze doniesienia spoza kontekstu zachodniej kultury potwierdzające pozytywny związek pomiędzy zaangażowaniem religijnym a zmniejszoną umieralnością w krajach muzułmańskich i krajach dalekiego wschodu [2, 54]. Badaczy interesuje, jakie elementy stylu życia opartego na zaangażowaniu religijnym są istotne dla zdrowia. Być może w części uda się odpowiedzieć na to pytanie po przeprowadzeniu obserwacji w drugiej edycji badania kohortowego Adventist Health Study (AHS-2) zainicjowanego w 2002 roku i finansowanego ze środków publicznych w Stanach Zjednoczonych, którego celem jest uzyskanie pełniejszych i dokładniejszych danych o nawykach żywieniowych w ocenie ryzyka nowotworowego wśród członków tej najbardziej długowiecznej denominacji religijnej [3]. Inne aspekty religijności, głównie w kontekście jej roli w radzeniu sobie z długotrwałym stresem i zdolności do utrzymania fizjologicznej równowagi wielu systemów biologicznych organizmu, są oceniane w badaniu Biopsychosocial Religion and Health Study, będącym częścią AHS-2 [30]. Rola religijności w radzeniu sobie w różnych sytuacjach zdrowia i choroby zaczyna być również dostrzegana w piśmiennictwie polskim [20]. O uznaniu znaczenia elementów duchowości dla powrotu do zdrowia świadczy fakt, że tematyka ta jest poruszana na łamach prestiżowego New Englad Journal of Medicine [14]. Wielce zasłużony dla rozwoju sztuki lekarskiej kanadyjski lekarz William Osler wskazywał pod koniec swojej kariery na korzystny wpływ wiary religijnej w procesie zdrowienia [42]. Czy zatem można uznać, że wiara uzdrawia tych, którzy takie emocje czy uczucia są w stanie wyrazić? Być może ona jest czynnikiem, która daje motywację do tego, aby opisywany w zaleceniach profilaktyki zdrowotnej tryb życia przyjąć. Pozostaje tylko przypomnieć to, co mówił Jezus z Nazaretu do uzdrawianych ludzi: Wstań, idź! Wiara twoja uzdrowiła cię (Ewangelia Łukasza 17;19). PIŚMIENNICTWO 1. Berkel J., DeWaard F. Mortality Pattern and Life Expectancy of Seventhday Adventist in the Netherlands. Int J of Epidemiol, 1983; 12; Burazeri G., Goda A., Kark J.D. Religious Observance and Acute Coronary Syndrome in Predominantly Muslim Albania; A Population-based Case-Control Study in Tirana. Ann Epidemiol 2008; 18; Butler T.L., Fraser G.E., Beeson W.L., Knutsen S.F. et.al. Cohort profile; The Adventist Health Study-2 (AHS-2). Int J Epidemiol Apr; 37(2); Epub 2007 Aug Cancer among Jews. British Medical Journal. 1902; 1 (2150); Chida Y., Steptoe A., Powell L.H. Religiosity/spirituality and mortality. A systematic quantitative review. Psychother Psychosom. 2009; 78(2); Coid J.W., Kirkbride J.B., Barker D. et.al. Raised incidence rates of all psychoses among migrant groups; findings from the East London first episode psychosis study. Arch Gen Psychiatry. 2008; 65(11); Durkheim E. Samobójstwo. Oficyna Naukowa, Dwyer J.W., Clarke L.L., Miller M.K. The effect of religious concentration and affiliation on county cancer mortality rates. J Health Soc Behav. 1990; 31(2); Enstrom J.E, Breslow L. Lifestyle and reduced mortality among active California Mormons, Prev Med. 2008; 46(2); Flics D.H., Herron W.G. Activity-withdrawal, diagnosis, and demographics as predictors of premorbid adjustment. J Clin Psychol. 1991; 47; Fraser G.E. Diet, Life Expectancy, and Chronic Disease; Studies of Seventh-Day Adventists and Other Vegetarians. Oxford University Press, Fraser G.E., Shavlik DJ. Ten Years of Life. Is It a Matter of Choice? Archives of Internal Medicine. 2001; 161; Gillum R.F., King D.E., Obisesan T.O., Koenig H.G. Frequency of attendance at religious services and mortality in a U.S. national cohort. Ann Epidemiol. 2008; 18(2); Groopman J. God at the bedside. N Engl J Med Mar 18; 350(12); Hardestyn P.H., Kirby K.M. Relation Between Family Religious and Drug Use Within Adolescent Peer Groups. J Soc Behavior and Personality. 10;(1) 1995; Koenig H.G. Research on religion, spirituality, and mental health; a review. The Canadian Journal of Psychiatry. 2009; 54; Heuch I., Jacobsen B.K., Fraser G.E. A cohort study found that earlier and longer Seventh-day Adventist church membership was associated with reduced male mortality. J Clin Epidemiol. 2005; 58(1); Hill, A.B. The environment and disease; association or causation? Proceedings of the Royal Society of Medicine. 1965; 58; Hoff A., Johannessen-Henry C.T., Ross L. et.al. Religion and reduced cancer risk; what is the explanation? A review. Eur J Cancer. 2008; 44(17); Janiszewska J., Lichodziejewska-Niemierko M. Znaczenie religijności w życiu chorego. Pol Merk Lek. 2006, XXI, 122; Jedrychowski W., Tobiasz-Adamczyk B., Olma A., Gradziliewicz P. Survival Rates Among Seventh-day Adventists Compared With the General Population of Poland, Scandinavian Journal of Socialized Medicine. 1985; 13; Jorgensen K.J., Hróbjartsson A., Gotzsche P.C. Divine intervention? A Cochrane review on intercessory prayer gone beyond science and reason. J Negat Results Biomed. 