BADANIA STANOWISK DAWNEGO GÓRNICTWA NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA
|
|
- Krystyna Gajewska
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr Maciej MADZIARZ, Henryk SZTUK* górnictwo, ośrodki dawnej eksploatacji, rozwój techniki eksploatacji złóż BADANIA STANOWISK DAWNEGO GÓRNICTWA NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA Artykuł dotyczy konieczności prowadzenia prac inwentaryzacyjnych i dokumentowania pozostałości dawnych robót górniczych na Dolnym Śląsku, stanowiących źródło wiedzy o rozwoju techniki eksploatacji górniczej. Przedstawiono przegląd historycznych ośrodków eksploatacji, najciekawsze zachowane obiekty oraz dotyczące ich prace, prowadzone przez Instytut Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. 1. WSTĘP Eksploatacja rozmaitych kopalin prowadzona jest na Dolnym Śląsku od wielu stuleci. Złoto, rudy srebra i ołowiu, miedzi, cyny, a później węgiel kamienny, arsen oraz kobalt, stanowiły wielkie bogactwo tego regionu. Dolny Śląsk wyraźnie wyodrębniał się jako teren dawnej działalności górniczej. Na północ i wschód od jego granic nie prowadzono żadnych robót górniczych. Dopiero w odległym Bytomiu i Tarnowskich Górach (Polskie Zagłębie Kruszcowe) roboty górnicze prowadzono na dużą skalę. Eksploatacja węgla kamiennego na Górnym Śląsku rozpoczęła się znacznie później niż w rejonie Wałbrzycha i Nowej Rudy. Na zachodzie terenem robót górniczych były okolice odległego Freibergu. Mimo wyraźnego wyodrębnienia dolnośląskiego górnictwa, korzystało ono z doświadczeń innych, ważnych ośrodków wydobywczych w Europie, osiągając wysoki poziom techniki górniczej i hutniczej [1]. Szczególne znaczenie historyczne miało na Dolnym Śląsku wydobycie złota. Znaczeniem swej produkcji wyróżnił się przede wszystkim rejon w Księstwie Legnickim (między rzekami Kaczawą, a Bobrem w rejonie Lwówka, Złotoryi, Mikołajowic i Bolesławca). Złoto pierwotnie w formie ziaren wypłukiwano z piasku zalegającego na dnie potoków i rzek. Od XIII w rozwijała się typowa eksploatacja górnicza. * Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, Wrocław, pl. Teatralny 2.
2 164 Liczącym się ośrodkiem wydobycia złota był Złoty Stok, gdzie występowały złoża rud arsenu z niewielką zawartością złota. Początki górnictwa w Złotym Stoku sięgają lat 90. wieku trzynastego. Największy jego rozkwit przypada na wiek XV i pierwszą połowę wieku XVI, a eksploatację rud arsenu z domieszką złota zakończono w latach 60. XX w. [5]. Przedmiotem poszukiwań i eksploatacji górniczej były również rudy polimetaliczne zawierające srebro. Ośrodkami wydobycia i metalurgii rud ołowiu i srebra były: Boguszów, Jabłów, Dziećmorowice, Bystrzyca Górna, Srebrna Góra, Janowice Wielkie, Radomierz, Przybkowice, Marcinków, Lutynia, Karpacz i Kowary. Istotną rolę w rozwoju eksploatacji górniczej na Dolnym Śląsku odegrały złoża rud miedzi i arsenu na obszarze północnych Karkonoszy (okolice Miedzianki, Ciechanowic, Radzimowic i Czarnowa). Rudy miedzi występujące w Miedziance stanowiły w przeszłości zasadniczą bazę dolnośląskiego górnictwa rudnego. Pierwsze wiadomości o robotach górniczych w okolicy Miedzianki, oparte na źródłach pisanych, pochodzą z lat Na północnych stokach Gór Izerskich, w okolicach Gierczyna, występują ubogie złoża rud cyny, a w ich sąsiedztwie w Przecznicy małe ilości minerałów kobaltu. Eksploatację złóż rud cyny prowadzono w XVI i XVIII w., kobaltu w XVIII w. Na Dolnym Śląsku prowadzono również eksploatację rud żelaza. Rejon Kowar oraz Janowej Góry obfitował w łatwo dostępny magnetyt. W Kowarach rudy żelaza eksploatowano od 1148 r.