Rola ewaluacji wewnętrznej w podnoszeniu jakości pracy szkół i placówek oświatowych

Transkrypt

1 Klemens StróŜyński Materiał dla CKU w Białymstoku, 22 czerwca 2012 r. 50 Rola ewaluacji wewnętrznej w podnoszeniu jakości pracy szkół i placówek oświatowych Inne są cele ewaluacji wewnętrznej, inne ewaluacji zewnętrznej. Mimo iŝ nie jest to wprost zapisane w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. nr 168, poz. 1324), a tylko zasugerowane, celem ewaluacji wewnętrznej jest rozwój danej placówki (szkoły), podczas gdy celem ewaluacji zewnętrznej jest rozliczenie placówki z wykorzystania funduszy publicznych oraz pozyskanie informacji strategicznej dla oświatowych decydentów. Najbardziej powszechnym (moim zdaniem) błędem w zakresie planowania ewaluacji wewnętrznej na etapie uczenia się tej sztuki jest tracenie z oczu celu ewaluacji. PoniewaŜ aktualne rozporządzenie o nadzorze pedagogicznym zawiera zobowiązanie dyrektorów placówek oświatowych do prowadzenia ewaluacji w ramach nadzoru pedagogicznego, zatem w praktyce celem projektu ewaluacyjnego w danej szkole często jest po prostu wypełnienie ministerialnego zobowiązania. I to przekłada się na zadanie sobie przy planowaniu ewaluacji pytania: Co by tu zbadać? Co potrafimy zbadać bez wielkiego nakładu wysiłku? Co moŝemy poddać ewaluacji bez większego ryzyka błędu lub negatywnego wyniku? To byłoby uczynienie ewaluacji celem samym w sobie czyli potraktowanie jej dysfunkcjonalnie. Rozwój celem ewaluacji Tak więc celem ogólnym ewaluacji wewnętrznej będzie rozwój danej placówki i to naleŝy wyraźnie zapisać w dokumentach szkolnych (wtedy zostanie to potraktowane przez wszystkich, takŝe dyrekcję placówki, jako powaŝne zobowiązanie). Oczywiście, cel ogólny jest zawsze mniej konkretny od celów szczegółowych. Dlatego warto wyodrębnić takie bardziej szczegółowe cele, uŝywając pojęć: cele etapowe i ostateczne, cele bezpośrednie i pośrednie. Z zasady dany projekt ewaluacyjny jest funkcjonalnie powiązany z jakimś celem etapowym poniewaŝ rozwój placówki (jak i człowieka) jest procesem rozciągniętym w czasie, da się i naleŝy określić stan poŝądany w kolejnych etapach (mogą to być okresy roczne lub dłuŝsze). Powiązanie z celem etapowym nie znaczy jednak, Ŝe tracimy z oczu cel ostateczny. JeŜeli, na przykład, celem długofalowym szkoły jest aktywizacja uczniów w zakresie wszystkich form uczestniczenia w procesie edukacji, to odpowiednim ostatecznym celem ewaluacji jest zbadanie skuteczności tego procesu, zaś jednym z celów etapowych moŝe być uzyskanie informacji o stopniu akceptacji uczestnictwa uczniów w zajęciach. Na dalszym etapie będzie ustalenie, jaki jest wpływ uczniów na formy prowadzenia zajęć oraz jeszcze dalej na tematykę zajęć. Te dalsze etapy aktywizacji poddamy ewaluacji później jednak te etapowe projekty powinny być ze sobą tematycznie powiązane, a wnioskowanie na ich podstawie powinno być spójne. Celem bezpośrednim ewaluacji jest z samej definicji zebranie informacji słuŝących podjęciu decyzji. Zapewne wiele projektów ewaluacji będzie takiemu celowi słuŝyło zwłaszcza jeŝeli wnioski i rekomendacje będą zawierać propozycje działań czyli ewaluacja przyniosła jasne i spójne informacje.

