KIERUNKI WSPARCIA POLSKICH INICJATYW KLASTROWYCH

Transkrypt

1 KIERUNKI WSPARCIA POLSKICH INICJATYW KLASTROWYCH w kontekście komunikatu Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego,,Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów - w kierunku światowej klasy klastrów w Unii Europejskiej. KOM(2008) 652 wersja ostateczna z dnia opracowana na zlecenie Lubelskiej Izby Rzemieślniczej przez dr. Marcina Szewczaka 1 LUBLIN, maj 2009

2 KIERUNKI WSPARCIA POLSKICH INICJATYW KLASTROWYCH 3 Wstęp 3 1. Kluczowe czynniki rozwoju i obszary współpracy w strukturach klastrowych Czynniki rozwoju klastra Obszary współpracy podmiotów w klastrze Oferta szczegółowych działań na rzecz poszczególnych sektorów w regionie 8 2. Instrumentarium wsparcia klastrów Katalog narzędzi wspierania inicjatyw klastrowych Wsparcie administracyjne Wsparcie sektora publicznego Opis sytuacji polskich klastrów Bariery rozwoju klastrów w Polsce Optymalne wsparcie dla struktur klastrowych w Polsce Dobre praktyki zagraniczne dla polskich klastrów Strategia stymulowania rozwoju struktur klastrowych dla Polski 24 Zakończenie 36 2

3 KIERUNKI WSPARCIA POLSKICH INICJATYW KLASTROWYCH w kontekście komunikatu Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego,,Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów - w kierunku światowej klasy klastrów w Unii Europejskiej. Wstęp Wyzwanie, a bardzo często problem polskich przedsiębiorstw dotyczy odpowiedzi na następujące pytania: jak wykorzystać własne zasoby oraz zasoby otoczenia, aby stale się rozwijać i generować zysk, jak szybciej oceniać sytuację na rynku, skuteczniej podejmować decyzje, lepiej wprowadzać nowe pomysły oraz jak efektywniej wykorzystywać wewnętrzne i zewnętrzne pokłady w celu wytwarzania innowacyjnych produktów, usług, technologii i innych dóbr rynkowych? Przedsiębiorstwa w celu sprostania wyzwaniom współczesnej gospodarki muszą spełnić kilka warunków, wśród których moŝna wymienić: złoŝenie kapitału zaufania własnym pracownikom, czyli zabieganie o jakość posiadanego kapitału ludzkiego i jego motywację do realnego zaangaŝowania się w firmę; zacieśnienie współpracy z osobami i podmiotami zewnętrznymi, czyli budowanie więzi z partnerami, dysponującymi komplementarnym potencjałem; 3

4 posiadanie konieczne do inicjowania pionierskich rozwiązań informacji i wiedzy, aby zadbać o szybkie opracowania, testowanie oraz urentownienie nowych rozwiązań, czyli innowacji; wykorzystanie obecności konkurentów, róŝnorodnych instytucji branŝowych i badawczo-rozwojowych do szybszego prorozwojowego reagowania w odpowiedzi na skracający się cykl Ŝycia produktów, poprzez szybszy przepływ informacji w gospodarce; inspirację do poszukiwań nowych moŝliwości rozwojowych i wdraŝaniu nowych procesów oraz umiejętnie przenoszenia ich na wszystkich zaangaŝowanych w firmie. Wymagania te, w swoich załoŝeniach, spełnia koncepcja tworzenia klastrów i efektywnego wspierania ich rozwoju, uznawane na świecie jako motor wzrostu gospodarek lokalnych i regionalnych. Idea klastrowania polega na optymalnym wykorzystaniu zasobów wewnętrznych i zewnętrznych pewnych grup podmiotów, w celu kreowania nowych wartości gospodarczych 1. W Polsce brak jest regulacji prawnych dotyczących klastrów, natomiast w Unii Europejskiej bardzo aktywnie wspiera się powstawanie i rozwój klastrów przez róŝnego rodzaju instrumenty prawne i finansowe. Stąd pojawia się kluczowe pytanie: jaki kierunek wsparcia klastrów jest zgodny i najbardziej korzystny dla rozwoju polskiej przedsiębiorczości poprzez wspieranie inicjatyw klastrowych. Odpowiedzią na powyŝsze pytanie, jest udzielenie wymiernego wsparcia dla przedsiębiorstw, ale z uwzględnieniem specyfiki prowadzonej przez nie działalności i otoczenia, w którym funkcjonuje klaster. Podstawą jest dopasowanie działań do odbiorcy i warunków jego funkcjonowania i rozwoju. Szczególnie istotne jest to dla polskich regionów w czasie zmian restrukturyzacyjnych, poniewaŝ zwiększania 1 Luk Palmen, Marcin Baron InnoCo sp. z o.o.: Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008; 4

5 konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw zapewniają rozwój gospodarczy, wzrostu zatrudnienia w skali lokalnej i regionalnej. Funkcjonowanie sieci współpracy pomiędzy róŝnego typu podmiotami działającymi w regionie w ramach tych samych branŝ najbardziej rozwiniętych na danym terenie pozwala w krótszym czasie osiągnąć wzrost konkurencyjności i innowacyjności danej gospodarki. Poszerzając tę grupę o jednostki naukowe, władze lokalne i regionalne oraz inne podmioty, moŝna osiągnąć znacznie lepsze rezultaty współpracując ze sobą, niŝ prowadząc walkę konkurencyjną. Właśnie to załoŝenie stanowi istotę klastra. Zaczynem do sprawnego funkcjonowania klastra jest koordynator klastra, który to właśnie powinien realizować przedsięwzięcia na rzecz przedsiębiorców oraz ich współpracy z jednostkami naukowymi, szkołami i organami administracji samorządowej. Powinna to być organizacja non-profit posiadająca doświadczenie we współpracy firm oraz odpowiednie zaplecze kadrowe. Siłą współczesnej gospodarki jest szeroko pojmowana innowacja, równieŝ w rzeczywistości klastra jest ona kluczowa. Według Portera klastry są to geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale takŝe współpracujących. Na uwagę zasługuje rozróŝnienie pojęcia klastra od inicjatywy klastrowej, która to jest świadomym (odgórnie lub oddolnie) działaniem w celu wzmacniania powiązań między tymi firmami oraz z organizacjami powiązanymi (B+R i samorządy) w celu budowania konkurencyjności firm i regionu 2. 2 Inicjatywy klastrowe i klastry: Definicja, cechy, istota koncepcji i korzyści ze współpracy w ramach klastrów. Ekspert ds.clusteringu Bogdan Kępka, 2008 Poznań 5