[5]. Odrębną dziedzinę działalności górniczej na Dolnym Śląsku stanowiła eksploatacja węgla kamiennego w rejonie Wałbrzycha i Nowej Rudy. Wydobywanie węgla kamiennego na obszarze dawnego Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego zaczęło się już w XV w. Najstarsze zachowane przekazy źródłowe o górnictwie węglowym dotyczą rejonu Nowej Rudy (zapisy z lat 1434 i 1478). Najstarsze, choć skromne i niepełne, opisy dolnośląskich kopalń węgla pochodzą z pierwszej połowy XVIII w. i przedstawiają stosunkowo wysoki poziom techniki górniczej [4]. Omawiając historię rozwoju eksploatacji górniczej na Dolnym Śląsku nie można pominąć wydobycia magnezytu w rejonie Sobótki, Jordanowa i Braszowic, niklu w Szklarach, chromitu w masywie Ślęży (góra Czernica), czy też pirytów m.in. w okolicach Szklarskiej Poręby, Wieściszowic i in., barytu w Boguszowie. Eksploatację uranu prowadzono na Dolnym Śląsku już w latach 20. XX w. Prowadzone na terenach Dolnego Śląska (po przejęciu tych ziem przez władze polskie) roboty poszukiwawcze i eksploatacja rud uranu związane były z ośrodkami dawnego górnictwa. Odbudowanych i ponownie uruchomionych zostało wiele dawnych wyrobisk kopalń rud, dzięki czemu zachowały się one w stosunkowo dobrym stanie do dnia dzisiejszego.
3 POZOSTAŁOŚCI DAWNYCH ROBÓT GÓRNICZYCH Niemal 800 lat udokumentowanej historii eksploatacji górniczej na Dolnym Śląsku sprawiło, że nieodłącznym elementem krajobrazu tych ziem, charakterystycznym szczególnie dla obszarów górskich i podgórskich, stały się liczne pozostałości dawnych robót górniczych. Ich stan zachowania jest bardzo zróżnicowany. Prowadzone w terenie poszukiwania i prace dokumentacyjne ujawniają zarówno ledwie widoczne zapadliska wlotów sztolni czy zlikwidowanych (zawalonych) szybów, jak i doskonale zachowane wyrobiska z fragmentami obudów i elementami wyposażenia. W terenie odnaleźć można ślady płytkich szybów związanych z wieloszybikową metodą eksploatacji podziemnej (np. na stokach Gór Ołowianych w okolicy Ciechanowic, czy w Lubachowie opodal Wałbrzycha). Widoczne są ślady rowów i szybików poszukiwawczych (dukli) w rejonach dawnej eksploatacji, zawalone w naturalny sposób lub rozstrzelone wloty sztolni, jak również zachowane duże zespoły wyrobisk podziemnych, z wyraźnie wyróżniającymi się przodkami wybierkowymi i poszukiwawczymi, a często i komorami eksploatacyjnymi o dużych wymiarach. W wielu ośrodkach dawnej eksploatacji dostrzec można nadal w terenie, zachowane w różnym stopniu, kanały prowadzące wody rzek i potoków do urządzeń przeróbczych czy spiętrzenia wód, często w postaci zbiorników zlokalizowanych w pobliżu wlotów sztolni. Dobrze zachowany i posiadający dużą wartość historyczną jest zespół wyrobisk kopalni rud złota i arsenu, wydrążonych w masywie góry Haniak w Złotym Stoku. Właśnie ta część tamtejszych złóż, znanych pod nazwą Goldener Esel i Reicher Trost (nazwy te nosiły również szyby wydobywcze) eksploatowana