2 Hierarchia celów ewaluacji wewnętrznej: Cel ogólny ewaluacji: rozwój placówki Cel ostateczny projektu: zmiana w procesie kształcenia Cel etapowy projektu: zmiana bieŝącego stanu Cel bezpośredni projektu: zebranie informacji dla decyzji Praktyka edukacji jest jednak skomplikowana, bardziej złoŝona niŝ praktyka działalności gospodarczej i zapewne politycznej. NaleŜy się liczyć z tym, Ŝe informacje zebrane podczas ewaluacji w szkole nie ułoŝą się z logiczny ciąg przyczynowo-skutkowy, nie dadzą jasnego obrazu stanu rzeczy, nie pozwolą na sformułowanie takich czy innych rekomendacji. MoŜe tak się stać nawet wtedy, kiedy ewaluacja jest przeprowadzona w sposób bardzo staranny i profesjonalny. Wówczas waŝny będzie cel pośredni ewaluacji, o którym na ogół nie mówi się w podręcznikach lub mówi mimochodem. Tym celem pośrednim jest refleksja nad pracą szkoły i nauczycieli, nad procesami zachodzącymi w szkole, wreszcie nad samą procedurą i narzędziami ewaluacji. Taka refleksja skutkuje lepszym i głębszym zrozumieniem pracy pedagogicznej i organizacyjnej. Jest to efekt ewaluacji wcale nie gorszy, niŝ dobrze udokumentowane propozycje zmian. Wreszcie, waŝne jest wykorzystanie nie tylko (i nawet moŝe nie przede wszystkim) raportu ewaluacyjnego, ale samego procesu ewaluacji, szczególnie interakcji, które on wyzwala wśród pracowników szkoły dokonującej ewaluacji. Jest to spostrzeŝenie i ustalenie niesłychanie waŝne dla dalszych losów ewaluacji w nadzorze pedagogicznym, zwłaszcza ewaluacji wewnętrznej. Zwróćmy uwagę, iŝ najwięcej się mówi o raporcie ewaluacyjnym, analizuje się zapisy w tym raporcie, treść raportu traktuje się jako najwaŝniejszą dla oceny pracy szkoły i dla podnoszenia jakości pracy szkoły. MoŜna by trochę uszczypliwie powiedzieć, iŝ ewaluację przeprowadza się po to, Ŝeby powstał raport. Nic bardziej fałszywego, przy uwaŝnej i dojrzałej refleksji. Realizacja projektu ewaluacyjnego to badanie procesów, kontekstu i efektów kształcenia przez zespół ludzi. Owszem, w efekcie powstaje raport, lepiej lub gorzej ujmujący wnioski i rekomendacje, bardziej lub mniej przydatne w pracy z uczniami, bardziej lub mniej moŝliwe do wcielenia w Ŝycie. Nie przeceniajmy znaczenia raportu. PrzecieŜ przynajmniej tak samo waŝne dla dalszej pracy szkoły, zapewne waŝniejsze są doświadczenia wykonawców ewaluacji. Ich wiedza zdobyta

3 podczas przygotowywania się do badania i nabyta w trakcie badania (niesłychanie cenna, bo wynikająca z działania), ich umiejętności organizacyjne i metodologiczne zdobyte podczas tej pracy, ich wspólne uzgodnienia i refleksja nad istotą procesu kształcenia. No i świadomość, jak waŝna i wartościowa jest refleksja wspólna i będąca owocem działania zespołowego. KaŜdy stary belfer podzieli moje przekonanie, iŝ nie tak waŝne jest, czego się uczeń pod moim kierunkiem nauczył, ale JAK się tego uczył. MoŜna tę szkolną prawidłowość wykorzystać do budowania analogii z ewaluacją. Zatem w dokumentach szkolnych opisujących nasz system ewaluacji wewnętrznej wpiszmy wszystkie rodzaje celów ewaluacji wewnętrznej bo wszystkie mają charakter rozwojowy, bo na ten rozwój placówki pracują podstawa do decyzji kierowniczych, refleksja nad pracą instytucji oraz zmiany w ludzkim działaniu. Pierwszy z tych typów celów jest powiązany z zarządzaniem, drugi z doskonaleniem kadry, trzeci to praktyka organizacyjna. Widać, Ŝe są ze sobą spójne. Paleta celów ewaluacji wewnętrznej zebranie informacji dla decyzji o zmianie organizacyjnej (zarządzanie) refleksja lepsze zrozumienie procesu kształcenia (doskonalenie) zmiany w dynamice zespołu w wyniku wspólnego działania (praktyka działania) Wnioski z porównania ewaluacji wewnętrznej i zewnętrznej Znaczenie właśnie ewaluacji wewnętrznej dla rozwoju placówki dobrze widać, gdy porównamy właściwości ewaluacji wewnętrznej i zewnętrznej, które to typy powinny pozostawać w równowadze: 1. Ewaluacja wewnętrzna moŝe ujawnić takie informacje i takie uwarunkowania pracy szkoły, których nie potrafi uzyskać badanie zewnętrzne i to powinna wziąć ewaluacja zewnętrzna. Z kolei ewaluacja zewnętrzna dysponuje doskonalszymi, bo opracowanymi na potrzeby wielu badań, procedurami i narzędziami i ewaluacja wewnętrzna powinna od zewnętrznej wziąć zasady budowania narzędzi, zbierania informacji i wyciągania wniosków. 2. Ewaluacja wewnętrzna, czyli pogłębiona i metodologicznie zdyscyplinowana samoocena szkoły ma na celu w szczególności rozwój placówki, podczas gdy ewaluacja zewnętrzna ma na celu tzw. rozliczalność. Oba te cele łącznie zaspokajają potrzebę dobrego wykorzystania wyników ewaluacji.

