EKSPLOATACJA POLIMETALICZNEGO ZŁOŻA W DZIEĆMOROWICACH KOZICACH (GÓRY SOWIE)

Transkrypt

1 Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr Maciej MADZIARZ*, Henryk SZTUK* górnictwo, rudy metali, historia eksploatacji EKSPLOATACJA POLIMETALICZNEGO ZŁOŻA W DZIEĆMOROWICACH KOZICACH (GÓRY SOWIE) Referat przedstawia historyczną eksploatację rud metali w Dziećmorowicach Kozicach w Górach Sowich. Omówiono charakterystykę złoża, historię rozwoju eksploatacji oraz zachowane pozostałości dawnych robót górniczych. Szczególną uwagę poświęcono powojennej eksploatacji rud uranu. 1. HISTORIA ROBÓT GÓRNICZYCH Dziećmorowice i Kozice to wsie położone w Górach Sowich (pow. Wałbrzych, woj. dolnośląskie). Roboty górnicze w Dziećmorowicach prowadzone były okresowo od początku II poł. XVI w. Przedmiotem eksploatacji były niewielkie złoża rud ołowiu i srebra. Mineralizacje prawie zawsze były związane z rozproszonymi gniazdami wypełnionymi kwarcytami, barytem i kalcytem. W tym okresie eksploatacja górnicza nie miała jednak większego znaczenia. W 1576 r., po badaniach przeprowadzonych w kopalni Johan Georg na zlecenie Kamery Śląskiej stwierdzono tam nowe, bogate mineralizacje srebra. Jachymowski specjalista górniczo-hutniczy, niejaki Nessler, ocenił i pozytywnie zaopiniował zasoby oraz perspektywy ich dalszej eksploatacji. Opinia Nesslera prawdopodobnie zdecydowała o nadaniu Dziećmorowicom przywileju wolności górniczej. Najprawdopodobniej w okresie wojny trzydziestoletniej, jak i w całym XVII wieku robót górniczych nie prowadzono. W 1711 r. uruchomiono kopalnię Gabe Gottes (rys. 1). O przebiegu i efektach tych robót niestety nic nie wiadomo. Dopiero w latach 30. XVIII w. eksploatację prowadziło w tej kopalni gwarectwo Samuela Jagwitza. Wtedy też uruchomiona została przez Hochbergów z Książa kolejna kopalnia w tym rejonie Kaiser Heinrich. Po wojnie prusko-austriackiej syn Jagwitza zorganizował w 1764 r. nowe gwarectwo, nadal pod ta samą nazwą Gabe Gottes. Głębiony wówczas szyb osiągnął głębokość ok. 80 m. Z zachowanych wiadomości z tego okresu wynika, że natrafiono na bogatą żyłę (o miąższości ok. 1 m) zawierającą skupienia galeny, minerałów arsenu i miedzi, w których występowały drobne ilości srebra. * Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, Wrocław, pl. Teatralny 2

2 204 Rys. 1. Kopalnia Gabe Gotttes 1783 r. Fig. 1. Gabe Gotttes mine in 1783 W 1782 r. kopalnia Gabe Gottes włączona została do jurysdykcji pruskiego urzędu górniczego (Oberbergamt). Urząd górniczy zainteresował się również kopalnią Kaiser Heinrich, którą przemianował na Wilhelm Heinrich. W połowie XIX w. przystąpiono do ponownego udostępnienia dawnych wyrobisk, z czego wnioskować należy, że roboty górnicze prowadzone uprzednio zostały wstrzymane. Utworzono wtedy nowe gwarectwo pod nazwa Gutes Glück (1862 r.). Roboty górnicze wstrzymano jednak w 1864 r. ze względu na fakt, że przynosiły one znaczne, sięgające sumy talarów, straty [2]. Wiadomo, że na mapie górniczej z 1926 r. na terenie Julianowa i Dziećmorowic zaznaczone były obszary górnicze Gabe Gottes i Consolidierte Gut Glück. Po przejęciu terenów Dolnego Śląska przez władze polskie po II wojnie światowej podjęto kompleksowe poszukiwania złóż uranu na terenie prawie całego kraju. Roboty poszukiwawcze prowadzono głównie w Sudetach, Górach Świętokrzyskich, Karpatach oraz na obszarze Górnośląskiego Zagłębią Węglowego. Do poszukiwań i eksploatacji rud uranu powołano specjalistyczne przedsiębiorstwo pod nazwą Zakłady Przemysłowe R-1 (ZP R-1) w Kowarach. W ramach prowadzonych wtedy prac szczególną uwagę zwrócono na rejony działania dawnego górnictwa rudnego na Dolnym Śląsku ze względu na wysokie prawdopodobieństwo występowania mineralizacji uranowych w eksploatowanych dawniej złożach. O istnieniu w skałach krystalicznych Sudetów niewielkich żył i gniazd rudy uranowej wiedziano już w II poł. lat 20. ub. wieku. Na większe jej skupiska natrafiono w 1926 r. w kopalni magnetytu w Kowarach. Wiadomo, że w okresie tuż przed i w czasie II wojny światowej odkryto w Sudetach złoża zawierające ok. 300 Mg uranu. Zdaniem niektórych autorów (Wł. Adamski) w latach wydobyto i sprzedano 74 Mg rudy uranowej [1]. W ramach działań ZP R-1 w Kowarach przeprowadzono m.in. rewizje i ponownie udostępniono wyrobiska wielu dawnych, często nieczynnych od stuleci kopalń. Jedną ze zbadanych wtedy dawnych kopalń była kopalnia rud polimetalicznych w Dziećmorowicach.