była w najdawniejszym okresie [1]. Bardzo interesującym obiektem w tym rejonie jest w pełni zachowana sztolnia odwadniająca Emanuel, o której wiadomości pochodzą już z 1506 r. Sztolnia ta, bita jeszcze w XVIII w., stanowi materialny dowód kunsztu i umiejętności górników sprzed 500 lat. Najlepiej zachowany jest najstarszy odcinek wyrobiska, prowadzący w rejon szybu Goldener Esel, z którym oraz z wyżej położoną Górną sztolnią, łączy go przebitka pochylniowa, wykonana w celach wentylacji i odwadniania. Na ociosach wąskiej i krętej sztolni Emanuel widoczne są nieprzeliczone ślady ręcznego urabiania skał za pomocą Perlika i Żelazka. Niektóre odcinki sztolni zabezpieczone są obudową murową, której jakość wykonania nawet współcześnie budzić musi podziw. Sztolnia Emanuel w Złotym Stoku to zaledwie jednostkowy przykład doskonale zachowanego wyrobiska, którego czas powstania sięga późnego średniowiecza. Jednak nawet daleki od doskonałego stan zachowania dawnych wyrobisk nie czyni ich bezwartościowymi z punktu widzenia poznawczego i dydaktycznego. Na północny zachód od Miedzianki nadal zlokalizować można wlot najstarszej w tym rejonie sztolni, o której wzmianki zawarte są w dokumencie z 1367 r., a która uruchomiona została ponownie w XVIII w. pod nazwą Antoinette [1]. Rejon Miedzianki, Ciechanowic i Janowic Wielkich uznać można za terenowe muzeum górnictwa kruszcowe-
4 166 go. W rejonie tym, wzdłuż doliny Bobru, zlokalizowane są wloty sztolni i szybów, hałdy skały płonnej i żużli pochodzących z procesów hutniczych, ślady kanałów i spiętrzeń wód, a grzbiet Gór Ołowianych pokrywają setki, częściowo zasypanych płytkich szybów stanowiących doskonały przykład prymitywnej metody eksploatacji wieloszybikowej. Interesujące są również pozostałości po prowadzonej w latach powojennych, eksploatacji rud uranu, która stała się powodem zniszczenia zabudowań Miedzianki, posiadającej prawa miasta górniczego już w 1512 r. Wiele pozostałości dawnego górnictwa rud ołowiu i srebra zachowało się na obszarze Gór Sowich. Dobrze zachowane obiekty zlokalizowane są m.in. w miejscowości Bystrzyca Górna [3]. Szczególnie interesujące są wielopoziomowe wyrobiska do których wejście znajduje się na szlaku linii kolejowej Świdnica-Kraszowice/Jedlina Zdrój. Podczas budowy nasypu kolejowego na tym szlaku (na początku XX w.), nie zlikwidowano dostępu do wyrobisk, wykonując nad wylotem sztolni ceglany wiadukt, oparty o stok w którym wyrobiska zostały wydrążone. W Bystrzycy Górnej, po przeciwnej stronie koryta rzeki wyraźnie widoczne są również pozostałości dużej kopalni rud srebra i ołowiu, z doskonale zachowanym zbiornikiem spiętrzającym wodę u wylotu sztolni, kilkoma zawalonymi szybami o prostokątnym kształcie przekroju poprzecznego, w sąsiedztwie których stok góry pokryty jest grubą warstwą drobnego urobku, najprawdopodobniej pochodzącego z robót górniczych. Interesującym obiektem w rejonie Gór Sowich jest kopalnia w rejonie Przełęczy Walimskiej, znana pod nazwą Silberloch. [3]. Wyraźnie widoczny jest tu rozwój wykorzystywanej techniki urabiania skał. Początkowy odcinek sztolni, wykonany być może już w XVI w., nosi bowiem ślady pracy przy użyciu ręcznych narzędzi, podczas kiedy w dalszych partiach wyrobisk występują pozostałości po