6 Działania Komisji Europejskiej od dłuŝszego juŝ czasu skupiają się wokół wspierania rozwoju innowacji i przedsiębiorczości w krajach członkowskich. Zwieńczeniem tych działań było powołanie do Ŝycia inicjatywy Europe INNOVA, której głównym celem jest badanie oraz wspieranie innowacji w gospodarce. Efektem prac w ramach programu INNOVA było opracowanie szeregu zagadnień dotyczących funkcjonowania klastrów na gruncie europejskim. W obowiązującym od 2009 r. zakresie działań skupiono się na m.in. na budowaniu ponadnarodowych klastrów współpracy. NaleŜy pamiętać, Ŝe klastry są jednym z głównych nośników innowacji we współczesnej gospodarce, dlatego teŝ bardzo waŝne jest określenie czynników rozwoju i obszarów współpracy w strukturach klastrowych. Dlatego teŝ do Ŝycia zostało powołane m.in. Europejskie Obserwatorium Klastrów 3, które zgodnie z zaleceniami KE dostarcza szeroki wachlarz danych dotyczących klastrów działających na terenie państw europejskich. Niniejsza ekspertyza rozpozna jaki kierunek wsparcia klastrów jest zgodny i najbardziej korzystny dla rozwoju polskiej przedsiębiorczości poprzez wspieranie inicjatyw klastrowych w świetle zaleceń Komisji UE zawartych w komunikacie W kierunku światowej klasy klastrów Unii Europejskiej 4. 3 Por. 4 Por. 6

7 1. Kluczowe czynniki rozwoju i obszary współpracy w strukturach klastrowych 1.1. Czynniki rozwoju klastra Spośród wielu czynników wpływających na rozwój klastrów, R. Moss wyróŝnia następujące: elastyczność i otwartość struktury klastrowej, która umoŝliwia dostęp do nowych technologii, wiedzy i informacji; wysoką jakość powiązań i wzajemne zaufanie w relacjach pomiędzy uczestnikami grona kluczowy czynnik sukcesu w zakresie skutecznego funkcjonowania mechanizmu dyfuzji informacji i wiedzy; poziom kompetencji i jakość zasobów ludzkich. Ch. Ketels oraz M. Porter za kluczowy czynnik rozwoju klastrów uznają otoczenie biznesowe, charakteryzując je za pomocą 4 obszarów: dostępnych zasobów (infrastruktura, umiejętności, etc.), popytu wewnętrznego (wymagania lokalnych odbiorców), ogólnego poziomu przedsiębiorczości oraz jakości regulacji dla stymulowania przedsiębiorczości (opodatkowanie, lokalne strategie konkurencji firm, prawo konkurencji, etc.), innych wspomagających przemysłów dostawców i odbiorców (tzw. zasięg i głębokość klastra). 7

8 Ogólnie moŝna przyjąć, Ŝe kluczowymi czynnikami wpływającymi na rozwój gron są 5 : wysoki poziom kompetencji i jakości zasobów ludzkich, przyjazne otoczenie instytucjonalno regulacyjne, wzajemne zaufanie w relacjach pomiędzy uczestnikami grona, zorientowanie struktury klastrowej na zewnątrz, a nie do wewnątrz, elastyczność i jak najmniejszy poziom sformalizowania struktury, tworzenie struktur klastrowych w obszarach działalności, które mają perspektywy rozwoju 1.2. Obszary współpracy podmiotów w klastrze W szerokim zakresie, jaki obejmuje problematyka współpracy podmiotów w klastrze moŝna wyodrębnić kilka kluczowych i zaliczyć do nich: działalność badawczą oraz lobbowanie, nawiązywanie relacji z dostawcami i odbiorcami, działalność szkoleniową i edukacyjną, kreowanie innowacji i pozyskiwania nowych technologii, łączenie zasobów produkcyjnych, dystrybucja, sprzedaŝ, marketing; Wraz z upływem czasu nie zwiększa się jedynie zakres współpracy, ale intensywność działań w ramach wcześniej zdefiniowanych obszarów kooperacji Oferta szczegółowych działań na rzecz poszczególnych sektorów w regionie PoniŜej przedstawiony został katalog działań 6 będących korzyściami wynikającymi ze współpracy podmiotów w strukturze klastrowej. 5 Struktury klastrowe - system podnoszenia konkurencyjności firm i regionów. Przegląd praktyk międzynarodowych. Michał Górzyński CASE Doradcy Sp. z o.o., Warszawa

9 PRZEDSIĘBIORCY OFERUJĄ DLA: samorządów terminowe wpłaty podatków B+R wskazanie kierunków rozwoju w regionie i w branŝy współfinansowanie (drogi, media) inwestycji zlecenia (finansowanie) konkretnych usług rozwiązań technologicznych promowanie regionu, kreowanie jego wizerunku poprzez markę regionu tworzenie miejsc pracy (zatrudnianie absolwentów) edukowanie (praktyki, staŝe) społeczeństwa doświadczenie (praktyka) tworzenie miejsc pracy i ograniczenie migracji publikowanie naukowych osiągnięć sponsoring (eventy kultura, sport) ściąganie kapitału do regionu sponsoring (eventy kultura, sport) wdraŝanie wyników badań (tranfer wiedzy do biznesu) SAMORZĄDY OFERUJĄ DLA: firm realizowanie oczekiwań przedsiębiorców (nie wchodzenie w kompetencje i działania samorządów w stosunku do B+R promocja nauki i absolwentów regionu 6 Inicjatywy klastrowe i klastry: Definicja, cechy, istota koncepcji i korzyści ze współpracy w ramach klastrów. Ekspert ds.clusteringu Bogdan Kępka, 2008 Poznań 9

10 przedsiębiorców) udział w planowaniu działań słuŝących rozwojowi regionu kontakty z przedsiębiorcami ułatwianie dostępu do infrastruktury konkretne zlecenia na projekty badawcze moŝliwość wprowadzenie prawa ulgi podatkowej, inwestycyjnej, ulgi podatkowe na tworzenie nowych miejsc pracy równe traktowanie inwestorów zagranicznych z krajowymi i lokalnymi współfinansowanie badań informacje o bazie produkcyjnej w regionie; dane do analiz promocja regionu i branŝ regionu moŝliwości prezentacji dorobku naukowego (konferencje, szkolenia) partnerstwo publiczno-prywatne B+R OFERUJĄ DLA: firm przygotowanie kadry specjalistyczne tworzenie nowych technologii transfer wiedzy, badań (analizy rynku regionalnych i światowych etc.), atesty, certyfikaty, opinie ekspertów prestiŝ poprzez uzyskane badania i samorządów know-how dla marki merytoryczne wsparcie kadry transfer wiedzy, badań (analizy rynków regionalnych i światowych etc.), atesty, certyfikaty, opinie ekspertów informacje na temat tendencji 10

11 uwiarygodnienie produktu udostępnianie zaplecza (np.laboratoria) informowanie o tendencjach rynkowych (poziom ekspercki) rozwoju regionów (poziom ekspercki) kontakty międzynarodowe profilowanie przyszłych kadr, kadrę specjalistyczną udostępnianie kontaktów międzynarodowych Rozwój klastrów jest we wszystkich województwach kraju wymieniany jako jeden z pierwszych w analizach SWOT. Działania te postrzegana jest jako siła danego regionu oraz szansa na jego dalszy rozwój. W przypadku województwa lubelskiego zwraca się uwagę na klaster Dolina Ekologicznej śywności 7, a dla województwa podkarpackiego kluczowym jest wspieranie dalszego rozwoju klastra lotniczego Dolina Lotnicza, który swoim zasięgiem terytorialnym obejmuje równieŝ firmy działające w sąsiadujących województwach, m.in. w województwie lubelskim, jak teŝ inny duŝy i strategiczny z punktu widzenia kluczowych obszarów wsparcia ze strony UE, klaster informatyczny, czy teŝ dynamicznie rozwijający się klaster farmaceutyczny 8. Dodatkowo właśnie w strukturach klastrowych, przy wykorzystaniu silnych stron regionów, np. duŝego potencjału B+R, widzi się szansę na rozwój przedsiębiorstw i samej idei przedsiębiorczości regionu 9. Działania takie są zgodne z zaleceniami UE dotyczącymi polityki rozwoju przedsiębiorczości poprzez systemy klastrowe Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego , s Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego , s Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego , s Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, s. 2 oraz s