3 CHARAKTERYSTYKA ZŁOŻA Rejon złoża budują gnejsy archaiku Gór Sowich (gnejsy kordierytowe, biotytowe i mikowe wraz z tkwiącymi wśród nich w nieznacznych ilościach granulitami i amfibolitami). W rejonie złoża gnejsy rozcina seria uskoków o kierunkach głównych NW SE, związanych z zasadniczymi uskokami Gór Sowich krawędziowym (wewnątrzsudeckim) i brzeżnym. Osadowe utwory karbońskie niecki śródsudeckiej, kontaktujące się z gnejsami od południowego zachodu, wzdłuż uskoku krawędziowego przecinają (w sąsiedztwie gnejsów) intruzje porfirów kwarcowych. Intruzje te występują również w gnejsach niedaleko od złoża. Z intruzjami porfirowymi związana jest seria żył barytowych zwierających niekiedy okruszcowanie srebrem i ołowiem. Złoże występuje w odległości ok. 3 km od uskoku krawędziowego i ok. 4 km od uskoku brzeżnego. W rejonie wyróżnia się trzy główne strefy tektoniczne. Strefę I wypełnia masa z przetartych gnejsów i glinki tektonicznej o miąższości 0,6 do 1,5 m. W strefie tej rozwinięta jest mineralizacja kwarcowo-kalcytowa. Częściej występuje kalcyt. Żyły tego typu mają miąższość od 3 do 10 cm. Strefa II ciągnie się na północny wschód od strefy I. Występuje tu mineralizacja kwarcowo-barytowa i barytowa. Rozwijają się one przede wszystkim w postaci żył w szczelinie uskokowej. Strefę III stanowi nieciągłość tektoniczna Kozic. Wymienione strefy tektoniczne przeżyły co najmniej dwukrotny rozwój przed procesami mineralizacji i późniejsze odmłodzenie. W złożu występują dwa typy okruszcowania związane z kwarcowo-barytową i kwarcowo-kalcytową mineralizacją. W żyłach kwarcowo-barytowych występuje głównie galena, a ponadto sfaleryt, kowelin, bornit i chalkopiryt. Okruszcowanie uranowe tu nie występuje. W żyłach kwarcowo-kalcytowych okruszcowanie przejawia się głównie występowaniem chalkopirytu, a ponadto występuje: magnetyt, arsenopiryt, sfaleryt, kobaltyn, nikielin, galena, bizmutyn i markazyt. W obu opisywanych typach żył występuje piryt. Okruszcowanie uranowe związane jest z drugim typem żył i występuje w ciemnobrunatnym kalcycie, wykształconym w formie żył, ciągnących się w strefach tektonicznych. W strefie I, gdzie prowadzono eksploatację, wielkość żył rudnych wynosiła wzdłuż biegu 1 do 5 m., zaś po upadzie 3 do 14 m. Ich miąższość wynosiła od 0,1 do 0,3 m. Zawartość uranu w żyłach rudnych wynosiła od 0,5 do 5% (średnio 2,5%). Wokół żył, w złupkowaconej masie gnejsów, występuje dość jednostajne okruszcowanie (od 0,2 do 0,4%). Całe okruszcowanie uranowe występuje zawsze na wiszącym boku strefy tektonicznej. Mineralizacja uranowa do głębokości 195 m wyraża się przede wszystkim czernią uranową i znikomą obecnością torbernitu, autunitu i smółki uranowej. Na poziomach 235 i 275 m zawartość smółki znacznie wzrasta.