robotach wiertniczostrzelniczych (tzw. fajki ). Relikty dawnych robót zlokalizowane są również w pobliżu zapory na rzecze Bystrzycy. Do niedawna widoczny był tu wylot sztolni poszukiwawczej, który zasypano, ujmując wypływającą z wyrobiska wodę w obmurowane źródełko. Liczne ślady dawnych robót górniczych występują w rejonie Srebrnej Góry, Nowej Wsi Kłodzkiej, Jedliny, Witoszowa i Modliszowa [3]. W Dziećmorowicach, w wyrobiskach dawnej kopalni rud polimetalicznych, prowadzona była w latach powojennych eksploatacja uranu, po której pozostała dużych rozmiarów hałda, wyraźnie wyróżniająca się pośród otoczenia. Największym, obok kopalni w Złotym Stoku, zachowanym obiektem związanym z dawnym, dolnośląskim górnictwem rud metali są relikty kopalni rud polimetalicznych (głównie miedzi i arsenu) w Radzimowicach (dawniej Stara Góra ). W dobrym stanie zachował się tu rozległy zespół wyrobisk podziemnych, łącznie z dwoma szybami Arnold i Luis. Pierwsze wiadomości o robotach górniczych w tym rejonie pochodzą z 1477 r., a eksploatację tamtejszych złóż rud metali prowadzono przerwami do lat 20. XX w. [1]. W okresie powojennym prowadzono w wyrobiskach kopalni poszukiwania rud uranu. Dobrze zachowane szyby prowadzą do zespołu wyrobisk, w których zachowały się torowiska, wagoniki kolejki kopalnianej, komory podszybia
5 w obudowie murowej i szereg innych, drobnych elementów wyposażenia kopalni. Zroby, pozostałe po eksploatacji systemem stropowo schodowym doskonale ilustrują dawną technikę eksploatacji stromo zalegających złóż żyłowych. Na powierzchni terenu widoczne są, znajdujące się w różnym stanie zachowania, pozostałości zabudowań związanych z działalnością kopalni. Biorąc pod uwagę doskonały stan zachowania reliktów dawnych robót górniczych w Radzimowicach, jak i zagrożenie jakim są one (szczególnie szyby) dla osób postronnych, należy jak najszybciej podjąć prace celem udokumentowania i zabezpieczenia obiektu, jak również rozważyć możliwość udostępnienia go do ruchu turystycznego, po przeprowadzeniu odpowiednich robót zabezpieczających. Rozległy zespół wyrobisk górniczych oraz reliktów powierzchniowych związanych jest z kopalnią rud miedzi i arsenu, działającą w Czarnowie (niedaleko Kamiennej Góry). Zachowane mapy i palny górnicze przedstawią zaawansowany stan robót górniczych prowadzonych na tamtejszym złożu. Obecnie jednak wyrobiska kopalni są niedostępne. Mimo tego, doskonale widoczne w terenie są zapadliska sztolni udostępniających złoże oraz ślady prac poszukiwawczych. Duże zagrożenie dla ludzi i zwierząt stwarza niezabezpieczony szyb (w obudowie drewnianej), wokół którego utworzył się lej zapadliskowy znacznych rozmiarów. Woda wypływająca z częściowo zawalonej, głębokiej sztolni odwadniającej kopalnię, wykorzystywana jest w gospodarstwie, zlokalizowanym częściowo w zabudowaniach powierzchni dawnego zakładu. W liczne pozostałości dawnych robót górniczych obfituje rejon Wałbrzycha (m.in. podnóża góry Chełmiec, gdzie niedawno odkopane zostały, przez poszukujących dostępu do pokładów węgla kamiennego bezrobotnych górników, wyloty kilku starych sztolni) i Boguszowa. Interesującym rozwiązaniem w dziedzinie wykorzystania dawnych wyrobisk górniczych okazało się zastosowanie XVIII wiecznej sztolni odwadniającej, przebiegającej