12 W województwie lubelskim, w miejscowości Nałęczów, która słynie z tamtejszego mikroklimatu oraz zlokalizowanego tam uzdrowiska, tworzy się klaster nastawiony na ochronę zdrowia i pielęgnację urody 11. Z kolei w przypadku województwa dolnośląskiego w ramach realizacji polityki wspierania innowacji zaobserwowano funkcjonowanie lub teŝ moŝliwość powstania następujących klastrów: miedzi i energetyki, ochrony zdrowia i turystyki, zarysowujący się klaster usług finansowych oraz potencjalny klaster producentów pojazdów Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego , s Dolnośląska Strategia Innowacji, s

13 2. Instrumentarium wsparcia klastrów Nawiązując do wcześniej wskazanych obszarów działania przedsiębiorstwa w celu rozwoju konkurencyjności i innowacyjności zarówno własnej, jak i w generalnym rozrachunku regionu i kraju naleŝy wymienić podstawowe moŝliwości wsparcia. Są to: stymulowanie współpracy finansowanie badań w jednostkach B+R inwestycje w kapitał ludzki inwestycje w infrastrukturę granty dla firm Ponadto, w czasach w których najwyŝej cenionym czynnikiem produkcji jest informacja, priorytetowe wydają się być inwestycje niezbędne do podniesienia poziomu komunikacji i wymiany informacji w powiązaniu ze stworzeniem sprawnej infrastruktury badawczej na potrzeby klastra. Nieocenione są działania na rzecz internacjonalizacji działań klastra, czyli na udział w targach, wizytach studyjnych, sieciach międzynarodowych, zarówno w regionie jak i dalej oraz stała i treściwa promocja idei klastra. Równie kluczowe jest przygotowanie opracowań, dokumentów, analiz lub raportów, będących inspiracją i ewaluacją dla nowych jak i istniejących struktur klastrowych Katalog narzędzi wspierania inicjatyw klastrowych Prawidłowe określenie instrumentarium wsparcia klastrów wymaga określenia, jakimi narzędziami moŝna dysponować, na róŝnych poziomach (lokalny, regionalny, krajowy) moŝliwego wspierania inicjatyw klastrowych. Wydaje się, Ŝe bardzo 13

14 usystematyzowane instrumentarium zaprezentował M. Górzyński, wymieniając następujące narzędzia wspierania klastrów 13 : 1. monitorowanie struktury gospodarczej regionu w celu identyfikacji potencjalnych obszarów wsparcia analiza porównawcza w obszarach: oceny porównawczej bazy technologicznej i potencjału B+R, dostępności wykwalifikowanej siły roboczej, oceny poziomu i moŝliwości rozwoju zakumulowanej wiedzy, struktury, dostępności i poziomu technologicznego dostawców, dostępności kapitału, dostępności i jakości struktur szkoleniowych oraz systemu kształcenia, dostępności i jakości wyspecjalizowanych usług na potrzeby grona, zakresu i jakości powiązań kooperacyjnych w ramach klastra, stopnia przedsiębiorczości w regionie, poziomu działalności innowacyjnej i imitacyjnej obecności i jakości liderów innowacyjnych i przemysłowych jakości relacji zewnętrznych i stopnia otwartości wizji rozwoju klastra i regionu 2. tzw. proces tworzenia kotwic rozwoju klastra poprzez kreowanie wspólnych działań (np. lobbowanie na rzecz regionu lub obszaru działalności) - tworzenie otoczenia instytucjonalno organizacyjnego grona 3. przygotowanie profesjonalnej i interdyscyplinarnej oferty usług wspierających działalność struktur klastrowych - orientacja na rozwiązywanie problemów identyfikowanych i zgłaszanych przez firmy: tworzenie zindywidualizowanego systemu pozyskiwania i rozpowszechniania (dyfuzji) informacji 13 Struktury klastrowe - system podnoszenia konkurencyjności firm i regionów. Przegląd praktyk międzynarodowych. Michał Górzyński CASE Doradcy Sp. z o.o., Warszawa

15 organizowanie klastrowych one stop hub kompleksowych punktów obsługi firm pomoc w procesie formowania interdyscyplinarnych zespołów roboczych pomoc w tworzeniu systemu wspomagającego nawiązywanie kontaktów zewnętrznych tworzenie tzw. cluster branches w oddziałach administracji regionalnej i lokalnej 4. podnoszenie jakości kształcenia i działalności szkoleniowej oraz wspomaganie procesu pozyskiwania wyspecjalizowanych kadr, kluczowych dla klastra poprzez: dofinansowanie specjalistycznych szkoleń; wspólne opracowywanie programów szkoleniowych; wykorzystywanie praktycznych aspektów funkcjonowania struktur klastrowych w procesie nauczania; tworzenie klastrowych centrów umiejętności i doskonałości; stymulowanie partnerstwa i pogłębiania wzajemnych relacji pomiędzy uczelniami, a gronami; wspomaganie inicjatyw w zakresie zwiększania zdolności kompetencyjnych (np. wspólne szkolenia, programy badawcze, misje handlowe i technologiczne); wspomaganie tworzenia międzyregionalnych aliansów klastrowych w celu zwiększenia bazy kompetencyjnej i poprawy konkurencyjności regionów kooperujących. 5. podejmowanie działań promocyjnych i wyróŝniających region (promowanie klastrów eksportowych, promowanie regionów przez grona); 6. stymulowanie i przyciąganie inwestycji w obszary działalności struktur klastrowych w regionie, a w tym w szczególności promowanie: 15

16 wielostronnych projektów inwestycyjnych; dofinansowywanie inwestycji o charakterze innowacyjnym; 7. stymulowanie innowacyjności i przedsiębiorczości wspomagać proces powstawania nowych firm; wspomagać powstawanie inkubatorów klastrowych; wspomagać powstawanie relacji sieciowych, wspomagać powstawanie i rozwój centrów technologicznych świadczących usługi na potrzeby grona, inwestować w infrastrukturę badawczo naukową w obszarze funkcjonowania klastra Wsparcie administracyjne Obok działań oddolnych, wypływających bezpośrednio od przedsiębiorców, jednym z elementów wspierających rozwój klastrów, jest pomoc ze strony administracji lokalnej, regionalnej i krajowej. Działania administracji tych szczebli w krajach zachodnich na przestrzeni ostatnich lat pozwalają juŝ na formułowanie pewnych syntetycznych ocen oraz propagowanie efektywnych rozwiązań płynących z międzynarodowych doświadczeń w tym obszarze. MoŜna do nich zaliczyć 14 : konieczność kompleksowego i systemowego podejścia do procesu wspierania rozwoju struktur klastrowych - rozwiązywanie wspólnie zidentyfikowanych problemów; działania administracji muszą być działaniami wspomagającymi - identyfikowanie potencjalnych struktur klastrowych, a następnie 14 Struktury klastrowe - system podnoszenia konkurencyjności firm i regionów. Przegląd praktyk międzynarodowych. Michał Górzyński CASE Doradcy Sp. z o.o., Warszawa