4 Zastanówmy się szczegółowo nad zagadnieniem wymienionym w punkcie 2 wyŝej, poniewaŝ jest ono bardzo waŝne dla właściwego ustawienia proporcji między ewaluacją wewnętrzną i zewnętrzną, czyli dla relacji nadzoru dyrektora szkoły i nadzoru kuratoryjnego. Rozliczalność ma aspekt społeczny podatnicy utrzymujący szkoły publiczne mają prawo wiedzieć, czy ich pieniądze są przez system edukacji wykorzystywane odpowiednio efektywnie. Zatem skoro istnieje aspekt społeczny dla ewaluacji zewnętrznej muszą istnieć wymagania państwowe i jednolite procedury ewaluacji, aby zapewnić porównywalność wyników w szerszej skali społecznej (w zasadzie w skali całego kraju). W wypadku ewaluacji wewnętrznej nie ma wymogu dokonywania oceny poziomu spełnienia wymagań państwowych co jest dość oczywiste, skoro jej celem nie jest rozliczalność i wyniki nie muszą być porównywalne. Celem ewaluacji wewnętrznej jest rozwój placówki, czyli cel ma charakter indywidualny, a nie społeczny. Zatem ewaluacja zewnętrzna jest silniej nastawiona na formalne wartościowanie (ocenę) działań, wewnętrzna jest nastawiona na informację (rekomendacje, wskazówki dla dalszej pracy). Równowaga między ewaluacją zewnętrzną i wewnętrzną Ewaluacja zewnętrzna Ewaluacją wewnętrzna rozliczalność (społeczny) Cel ewaluacji rozwój (indywidualny) wymagania (zewnętrzne) Odniesienie wyników kontekst (wewnętrzne) ocena (wartościowanie) Rodzaj wyników rekomendacje (informacja) głównie podejście ilościowe Metodologia głównie podejście jakościowe Skoro ewaluator zewnętrzny będzie (zgodnie z rozporządzeniem) brał pod uwagę wyniki ewaluacji wewnętrznej, istnieje niebezpieczeństwo, iŝ ta pogłębiona samoocena szkół będzie planowana i organizowana pod kątem uŝyteczności dla owego zewnętrznego ewaluatora. Jest to niedopuszczalne w świetle zapisu w 20 rozporządzenia:

5 Dyrektor szkoły lub placówki publicznej we współpracy z innymi nauczycielami zajmującymi stanowiska kierownicze, w ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego: 1) przeprowadza ewaluację wewnętrzną i wykorzystuje jej wyniki do doskonalenia jakości pracy szkoły lub placówki; ( ) Wyniki ewaluacji wewnętrznej muszą koniecznie zostać spoŝytkowane dla rozwoju danej szkoły/placówki. Ten uŝytek z wyników z jednej strony jest efektem dobrze przeprowadzonej samooceny szkoły, a drugiej strony jest (jako cel przyświecający badaniu) czynnikiem decydującym o zaplanowaniu ewaluacji i sformułowaniu szczegółowych pytań badawczych.