pod Wałbrzychem, do odprowadzenia wód zagrażających miastu ze względu na zmianę stosunków wodnych w wyniku zaprzestania eksploatacji górniczej i odwadniania nieczynnych kopalń. Bezsprzeczna jest wartość historyczna Lisiej Sztolni, która pełniła dawniej rolę podziemnej drogi spławnej dla transportu węgla. Zupełnie niezwykłe są pozostałości podziemnej eksploatacji wapieni, która prowadzona była w kilku rejonach na Dolnym Śląsku. Wielkie komory wybierkowe, zlokalizowane są m.in. w miejscowościach Stolec (koło Ząbkowic Śląskich), Gilów (koło Dzierżoniowa), w Nowej Wsi Kłodzkiej (niedaleko Srebrnej Góry) oraz na stokach Gór Wapiennych nad Bobrem w okolicach Ciechanowic. O ich rodowodzie świadczą m.in. piece wapiennicze, usytuowane w sąsiedztwie wyrobisk podziemnych. 167
6 RELIKTY DAWNYCH ROBÓT GÓRNICZYCH JAKO ŹRÓDŁO WIEDZY Zapomniane dawne wyrobiska, hałdy, czy ruiny zabudowań i urządzeń kopalnianych dają materialne świadectwo wielusetletniej historii rozwoju gospodarczego Dolnego Śląska. Stanowią dowód obszernej wiedzy i umiejętności dawnych górników, którzy dysponując prymitywnymi (w stosunku do dzisiejszych) środkami od wieków wydobywali bogactwa tej ziemi. W większości zachowanych wyrobisk widoczne są nadal ślady ręcznego urabiania skał przy użyciu perlika i żelazka. Postęp wyrobisk wykonywanych przy ich pomocy nie przekraczał zwykle kilku centymetrów na dobę, a jednak wyrobiska, przede wszystkim sztolnie odwadniające, osiągały długość setek, a nawet tysięcy metrów. Trud ich wykonania trudno sobie dzisiaj wyobrazić. W sztolni Książęcej, udostępniającej część złoża eksploatowanego w Złotym Stoku, podczas prac Fot. 1. Ręcznie wykonany włom w sztolni Książęcej Phot. 1. The hand made cut at Książęca agit inwentaryzacyjnych w porzuconym czole przodka widoczne odnaleziono ślady ręcznego urabiania skał, z wyraźnie wyodrębnionym włomem (fot. 1). W czasie drążenia tej sztolni wiedziano już zatem, jaki wpływ na efektywność urabiania skał ma dodatkowa powierzchnia odsłonięcia. Liczne ślepe przodki, zmiany kierunku biegu wyrobisk wskazują na problemy związane z wytyczaniem kierunków przy pomocy prymitywnych środków pomiarowych pionów, sznurków i woskowych tarcz z podziałką. Gdzieniegdzie, zwykle na ociosach wyrobisk, widoczne są wykute w skale oznaczenia, a czasem nawet, utrwalone dla potomnych, autografy budowniczych. W niektórych przodkach średniowiecznych wyrobisk widać nadal odymione skały świadectwo stosowania termicznej metody urabiania (jedynej dostępnej obok pracy narzędziami ręcznymi, do czasu zastosowania prochu czarnego do rozsadzania skał, w 1627 r., w Bańskiej Szczawnicy). Układ wyrobisk niesie informacje na temat stosowanych sposobów udostępnienia złóż, prowadzenia robót przygotowawczych i wybierkowych. W niedostępnych partiach wyrobisk spodziewać się można odnalezienia pozostałości różnego rodzaju urządzeń, służących do odwadniania kopalń, transportu itp. W trakcie prac badawczych, prowadzonych w latach 90. ubiegłego