17 projektowanie i wdraŝanie narzędzi wsparcia dla juŝ istniejących i zweryfikowanych pozytywnie przez rynek struktur klastrowych; poprawne określenie grona (zarówno geograficzne, jaki dokładne sprecyzowanie jego obszaru działalności). Praktyka zagraniczna wskazuje na konieczność kompleksowego podejścia do procesu wspierania struktur klastrowych działania administracji mogą być jedynie działaniami wspomagającymi, a nie kreującymi działanie klastra. W perspektywie długofalowej bowiem, waŝne jest, aby klaster funkcjonował na rynku samoistnie, a nie poprzez ciągłe działania wspierające ze strony administracji. Komunikat Komisji UE 15 jest w tym obszarze bardzo precyzyjny, kiedy stwierdza jasno, Ŝe wraz z rozwojem rynku, odnowy gospodarki, której towarzyszy powstawanie nowych klastrów, następuje równolegle utrata przewagi konkurencyjnej przez inne klastry. WaŜne jest, aby administracja na róŝnych szczeblach akceptowała ten proces, jako prawidłowy dla systemu wolnorynkowego. Oznacza to, na co Komisja kładzie specjalny nacisk, Ŝe takie upadające klastry nie powinny stać się kanałem dla dotacji Wsparcie sektora publicznego Raport Klastry Innowacyjne w Europie analiza statystyczna i przegląd obecnych polityk wsparcia wydany w 2007 roku przedstawia obszary, w których sektor publiczny na ogół wspiera rozwój klastrów. Są to następujące obszary: 15 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, s

18 1. rozwijanie umiejętności i kompetencji zasobów ludzkich wsparcie skierowane jest na: programy kształcenia ustawicznego inicjowane przez grupy przedsiębiorstw przy współpracy z instytucjami otoczenia biznesu, szkołami średnimi i uczelniami wyŝszymi; programy staŝowe dla studentów szkół średnich i wyŝszych; programy wymiany personelu pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami sektora badawczo-rozwojowego; akcje promocyjne na temat specyficznych zawodów w celu przyciągania potencjalnych pracowników. 2. zwiększenie masy krytycznej podmiotów gospodarczych wsparcie skierowane jest na tworzenie nowych przedsiębiorstw lub przyciąganie firm z zewnątrz do lokowania się w danym obszarze. Wsparcie w tym przypadku skupia się na tworzeniu inkubatorów, organizowaniu programów promocji przedsiębiorczości, inwestowaniu w fundusze wysokiego ryzyka, tworzeniu akceleratorów komercjalizacji technologii, przygotowaniu terenów przemysłowych, parków technologicznych oraz na inicjowaniu kampanii promocyjnych skierowanych do inwestorów. 3. rozwijanie przedsiębiorstw na nowych rynkach wsparcie skierowane jest na działanie doradcze i inwestycyjne w zakresach takich jak: promocja eksportu i internacjonalizacja. 4. wzmocnienie interakcji biznesowych wsparcie skierowane jest na działania, które pozwolą optymalizować łańcuchy produkcji, łańcuchy dostaw, a takŝe usprawnić systemy logistyki i dystrybucji. Wspiera się tworzenie baz danych, realizację warsztatów tematycznych, prace zespołów zadaniowych, ale takŝe inwestycje w ramach wspólnych projektów. 5. zwiększenie nakładów na prace badawczo-rozwojowe i działania innowacyjne wsparcie skierowane jest na: programy współpracy między przedsiębiorstwami i uczelniami wyŝszymi oraz instytucjami sektora badawczorozwojowego (inicjatywy transferu technologii); programy komercjalizacji 18

19 technologii na uczelniach wyŝszych; programy wymiany i kooperacji między przedsiębiorstwami. Wspierane są równieŝ działania doradcze i inwestycyjne w zakresie innowacji produktowej, usługowej i procesowej w przedsiębiorstwach. 6. usprawnienie otoczenia biznesu w tym przypadku wsparcie ma charakter pośredni. Dotyczy ono między innymi inwestycji w infrastrukturę techniczną, poprawę prawa, a takŝe inicjowanie nowych usług publicznych poprawiających komunikację z sektorem gospodarczym (w tym wsparcie dla instytucji otoczenia biznesu, które rozwijają swoje usługi w zakresie kompleksowej obsługi klastrów). Ponadto, inicjatywy takie jak promocja regionalna i inne działania mające wpływ na tworzenie pozytywnego klimatu mogą być zaliczane do tych form wsparcia. Metody wstępnej interwencji sektora publicznego 16 : Bariera rozwoju współpracy Niedostrzeganie korzyści Brak Forma interwencji Identyfikacja klastrów Promowanie idei klastrów Promowanie dialogu Narzędzia interwencji Analiza sektorów gospodarczych Analiza SWOT regionu Inwentaryzacja potencjalnych klastrów Organizowanie działań promocyjnych (konferencje, warsztaty, strona internetowa, punkt informacyjny) Organizowanie spotkań tematycznych 16 Luk Palmen, Marcin Baron InnoCo sp. z o.o.: Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008; 19

20 zainteresowania współpracą Słabe struktury klastrowe Niski poziom innowacyjności Niesprzyjające prawo 20 między podmiotami Promowanie współpracy Promowanie inwestycji Poprawa wsparcia instytucjonalnego Kreowanie warunków ramowych (programów wsparcia) Udoskonalanie oferty sektora badawczo-rozwojowego Dostosowanie programów kształcenia do potrzeb rynku pracy Inicjowanie procesów nowelizacji prawa Udział w targach, szkoleniach Uwzględnienie w przetargach i konkursach publicznych czynnika współpracy Rozwój kompetencji wśród menedŝerów klastrów Promowanie otwartej kultury komunikacji Kreowanie i wspieranie jednostek pośredniczących Promowanie powstawania nowych firm (start-ups) Reforma ram prawnych lub organizacyjnych Opracowanie programów wsparcia Zmiany strukturalne w sektorach edukacyjnym i badawczo-rozwojowym Identyfikowanie problemów i barier prawnych