2009; Jun 10; 8; Kark J.D., Shemi G., Friedlander Y. et.al. Does religious observance promote health? Mortality in secular vs religious kibbutzim in Israel. Am J Public Health, 1996; 86(3); Koenig, H.G., George L.K., Peterson B.L. Frequency of attendance at religious services and cigarette smoking in American women and men; the Third National Health and Nutrition Examination Survey. Prev Med Aug; 41(2); Koening H.R, Cohen H.J., Blazer D.G. et.al. Cognitive symptoms of depression and religious coping in elderly medical patients. Psychosomatics, 1995; 36; Koening H.R, George L.K., Peterson B.L. Religiosity and remission of depression in medically ill older patients, Am J Psychiatry, 1998; 155; Koeninig H. G. Handbook of Religion and Heath. Oxford University Press, Kushi L.H., Byers T., Doyle C. et.al.: American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for cancer prevention; reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity. CA Cancer J Clin. 2006; 56(5); Last J. M., A Dictionary of Epidemiology. Oxford University Press, Lee J.W., Morton K.R., Walters J et.al. Cohort profile; The biopsychosocial religion and health study (BRHS). Int J Epidemiol Dec; 38(6); Epub 2008 Dec Levav I., Kohn R., Golding J.M. et.al. Vulnerability of Jews to affective disorders. Am J Psychiatry. 1997; 154(7); Levin J. S. How religion influences morbidity and health; Reflections on natural history, salutogenesis and host resistance. Social Science Medicine. 1996; 43 (5),s Lyon J.L., Wetzler H.P., Gardner J.W. et.al. Cardiovascular mortality in Mormons and non-mormons in Utah, Am J Epidemiol, 1978; 108(5); Maziak W. Point-counterpoint. The triumph of the null hypothesis; epidemiology in an age of change. Int J Epidemiol. 2009; 38(2); Meador K.G., Koenig H.G., Hughes D.C. et.al. Religious affiliation and major depression. Hosp Community Psychiatry. 1992; 43(12);

5 Związek między religią a zdrowiem w badaniach epidemiologicznych Musick M.A., House J.S., Williams D.R. Attendance at religious services and mortality in a national sample. J Health Soc Behav. 2004; 45(2); Naguib S.M., Lundin F.E. Jr, Davis H.J. Relation of various epidemiologic factors to cervical cancer as determined by a screening program. Obstet Gynecol. 1966; 28(4); Neeleman J. Regional suicide rates in the Netherlands; does religion still play a role? Int J Epidemiol. 1998; 27(3); Neeleman J., Lewis G. Suicide, religion, and socioeconomic conditions. An ecological study in 26 countries, J Epidemiol Community Health. 1999; 53(4); O Laoire S. An experimental study of the effects of distant, intercessory prayer on self-esteem, anxiety, and depression. Altern Ther Health Med. 1997; 3(6); O Reilly D., Rosato M. Religious affiliation and mortality in Northern Ireland; beyond Catholic and Protestant. Soc Sci Med. 2008; 66(7); Osler W. The faith that heals. Br Med J June 18; 1(2581); Phillips R.L. Role of life-style and dietary habits in risk of cancer among seventh-day adventists. Cancer Res. 1975; 35(11 Pt. 2), ; Phillips R.L., Kuzma J.W., Beeson W.L., Lotz T. Influence of selection versus lifestyle on risk of fatal cancer and cardiovascular disease among Seventh-day Adventists. Am J Epidemiol. 1980; 112(2), Roberts L., Ahmed I., Hall S., Davison A. Intercessory prayer for the alleviation of ill health. Cochrane Database Syst Rev. 2009; 15: (2), CD Ross E.C. Religion and Psychological Distress. Journal for the Scientific Study of Religion. 1990; 29; Shapiro S., Weinblatt E., Frank C.W., Sager R.V. Incidence of coronary heart disease in a population insured for medical care (HIP); myocardial infarction, angina pectoris, and possible myocardial infarction. Am J Public Health Nations Heath. 1969; 59 Suppl 6: Sloan R.P., Bagiella E., Powell T. Religion, spirituality, and medicine. Lancet. 1999; 20; 353(9153); Strawbridge W.J., Shema S.J., Cohen R.D., Kaplan G.A. Religious attendance increases survival by improving and maintaining good health behaviors, mental health, and social relationships. Ann Behav Med. 2001; 23(1): Van Ness P.H. Epidemiology and the study of religion. Religion. 2003; Vol. 33; nr 2; (13). 51. Waaler H., Hjort P.F. Hoyere levealder hos Norske Adventister ; Er budskap om livstil og helse? Tidsskr Nor Laegeforen. 1981; 20; 101(11); (English translation; Low Mortality Among Norwegian Seventhday Advevtists, ; A Message on Lifestyle and Health) 52. Wardwell W.I., Bahnson C.B., Caron H.S. Social and psychological factors in coronary heart disease. Journal of Health and Human Behavior. 1963; 4; Watters W. Deadly Doctrine; Health, Illness, and Christian God-Talk. Prometheus, Zhang W. Religious Participation and Mortality Risk Among the Oldest Old in China. Journal of Gerontology; SOCIAL SCIENCES. 2008; Vol. 63B; No. 5, S293-S297. Adres: dr hab. Paweł Zagożdżon, Gdański Uniwersytet Medyczny, Zakład Higieny i Epidemiologii, Gdynia, ul. Powstania Styczniowego 9b, tel.: , faks , pzagoz@gumed.edu.pl

6 354 Notatki P. Zagożdżon