7 wieku, w opisywanej wcześniej sztolni w Bystrzycy Górnej, w wypełnionym wodą szybie odnaleziono drewniane rury, a relacje zebrane od płetwonurków-eksploratorów mówią o pozostałościach pompy, drabin i innych drewnianych elementach na dnie szybu [3]. Warto w tym miejscu wspomnieć, że w trakcie odwadniania dawnej kopalni rud cyny Hundsrücken w Gierczynie, w 1938 r., wydobyto resztki drewnianej pompy odwadniającej, pochodzącej z XVIII w. Pompa ta trafiła później do zbiorów Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu BADANIA STANOWISK DAWNEGO GÓRNICTWA Duża liczba reliktów dawnej eksploatacji górniczej na terenie Dolnego Śląska, ich niezaprzeczalna wartość historyczna i poznawcza, a również brak opracowań dotyczących obecnego ich stanu, czyni koniecznym podjęcie działań nad dokładną inwentaryzacją i dokumentacją tych obiektów. Prace dotyczące dawnych ośrodków eksploatacji górniczej konieczne są nie tylko ze względu na historyczną wartość zachowanych obiektów, lecz również z uwagi na konieczność właściwego ich zabezpieczenia, celem eliminacji stwarzanego przez nie w niektórych przypadkach zagrożenia. Ze względu na dużą liczbę miejsc dawnego górnictwa, ich rozmieszczenie na dużym obszarze, często w trudnodostępnym terenie, wymaga pracy dużego zespołu ludzi. Nie tylko dysponujących odpowiednią wiedzą, lecz przede wszystkim zainteresowanych ocaleniem materialnych pozostałości dawnego górnictwa, choćby w postaci obszernej dokumentacji. Działania w tym kierunku podjęto w Instytucie Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. już w roku 1996 r. [3]. Po przeprowadzeniu rekonesansu terenowego w dużej liczbie obiektów wytypowano najciekawsze i najlepiej zachowane pozostałości dawnych robót górniczych, gdzie prowadzone są obecnie lub planowane w przyszłości szczegółowe prace dokumentacyjne. Prowadzone dotychczas prace terenowe obejmują m.in. obszar Gór Sowich, Złotego Stoku, rejon Miedzianki i Ciechanowic, Masyw Śnieżnika, rejon Radzimowic oraz Czarnowa. Jednym z najlepiej zachowanych spośród eksplorowanych dotychczas obiektów (ciekawym ze względu na stan zachowania wyrobisk i zainstalowanych w nich urządzeń) są pozostałości dawnej kopalni rud polimetalicznych (głównie srebra i ołowiu) we wsi Marcinków, u stóp Masywu Śnieżnika, niedaleko Bystrzycy Kłodzkiej. Pierwsza wiadomość o robotach górniczych w tym miejscu pochodzi z 1575 r. i dotyczy prac w sztolni Św. Anny. Podobnie, jak w wielu innych ośrodkach dawnego górnictwa kruszcowego na Dolnym Śląsku, roboty górnicze i poszukiwawcze prowadzone były tam z przerwami na przestrzeni kilku wieków. W ramach prac terenowych, prowadzonych przez pracowników Instytutu Górnictwa oraz studentów Wydziału Górniczego Politechniki Wrocławskiej w latach , przeprowadzono lustrację terenów górniczych okolic Marcinkowa i dokonano eksploracji najlepiej zachowanych
8 170 sztolni w tym najstarszej sztolni Św. Anny. Prace inwentaryzacyjne w sztolni Św. Anny ujawniły doskonale zachowane obudowy drewniane wyrobisk poziomych i ślepego szybu pochyłego, szereg elementów wyposażenia, łącznie z drewnianym kołowrotem wyciągowym zabudowanym nad szybem. Mimo, że pozostałości te związane są prawdopodobnie z XX w. pracami poszukiwawczymi, stanowią dobry przykład historycznej już dzisiaj techniki górniczej. Przewiduje się kontynuacje prac w tym obiekcie, zmierzającą do pełnego udokumentowania istniejącego stanu zachowania. Należałoby rozważyć możliwość zabezpieczenia drewnianego kołowrotu wyciągowego wraz z wykonanym z tego samego materiału kubłem, a