21 na forach tematycznych Analizowanie moŝliwości dokonania zmian, weryfikacja z innymi uwarunkowaniami prawnymi Komunikowanie do organów stanowiących prawo i lobbing Ograniczony dostęp do informacji Usprawnienie systemu gromadzenia, przetwarzania i przekazu informacji Prowadzenie kształcenia w zakresie zarządzania wiedzą System wymiany informacji Tworzenie specjalistycznych centrów badawczych oraz platform technologicznych Wspieranie wspólnych programów badawczych i transferu wiedzy i technologii Pierwszoplanowe działania animatorów i koordynatorów klastra powinny kierować się w stronę lobbowania na rzecz klastra. Lobbowanie powinno koncentrować się na rzecz optymalizacji infrastruktury publicznej, usprawnienia zapisów prawnych, otrzymania wsparcia finansowego z programów publicznych oraz wspieranie procesów wokół inwestycji publicznych. Wymieniony powyŝej punkt 1. rozwijanie umiejętności i kompetencji zasobów ludzkich doskonale wpisuje się w kolejny obszar zaakcentowany Komunikatem, bowiem UE zwraca uwagę na istotę umiejętności i profesjonalizm menedŝerów zarządzających klastrami. Jasno wskazuje przy tym, Ŝe jest to nowy rodzaj kwalifikacji 21

22 zawodowych, który wymaga ogromnych umiejętności współpracy z przedsiębiorcami, organami państwowymi róŝnego szczebla oraz uczelniami, jako dawcami cennej wiedzy i patentów Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, s

23 3. Opis sytuacji polskich klastrów Polska przedsiębiorczość potrzebuje tworzenia rozwiązań wspierania klastrów przystających do polskich realiów gospodarczych. Dlatego w pierwszej kolejności naleŝy zobrazować rzeczywistość w jakiej podmioty klastra funkcjonują, czyli instytucje wspierające przedsiębiorczość/instytucje otoczenia biznesu oraz dotychczasowe działania skupione wokół klastrów. Otoczenie biznesu 18 stanowią niezbędne dla funkcjonowania i rozwoju gospodarki rynkowej instytucje publiczne i niepubliczne, komercyjne i non-profit. NaleŜą do nich instytucje finansowe (banki, giełda, fundusze i in.), ubezpieczeniowe, informacyjne, szkoleniowe, konsultingowe, a takŝe promocyjne. Instytucje te powszechnie uwaŝane są za jeden z decydujących czynników atrakcyjności regionu (miasta, kraju) dla inwestorów. W szerszym ujęciu waŝnym elementem pojęcia otoczenie biznesu jest system prawa i jego instytucje. Ukazaniu ekonomiczno instytucjonalnych warunków działania przedsiębiorstw, na tle sytuacji makroekonomicznej w kraju posłuŝy Raport Przedsiębiorczość w Polsce 2007 Ministerstwa Gospodarki, w którym zawarto rekomendacje działań niezbędnych dla rozwoju przedsiębiorczości. Raport rekomenduje następujące kierunki działań na rzecz poprawy warunków dla dalszego rozwoju przedsiębiorczości : kontynuacja działań na rzecz poprawy jakości i stanowienia prawa, wprowadzenie ułatwień w podejmowaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej, wzmacnianie przyjaznego przedsiębiorcom systemu otoczenia przedsiębiorstw, 18 Słownik Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, 23

24 wzmocnienie postaw innowacyjnych wśród przedsiębiorców. Dotychczasowe działania podejmowane na rzecz klastrów w Polsce skoncentrowane były na stymulowaniu powstawania klastrów jako struktury, natomiast brak jest rozwiązań stricte wspierających klastry jako system powiązań gospodarczych. Dla rozwoju klastrów waŝne są takie obszary jak edukacja, innowacje czy współpraca ze sferą badawczo-rozwojową, infrastruktura naukowa, internacjonalizacja. Dotychczasowe wsparcie dla klastrów w Polsce w ostatnich latach 19 : 1. Kilka programów klastrowych realizowanych przez PARP: Program szkoleń promujących clustering, PilotaŜowy program wsparcia klastrów, Turystyka wspólna sprawa, 2. Regionalne projekty wsparcia rozwoju klastrów - m.in. śląskie, pomorskie, zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie finansowane głownie z działania 2.6 ZPORR, 3. Projekty realizowane przez poszczególne inicjatywy klastrowe. Przyczyną takiego stanu struktur klastrowych w Polsce jest brak kompleksowej krajowej polityki/programu wspierania klastrów będących kluczowym elementem polityki rozwoju regionalnego. Rezultatem jest inflacja inicjatyw 20, czyli mamy bardzo duŝo inicjatyw klastrowych ale niewiele z nich ma szanse rozwinąć silne i konkurencyjne klastry. Dotychczasowe działania skupione były wokół tworzenia inicjatyw klastrowych oraz szkoleniu i tworzeniu koncepcji klastrowych. Aktualny stan 19 Polskie doświadczenia w zakresie stymulowania rozwoju klastrów, Stanisław Szultka, z: Wspieranie rozwoju klastrów w Polsce i zagranicą doświadczenia i wyzwania, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk Polskie doświadczenia w zakresie stymulowania rozwoju klastrów, Stanisław Szultka, z: Wspieranie rozwoju klastrów w Polsce i zagranicą doświadczenia i wyzwania, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk

25 polskich klastrów wymaga konkretnych narzędzi wsparcia rozwoju potencjału jakim dysponują klastry. 25

26 3.1. Bariery rozwoju klastrów w Polsce Jakie bariery stoją prze rozwojem polskiej przedsiębiorczości skupionej wokół idei klastra, aby struktury klastrowe mogły w pełni rozwinąć swój potencjał i jakie rozwiązana są najwłaściwsze polskiej gospodarce lokalnej i regionalnej, a w konsekwencji krajowej. Bariery funkcjonowania klastrów 21 : niską jakość infrastruktury (w tym transportowej oraz informatycznej); brak dostępu do kapitału; niską jakość otoczenia innowacyjnego, w tym przede wszystkim niską jakość instytucji badawczo - rozwojowych oraz szkoleniowych; niedostateczne otwarcie firm na zewnątrz (ang. outward approach) często firmy z regionu zamykają się w sobie" (ang. inward approach); niska jakość i niedostateczne kwalifikacje zasobów ludzkich; narzucana hierarchiczność funkcjonowania struktur klastrowych. Współtowarzyszące wyŝej wymienionym są bariery rozwoju klastrów 22 : brak wzajemnego zaufania niewiedza na temat korzyści współpracy w klastrze niechęć do pełnienia roli lidera klastra trudny dostęp do kapitalu incydentalna współpraca nauki i przemysłu brak koordynacji działań miedzy instytucjami wsparcia biznesu. 21 Struktury klastrowe - system podnoszenia konkurencyjności firm i regionów. Przegląd praktyk międzynarodowych. Michał Górzyński CASE Doradcy Sp. z o.o., Warszawa MoŜliwości wspierania regionalnych bloków kompetencji na Dolnym Śląsku, Zbigniew Dynak Dyrektor Departamentu Rozwoju Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego we Wrocławiu 26