4 206 Przypuszcza się, że uran w postaci pierwotnej smółki był w paragenezie z bizmutem, kobaltem i niklem. Mineralizacja uranowa, występująca w strefach tektonicznych Dziećmorowic, związana jest prawdopodobnie z działalnością hydrotermalną z okresu powstawania sąsiadujących ze złożem skał plutonicznych, wykształconych w postaci późnowaryscyjskich efuzywów porfirów kwarcowych i lakolitów granitowoporfirowych. Na podstawie mineralogicznych asocjacji złoże zostało zaliczone do złóż hydrotermalnych średnich i niskich temperatur. Okruszcowanie (razem z kompleksem siarczków) związane jest z żyłami kalcytu rozmieszczonymi, bez wyraźnych prawideł, w strefie zmielenia przy uskoku. Wszystkie żyły silnie rozwinięte są wzdłuż upadu w kierunku SE [4]. 3. PRACE POSZUKIWAWCZE I EKSPLOATACYJNE Obszar złoża polimetalicznego w Dziećmorowicach był znany już w XVI w. (eksploatacja rud ołowiu i srebra), a w połowie XIX w. został rozpoznany jako złoże niklu, kobaltu i ołowiu. W 1949 r. w trakcie prowadzonych prac poszukiwawczych (ze zdjęć emanacyjnych) stwierdzono szereg anomalii na hałdach pięciu starych szybów. W roku 1950 prowadzono rozpoznanie w głąb i po biegu pierwszej strefy tektonicznej, opisanej w roku 1949 jako strefa rudna przy szybie nr 1. Szyb pogłębiono do 195 m i wraz z wyrobiskami rozpoczętymi w roku 1949 eksploatowano poziomy 65, 125 i 155 m. Równocześnie rozpoznawano strefy rudne w granicach szybików nr 5 i nr 6 z 1949 r. na poziomach 27, 40 i 60 m. Z powierzchni wykonano trzy otwory badawcze pod kątem 75 w kierunku strefy rudnej. Wykonano też pięć wierceń dołowych. W roku 1951 szyb pogłębiono do 275 m, zakończono rozpoznawanie poziomów 90, 125 i 155 m, prowadząc jednocześnie prace rozpoznawcze na poziomach 195, 235 i 275 m. W roku 1952 prowadzono w dalszym ciągu prace rozpoznawcze na poziomach 235 i 275 m, a szybem ślepym z poziomu 275 m rozpoznawano złoże na poziomach 315 i 345 m. Strefa I (rudna) została rozpoznana do głębokości 345 m (tab.1). Wykonano tu ogółem m wyrobisk. Strefy II w trakcie prowadzonych robót nie rozpoznawano w związku z występującą tu mineralizacja barytową, która pozbawiona jest okruszcowania uranowego. Eksploatację złoża prowadzono początkowo (1950 r.) blokami eksploatacyjnymi zakładanymi z nadsięwłomów i szybików. W późniejszym okresie gniazda rudne eksploatowano systemem chodników warstwowych. Zawartość uranu w rudzie wahała się od 0,41 do 0,83%. Z dziesięciu poziomów eksploatacyjnych wydobyto ogółem 6211,5 kg uranu w metalu (tab. 2)

5 207 Rys. 2. Wycinek mapy z okresu poszukiwań i eksploatacji rud uranu w Dziećmorowicach Kozicach Fig. 2. Map of old uranium mining in Dziećmorowice Kozice Roboty i ich efekty Zestawianie robót górniczych Wyrobiska górnicze ogółem, (poszukiwawczorozpoznawcze, przygotowawcze i eksploatacyjne) [m] Wielkości (w danym roku) Tabela 1 Razem , ,5 Urobek [ m 3 ] Wiercenia (z powierzchni i dołowe) [m] Prowadzone w latach roboty poszukiwawczo-rozpoznawcze i eksploatacyjne za uranem wykazały, że produktywność polimetalicznego złoża w Dziećmorowicach nie zmienia się w sposób wyraźny i jednoznaczny na poszczególnych poziomach. Ogólnie jednak, wskutek niewielkiej liczby i małych rozmiarów gniazd rudnych, zasoby złoża były niewielkie. W miarę rozpoznawania złoża nie zaobserwowano wzbogacania się jego okruszcowania. Gniazda rudne,