być może, objęcia wyrobisk wraz z wyposażeniem ochroną konserwatorską Relikty dawnej eksploatacji górniczej to jednak nie tylko pozostałości wyrobisk. Zachowały się także budynki i zabudowania dawnych kopalń, siedziby gwarectw, lecz również ruiny pieców hutniczych (Leszczyny), wapienników związanych z podziemną eksploatacją tego surowca, czy nawet całe kompleksy przemysłowe zabudowań powierzchniowych kopalń węgla (Wałbrzych). Ciekawym przykładem są tutaj zabudowania kopalni rud ołowiu i srebra w miejscowości Lutynia (koło Lądka Zdroju). Fot. 2. Kopalnia Nowy Filip w Lutyni, 1923 r. Phot. 2. Nowy Filip mine, Lutynia, 1923
9 Historia robót górniczych w Lutyni sięga XVI w. Podobnie jak w wielu innych ośrodkach roboty górnicze prowadzone były na tym złożu z przerwami aż do początków XX w. W latach 20. XX w. ponownie uruchomiono kopalnię w Lutyni, wznosząc nowoczesny (na owe czasy) zakład górniczy, połączony z kompleksem przeróbczym. Wygląd obiektów powierzchni zakładu przedstawia oryginalna fotografia z tamtego okresu (fot. 2). Obecnie wyrobiska kopalni są niedostępne. Porównując zachowane plany wyrobisk kopalni pochodzące z okresu ponownego jej uruchomienia już w XX w. z XVIII wiecznymi planami zachowanymi w zbiorach Archiwum Państwowego w Katowicach [2] stwierdzić można, że struktura podziemna kopalni została w okresie ponownego jej uruchomienia znacznie rozbudowana. Dobrze zachowana jest natomiast część zabudowań powierzchni kopalni, w tym duże, żelbetowe konstrukcje stanowiące pozostałości zakładu przeróbki rud. Dobrze zachowane są liczne elementy układu technologicznego, w tym zbiorniki zasypowe, pozostałości systemu transportowego, osadniki itp. Przykład prac podjętych na terenie kopalni w Lutyni świadczy, że istnieje realna możliwość połączenia działań ośrodków naukowych z działaniem miejscowych władz, w zakresie badania i ochrony stanowisk dawnego górnictwa. Korzyści płynące z takiej współpracy wydają się oczywiste: w sferze naukowej będzie to wzbogacenie wiedzy w zakresie rozwoju techniki eksploatacji górniczej, władze terenowe zyskają atrakcje turystyczną wpływającą na atrakcyjność rejonu. Co ważne, pozytywny stosunek władz terenowych do prac w dawnych obiektach górniczych umożliwia prowadzenie ich w zgodzie z właścicielem terenu (najczęściej są to tereny leśne) oraz pozwala na uzyskanie pomocy technicznej z ich strony PODSUMOWANIE Liczne pozostałości dawnych robót górniczych (a często i hutniczych) stanowią cenne i bogate źródło wiedzy o rozwoju techniki eksploatacji złóż, dając świadectwo wiedzy i umiejętności pokoleń górników związanych od wieków z terenem Dolnego Śląska. Obiekty te zwykle pozbawione są jakiejkolwiek ochrony i dokumentacji opisującej stan ich zachowania i wartość historyczną. Wyjątek stanowią przykłady wykorzystania nieczynnych wyrobisk do celów turystycznych (np. Złoty Stok, Złotoryja, Kletno, Kowary). W pracach poświęconych historii dolnośląskiego górnictwa, zagadnienie stanu zachowania reliktów dawnych robót i ich znaczenia, jako źródła wiedzy o dawnej technice górniczej, nie jest praktycznie poruszane. A przecież właśnie konfrontacja wiedzy czerpanej z materiałów archiwalnych (literatury, dokumentacji, map i planów górniczych) z wynikami dzisiejszych prac terenowych, zaowocować musi wzbogaceniem wiedzy dotyczącej historii rozwoju eksploatacji górniczej na Dolnym Śląsku i nie tylko tam. Możliwość prowadzenia prac badawczych w licznych, dostępnych i dobrze zachowanych historycznych obiektach górniczych na Dolnym Śląsku