27 Z punktu widzenia prowadzenia polityki sprzyjającej rozwojowi klastrów w Polsce bardzo waŝne jest uświadomienie zarówno decydentom na szczeblu krajowym, jak regionalnym i lokalnym, jak równieŝ samym przedsiębiorcom, którzy w idei clusteringu widzą moŝliwość dalszego rozwoju, powyŝszych barier. Jasno zdefiniowane przeszkody w rozwoju działalności gospodarczej umoŝliwiają bowiem obydwu stronom określenie konkretnych działań mających na celu likwidację powyŝszych barier. W przypadku województw Polski wschodniej obserwuje się działania mające na celu zlikwidowanie tych barier, aby w pełni odpowiedzieć na wymagania stawiane przez politykę wspólnotową dotyczącą klastrów 23. Głównym problemem dotykającym rozwój systemów klastrowych w tej części kraju jest mała liczba duŝych przedsiębiorstw funkcjonujących w formie spółek kapitałowych. Stanowi to istotną barierę dla rozwoju klastrów kooperacyjnych. Jako rozwiązanie powyŝszego problemu proponuje się, aby na poziomie lokalnym wykorzystać moŝliwą efektywność dialogu przemysłu, nauki i władz publicznych, których współdziałanie jest niezwykle waŝne w pobudzaniu innowacji 24. PowyŜsze sformułowania pokazują, Ŝe władze regionalne pragną wykorzystać doświadczenia krajów zachodnich, gdzie klastry w istotny sposób stały się motorami rozwoju regionu. Jest to zgodne z wytycznymi UE zawartymi w Komunikacie w zakresie dalszego integrowania polityki klastrowej, jak równieŝ wymiany doświadczeń 23 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, s Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego, s

28 na arenie międzynarodowej w dziedzinie tworzenia i wspierania systemu clusteringu 25. Na gruncie polskim równieŝ występują działania mające na celu akcentowanie międzynarodowego charakteru klastrów. Zalecenia UE dotyczące budowania transnarodowej współpracy w zakresie klastrów wyraźnie wymagają, aby przedsiębiorstwa międzynarodowe współpracowały ze sobą w celu zwiększenia doskonałości klastrów poprzez ich transnarodową współpracę na gruncie biznesowym 26. Przykładem podejmowania prób, aby taka współpraca zaistniała jest województwo lubuskie, na terenie którego działa wiele firm międzynarodowych. Jednak, w przypadku tego regionu, problemem jest wyodrębnienie czy teŝ wystąpienie naturalnych dąŝeń do zawiązania klastra Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, s Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, s Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubuskiego, s

29 3.2. Optymalne wsparcie dla struktur klastrowych w Polsce Prezentowany katalog narzędzi wsparcia klastrów wymaga wyłonienia spośród nich tych, które w pierwszej kolejności powinny się znaleźć w obszarze zainteresowania osób i podmiotów pragnących skutecznie wesprzeć polskie klastry. Wymóg taki podyktowany jest faktem, iŝ regiony róŝnią się otoczeniem prawnym i administracyjnym, zakresem rozwoju infrastruktury, jakością instytucji około biznesowych, stopniem rozwoju systemu finansowego, zakresem rozwoju i wykorzystywania w regionie technologii informatycznych i komunikacyjnych, strukturą gospodarczą, strukturą społeczną i demograficzną, potencjałem innowacyjnym, źródłami pozyskiwania technologii, kwalifikacjami zasobów ludzkich, charakterystyką i strukturą popytu regionalnego, czy istniejącym modelem współpracy kooperacyjnej firm. Kryterium wyboru narzędzi wspierania polskiej przedsiębiorczości skupionych wokół inicjatyw i struktur klastrowych powinny być najbardziej palące bariery płynące z polskiego otoczenia przedsiębiorstw tworzących klaster, czyli propozycje wsparcia do kaŝdego istniejącego problemu blokującego funkcjonowanie i rozwój klastrów. Tabela. Propozycje pokonywania wybranych barier rozwoju klastrów bariera propozycje rozwiązania niska jakość infrastruktury (w tym transportowej oraz informatycznej) o o organizowanie klastrowych kompleksowych punktów obsługi firm tworzenie zindywidualizowanego systemu pozyskiwania i rozpowszechniania (dyfuzji) informacji brak dostępu lub utrudniony dostęp do o wspomaganie powstawanie 29

30 kapitału niska jakość otoczenia innowacyjnego, w tym przede wszystkim niską jakość instytucji badawczo - rozwojowych oraz szkoleniowych o o o inkubatorów klastrowych stymulowanie partnerstwa i pogłębiania wzajemnych relacji pomiędzy uczelniami, a gronami; wspomaganie powstawania i rozwoju centrów technologicznych świadczących usługi na potrzeby grona, inwestycje w infrastrukturę badawczo naukową w obszarze funkcjonowania klastra niedostateczne otwarcie firm na zewnątrz", często firmy z regionu zamykają się w sobie o pomoc w tworzeniu systemu wspomagającego nawiązywanie kontaktów zewnętrznych niska jakość i niedostateczne kwalifikacje zasobów ludzkich o o o o dofinansowanie specjalistycznych szkoleń; wspólne opracowywanie programów szkoleniowych; tworzenie klastrowych centrów umiejętności i doskonałości; pomoc w procesie formowania interdyscyplinarnych zespołów roboczych brak wzajemnego zaufania o stworzenie kultury organizacyjnej o opracowanie kodeksu etyki klastra o wystawianie róŝnego rodzaju certyfikatów jakości np. za aktywność, inicjatywę o warsztaty z efektywnego komunikowania się firm i organizacji z otoczeniem o organizowanie stałych imprez np. święto klastra, skupiających wokół wspólnego działania 30

31 Wytyczne UE dotyczące wspierania systemu klastrów poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki informacji, promocji silnych klastrów jako części strategii reform gospodarczych regionów (województw) 28 wyraźnie wymagają od państw członkowskich racjonalnego udostępniania środków publicznych na ten cel. Analiza poszczególnych regionalnych programów operacyjnych wyraźnie wskazuje, Ŝe władze regionalne i lokalne rzetelnie podchodzą do tej problematyki zapewniając w poszczególnych działaniach w ramach Osi Priorytetowych dotacje na nowe przedsięwzięcia innowacyjne, w branŝach wysoko specjalistycznych jak lotnictwo, czy usługi informatyczne, jak równieŝ związanych z ochroną środowiska (jak produkcja energii ze źródeł odnawialnych). 28 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, s

32 3.3. Dobre praktyki zagraniczne dla polskich klastrów Jak zostało juŝ wspomniane wcześniej, koncepcja klastrów, jak teŝ róŝne działania samorządowe w tej dziedzinie posiadają juŝ swoją długą historię w krajach zachodnich. Tamtejsze doświadczenie umoŝliwia polskim przedsiębiorcom, jak równieŝ władzom samorządowym róŝnego szczebla na pomoc w postaci pewnych rekomendacji płynących z analizy doświadczeń zagranicznych. Oczywiście nie wszystkie praktyki stosowane na gruncie zachodnioeuropejskim moŝna bezpośrednio przenieść na grunt polski, jak równieŝ część z nich zupełnie nie pasuje do realiów naszego kraju. Dlatego teŝ w literaturze przedmiotu opracowane zostały rekomendacje dla Polski, uwzględniające realia prowadzenia zarówno działalności gospodarczej w naszym kraju, jak równieŝ moŝliwości jej instytucjonalnego wspierania przez władze lokalne i krajowe 29. MoŜna wśród nich wymienić: ciągłe monitorowanie struktury gospodarczej regionu w celu identyfikacji potencjalnych struktur klastrowych i ewentualnych obszarów wsparcia analiza porównawcza; promowanie koncepcji klastrów wśród przedsiębiorców, jednostek otoczenia około biznesowego, administracji regionalnej; podnoszenie jakości kształcenia i działalności szkoleniowej w regionie poprzez inwestowanie w infrastrukturę edukacyjno - szkoleniową; 29 Struktury klastrowe - system podnoszenia konkurencyjności firm i regionów. Przegląd praktyk międzynarodowych. Michał Górzyński CASE Doradcy Sp. z o.o., Warszawa