6 208 stwierdzone robotami górniczymi zostały całkowicie wyeksploatowane. Z uwagi na niewielkie rozmiary gniazd rudnych i wysoki koszt ich eksploatacji dalsze rozpoznanie (poniżej głębokości 345 m), a tym samym eksploatacja, okazały się niecelowe. Wydobycie w kopalni Dziećmorowice Kozice ( ) Poziom Ogółem U [kg] Śr. zaw. U [%] , , , , , , , , ,0 Ogółem: 6211,5 0,41 (1949 r.) 0,83 (1950 r.) 0,70 (1951 r.) 0,75 (1952 r.) Tabela 2 Po działalności górniczej w Dziećmorowicach pozostało 9 hałd, z których największa wyraźnie dominuje nad pozostałymi i jest doskonale widoczna w terenie. Odnaleźć można również relikty zlikwidowanych szybów, do których prowadzą opuszczone drogi polne oraz pozostałości rowów poszukiwawczych [3, 4]. W odległości ok. 500 m w kierunku płn. od zabudowań Dziećmorowic widoczne są relikty hałdy i szybu. Inne, słabo zachowane ślady dawnych robót górniczych znajdują się ok. 200 m dalej w odległości ok. 100 m w kierunku zachodnim od drogi gruntowej z Dziećmorowic do Starego Julianowa. Lokalizacji obiektów w terenie dokonano na podstawie mapy geologicznej z roku 1924 Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten, ark. Charlottenbrunn oraz mapy geologicznej i rejonu punktów okruszcowania i złoża Wałbrzych Kozice Rusinowa z okresu powojennego. Na hałdach po wydobyciu rud uranu zalega 166,5 tys. Mg urobku (skała płonna z niewielką ilością rudy) o łącznej objętości 75,5 tys. m 3. Biorąc pod uwagę średnią zawartość rudy w masie hałdy i procentową zawartość uranu, wynoszącą nie więcej niż 0,03%, szacować można, że znajduje się tam jeszcze ok. 10 kg uranu [4]. 4. ZAKOŃCZENIE Historia eksploatacji górniczej w rejonie Dziećmorowic, trwająca z przerwami ponad pięć stuleci, zakończyła się w roku Historia robót górniczych na tym

7 209 złożu potwierdza tezę, że wraz z rozwojem wiedzy i techniki górniczej, w połączeniu ze wzrostem zapotrzebowania na konkretne surowce oraz pojawianiem się zastosowań dla coraz to nowych pierwiastków, pozornie bezwartościowe w danym czasie złoża, często okazują się na powrót cenne i stają się obiektem zainteresowania, a zatem i przedmiotem eksploatacji górniczej. Być może warto więc powrócić do wielu dawnych stanowisk górniczych, aby na podstawie istniejących dokumentacji i w uzasadnionych przypadkach dalszych prac poszukiwawczych, rozważyć możliwość wznowienia zarzuconych niegdyś robót górniczych, które mogą okazać się ekonomicznie uzasadnione, szczególnie wobec obserwowanej tendencji wzrostu zapotrzebowania i cen wielu surowców metalicznych. LITERATURA [1] ADAMSKI Wł., Kowary, szkice z dziejów miasta. Jelenia Góra [2] DZIEKOŃSKI T., Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII do połowy XX w., PAN, Wrocław [3] LIBER-MADZIARZ L., MADZIARZ M., Historia górnictwa kruszcowego w Górach sowich wraz z dokumentacja zachowanych obiektów, Raport Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej I-11/S-79/96, niepublikowany. [4] PRACA ZBIOROWA, Ocena uranonośności Sudetów, Tom II, cz. 2. Kowary 1959, niepublikowana. EXPLOITATION OF THE POLIMETALIC LEDGE IN DZIEĆMOROWICE KOZICE (SOWIE MTS., LOWER SILESIA, POLAND) The story of exploitation of metal ores in Dziećmorowice Kozice is presented. Characterization of the ledge, evolution of exploitation and remainders of the old mining activity are described. Particular attention is paid to uranium ore exploitation after the world war II.