33 zacieśnianie współpracy pomiędzy sektorem przedsiębiorstw, a sektorem wyŝszych uczelni; stymulowanie i przyciąganie wielostronnych projektów inwestycyjnych, w szczególności o charakterze B+R; kompleksowe wspieranie przedsiębiorczości w regionie (w tym wspomaganie procesu powstawania nowych firm); inwestowanie w poprawę funkcjonowania infrastruktury (w tym w szczególności infrastruktury transportowej i informatycznej); rozwijanie infrastruktury badawczo naukowej. inicjowanie współpracy pomiędzy firmami poprzez: identyfikowanie wspólnych barier oraz moŝliwości i tworzenie schematów wspólnego przeciwdziałania negatywnym zjawiskom lub wykorzystywania szans; stymulowanie i formalizowanie kanałów komunikacji pomiędzy firmami z określonych obszarów działalności; ułatwianie firmom wspólnego nawiązywania kontaktów zewnętrznych; wspomaganie i dofinansowywanie wspólnych inicjatyw szkoleniowych; wspomaganie i dofinansowywanie wspólnych projektów innowacyjnych (w tym badawczo rozwojowych). Działania występujące w wymienionych wyŝej obszarach, oczywiście nie gwarantują osiągnięcia sukcesu w tworzeniu inicjatyw klastrowych, ale bez wątpienia zwracają uwagę na ich newralgiczne punkty. 33

34 3.4. Strategia stymulowania rozwoju struktur klastrowych dla Polski Podejście do tworzenia strategii wsparcia wymaga określenia następujących formalnych komponentów: 1. kogo wspierać wyłonienie najlepiej rokujących(z potencjałem, dobrze zorganizowanych) inicjatyw klastrowych, najlepiej z branŝ kluczowych dla regionu, do których zostanie skierowany największy strumień wsparcia 2. w czym wspierać dokonać diagnozy zapotrzebowania na rodzaj moŝliwego do wyświadczenia wsparcia (ankieta, analiza SWOT, prognoza gospodarcza branŝy tendencje rozwojowe) 3. jak/jakimi narzędziami jakie działania będą optymalne dla danego klastra w odpowiedzi na zapotrzebowanie 4. dlaczego/w jakim celu potrzebne jest wsparcie wymiernie efekty dla podmiotów i regionu z udzielonego wsparcia 5. kto ma wspierać jaki wyspecjalizowany podmiot w poŝądanej dziedzinie będzie odpowiedzialny za realizację wsparcia dla zapewnienia najwyŝszej jakości usługi 6. kiedy nastąpi wsparcie ramy czasowe oraz cykliczność wsparcia 7. skąd będzie finansowane wsparcie źródła finansowania działań skierowanych dl podmiotów klastra (regionalne programy operacyjne głównym finansowaniem rozwoju klastrów do wykorzystania) 34

35 8. ewaluacja dokonanego wsparcia czy zastosowanie narzędzia przyniosły oczekiwane rezultaty wg. odbiorców wsparcia, a takŝe monitorowanie efektów i zbadanie faktycznego wyniku gospodarczego, jaki one przyniosły. Przegląd pytań, które powinny towarzyszyć inicjatywom klastra prezentuje poniŝsza tabela. Zagadnienia do przeanalizowania przed utworzeniem inicjatywy klastrowej 30 TEMATYKA ZAGADNIEŃ ZAGADNIENIA Czy dany klaster ma perspektywy rozwoju? Jakie są kluczowe czynniki rozwoju w skali międzynarodowej? Potencjał rozwoju -Jaka jest pozycja naszego klastra na rynku krajowym i międzynarodowym? Czy nasz klaster znajduje się w gałęzi gospodarczej, która jest rozwojowa, dojrzała, umierająca? -Przed jakimi potrzebami i wyzwaniami stoją potencjalni uczestnicy inicjatywy klastrowej? Konkretna potrzeba -W jaki sposób moŝemy na bieŝąco identyfikować potrzeby i wyzwania? Czy przedsiębiorstwa chętnie dzielą się informacją? -W jaki sposób inicjatywa klastrowa będzie się 30 Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, Luk Palmen, Marcin Baron, InnoCo sp. z o.o. Warszawa

36 pozycjonować wobec innych organizacji, które oferują specjalistyczne usługi? -Czy zgłoszone potrzeby i wyzwania mają charakter indywidualny czy grupowy? Czy podmioty są gotowe podjąć wspólne inicjatywy, czy teŝ oczekują indywidualnych rozwiązań? W jakie cele moŝna zaangaŝować wiodące podmioty? Cele Czy moŝna juŝ na początku określić kilka istotnych punktów zwrotnych? -Czy podmioty są gotowe opracować plan i wziąć na siebie odpowiedzialność za jego realizację? Czy liderzy gospodarczy oraz instytucje są zainteresowane wejściem w nowe formy współpracy? ZaangaŜowanie głównych graczy -Czy głowni gracze są gotowi zaangaŝować swoje finanse i szerokie kontakty, aby skutecznie przystąpić do pierwszych działań? Czy znamy grupy podmiotów gospodarczych, które są gotowe dzielić się zasobami, rynkami, infrastrukturą, szansami rozwoju? Masa krytyczna Czy inicjatywa klastrowa moŝe opierać się na odpowiedniej masie krytycznej (kilkunastu do kilkudziesięciu podmiotach). Grupa powinna być zróŝnicowana, komplementarna i jej stabilność nie powinna być zaleŝna od Sytuacji uczestników (przede wszystkim od ich odstąpienia od inicjatywy). 36

37 Czy w inicjatywie klastrowej zaangaŝowani są liderzy z wizją, czy teŝ ci liderzy znajdują się poza zasięgiem klastra? Przywództwo i wizja Czy liderzy wykorzystując swoją charyzmę, status są gotowi mobilizować pozostałych uczestników? Czy liderzy, są komunikatywni i potrafi ą zmieniać wizję w konkretne działania? Jakie są unikatowe czynniki strategiczne dla gospodarki w danym obszarze? Unikatowe czynniki strategiczne W jaki sposób te czynniki oddziałują na rozwój klastra? W jakich zakresach klaster moŝe zapewnić sobie strategiczną przewagę konkurencyjną? Wczesne sukcesy -Czy moŝna zidentyfikować tematy, w ramach, których moŝliwe jest osiągnięcie konkretnych wyników w krótkim czasie? Czy podmioty są gotowe współpracować w duchu dobrego partnerstwa? Zaufanie Poczucie własności Czy ludzie ufają sobie i współpracują ze sobą? -Czy zaistniały juŝ sytuacje, w których wystąpiła konieczność osiągnięcia konsensusu dla wspólnego dobra? Czy grupa strategiczna przewiduje moŝliwość zaangaŝowania małych i mniej znaczących przedsiębiorstw w proces opracowania wizji, strategii i plan0w działań? Czy będzie brane pod uwagę zdanie małych przedsiębiorstw? 37

38 Przepływ informacji -Czy i w jaki sposób gromadzona jest i przekazywana informacja przez podmioty działające w sektorze? Czy dysponujemy tzw. grupą referencyjną, która na bieŝąco moŝe nam dostarczyć nowych informacji? Czy potencjalni uczestnicy są gotowi poświęcić czas na nowe przedsięwzięcia? Czas -Czy uczestnicy znajdują się blisko siebie? (Ponad 50% inicjatyw klastrowych badanych w roku w ramach opracowania Zielonej Księgi Inicjatyw Klastrowych, wskazało, Ŝe większość uczestników znajduje się w zasięgu jednej godziny jazdy od centrum koordynującego.) -Czy dysponujemy wystarczającą liczbą etatów aby uruchomić inicjatywę klastrową? Kto będzie zaangaŝowany w zespół inicjatywy klastrowej (koordynator, animator, mentor, menedŝer, pracownicy administracyjni)? Zespół Czynniki społeczne Zespół będzie pełnił funkcję neutralnego pośrednika, zajmie się identyfikacją wąskich gardeł, będzie obserwował trendy i zmiany na rynku, zainicjuje nowe działania i będzie koordynował program i strategię klastra. Zespół ma za zadanie dopilnować aby kaŝdemu uczestnikowi klastra poświęcono uwagę oraz aby kaŝdy uczestnik zyskiwał na działaniu klastra. Czy przedstawiciele podmiotów działających w klastrze są otwarci na spotkania nieformalne? Czy skostniałe struktury organizacyjne mogą stać się barierami w rozwoju nowych relacji i interakcji? 38

39 Procesy Umiejętność pracy w projektach Marka Interakcje między uczestnikami skutkują roŝnymi działaniami. Te działania z kolei inicjują nowe kontakty i relacje. Innymi słowy, osoby zaangaŝowane w zarządzanie klastrem muszą cechować się umiejętnościami zarządzania procesami. Nie chodzi tylko o to, co udało się zrobić w ramach klastra, ale jak. Ponadto naleŝy zwrócić uwagę na charakter demokratyczny procesów podejmowania decyzji procesy te powinny być integralne, uwzględniające róŝnorodność poglądów uczestników. -Czy zidentyfikowana grupa podmiotów jest w stanie połączyć na określony czas najlepsze dostępne zasoby we wspólnych projektach biznesowych i naukowych, co pozwoli szybciej i skutecznej zidentyfikować szanse i zagroŝenia oraz wąskie gardła, a takŝe opracować i wdroŝyć nowe rozwiązania? Czy podmioty, które deklarują udział w inicjatywie klastrowej są gotowe budować wspólną markę wokół wspólnych wartości, cech i charakterystyk swojej grupy? Czy podmioty te będą równieŝ promować siebie poprzez markę klastra? Potencjał do stworzenia nowych miejsc pracy Źródła finansowania Struktura inicjatywy Czy dany klaster wykazuje moŝliwości stworzenia nowych miejsc pracy? Czy mamy wystarczające zasoby (środki finansowe, ludzie), aby funkcjonować co najmniej 18 miesięcy? JeŜeli nie, czy moŝemy postępować według modelu, który pozwoli nam szybciej generować przychody? Czy nasza propozycja dotycząca uruchomienia 39

40 inicjatywy klastrowej jest oparta na sztywnych załoŝeniach, czy teŝ moŝemy sobie pozwolić na elastyczne dopasowanie się do potrzeb i propozycji podmiotów gospodarczych? Jak wskazują pytania najwaŝniejsze jest określenie powodzenia nowej struktury klastrowej w regionie. Analizie naleŝy, więc poddać czynniki warunkujące sukces w odniesieniu do inicjatywy klastrowej, do których naleŝą 31 : oparcie o istniejący w klastrze potencjał silne osobowości przywódców konsensus społeczny w ramach grupy podmiotów katalityczna funkcja polityki regionalnej/publicznej podejście długookresowe jasna wizja i strategia efektywne wykorzystanie dostępnych środków finansowania R. Moss definiuje zdolność klastra do rozwoju jako zdolność i moŝliwości tworzenia nowych innowacyjnych i konkurencyjnych struktur gospodarczych. Moss wymienia następujące kluczowe czynniki sukcesu rozwoju grona 32 : 1. elastyczność i otwartość struktury klastrowej, która umoŝliwia dostęp do nowych technologii, wiedzy i informacji; 2. wysoką jakość powiązań i wzajemne zaufanie w relacjach pomiędzy uczestnikami grona kluczowy czynnik sukcesu w zakresie skutecznego funkcjonowania mechanizmu dyfuzji informacji i wiedzy; 3. poziom kompetencji i jakość zasobów ludzkich w ocenie R. Moss jest to decydujący czynnik skutecznego transferu i dyfuzji wiedzy. 31 MoŜliwości wspierania regionalnych bloków kompetencji na Dolnym Śląsku, Zbigniew Dynak Dyrektor Departamentu Rozwoju Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego we Wrocławiu 32 Moss R., (1995), Kantor World Class, Simon & Schuster, New York 40

41 Koncentracja geograficzna działalności odgrywa bardzo waŝna rolę w wielu regionach z powodu wzrastającego procesu integracji, który wymusza specjalizację firm, regionów oraz krajów. W związku z tym polityka regionalna powinna koncentrować zasoby na wybranych obszarach działalności, charakteryzujących się największą aktualnie i w przyszłości konkurencyjnością. WaŜnym zagadnieniem jest identyfikacja w regionie, kraju i świecie danego klastra, czyli promocja podmiotów tworzących klaster, cele, specyfika, logotyp, zarówno w danej branŝy, branŝach pokrewnych, na rynkach lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych jak równieŝ w społeczeństwie, do której ostatecznie trafiają dobra i usługi, aby klaster był identyfikowalny i istniejący w świadomości gospodarczej. Intensywne działania mające na celu popularyzację idei klasteringu poprzez: organizację konferencji, spotkań tematycznych, warsztatów, opracowanie i dystrybucja publikacji i innych materiałów informacyjnych/opracowań, stworzenie i administrowanie portalem, wortalem, serwisem i stronami internetowymi. Interesującą koncepcją do rozpatrzenia, a moŝe podpatrzenia jest wytworzenie swoistego klimatu wokół klastra, na kształt istniejących Specjalnych Stref Ekonomicznych, moŝe równieŝ rozwiązania preferujące, czy dające gratyfikację z tytułu funkcjonowania w strukturze klastrowej np. od organów administracji samorządowej gmina: podatki, ulgi przy opłatach administracyjnych, urząd marszałkowski: dodatkowe punkty przy weryfikacji wniosków, równieŝ płynące z systemu bankowego, na kształt funduszy poręczeń kredytowych lub preferencyjnych źródeł zwrotnych finansowania. Ugruntowanie takiej pozycji klastra w regionie aby prestiŝem dla podmiotów było istnienie aktywne w klastrze oraz zachętą/motywacją do współtworzenia klastra. 41