10 172 zawdzięczamy prowadzeniu na tym terenie w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX w., już przez władze polskie, intensywnych prac poszukiwawczych i wydobywczych związanych z uranem. Odbudowanych i ponownie udostępnionych zostało wiele wyrobisk dawnych kopalń rud, dzięki czemu zachowały się one w stosunkowo dobrym stanie do dnia dzisiejszego. Wiele zachowanych do dziś i dostępnych obiektów zniknąć może z krajobrazu, na skutek rozmaitych prac prowadzonych w ich sąsiedztwie, czy też konieczności technicznego zabezpieczenia przed dostępem osób postronnych. Jako przykład służyć tu mogą znikające bezpowrotnie z okolic Miedzianki Dolnośląskiej i Ciechanowic, pozostałe po tamtejszym górnictwie rud miedzi, hałd skały płonnej i żużli hutniczych, z których materiał wykorzystywany jest m.in. w budownictwie, drogownictwie itp. Odrębnym zagadnieniem jest zagrożenie jakie stwarzają porzucone, bez właściwego zabezpieczenia, dawne wyrobiska dla otoczenia, szczególnie ludzi i zwierząt. Przykładem mogą tu być tereny górnicze wokół Miedzianki, gdzie powojenna eksploatacja rud uranu i wcześniejsza rud metali pozostawiły liczne uszkodzenia środowiska naturalnego. Dydaktyczna wartość pozostałości dawnych robót dla kształcenia studentów kierunków górniczych i geologicznych, szczególnie w aspekcie uświadamiania znaczenia i roli eksploatacji kopalin dla rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw, wpływu konieczności pokonywania problemów eksploatacji górniczej na rozwój nauki i techniki, wydaje się nieoceniona. Szanujmy historię i wielowiekową tradycję górniczego zawodu, których niedocenione, materialne świadectwa czekają na ponowne odkrycie i udokumentowanie! LITERATURA [1] DZIEKOŃSKI T., Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, [2] GREINER P., Kartografia górnicza na Śląsku od XVI do pierwszej połowy XIX wieku, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, [3] LIBER-MADZIARZ E., MADZIARZ M., Historia górnictwa kruszcowego w Górach Sowich wraz z dokumentacja zachowanych obiektów, Wydział Górniczy Politechniki Wrocławskiej, seria Raporty, niepublikowany. [4] PIĄTEK E., Historia dolnośląskiego górnictwa węgla kamiennego od XV do połowy XVIII w., Prace naukowe Instytutu Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, Wrocław [5] PRACA ZBIOROWA, Surowce mineralne Polski, Ossolineum, Wrocław, EXPLORATION OF OLD MINING POSITIONS AT LOWER SILESIA REGION Mining is one of the oldest and most important field of human industrial activity. The present paper is devoted to presentation of old ore mining centers in Lower Silesia and relic of old mining works. Of greater historical importance were the mining exploitation of gold and arsenic ore deposits in Złoty Stok, gold-bearing sand in the region of Lwówek and Złotoryja, the copper ore deposits in the region of Miedzianka and Radzimowice, silver deposits in Boguszów, tin and cobalt deposits in Gierczyn and Przecznica and coal deposits in the region of Wałbrzych and Nowa Ruda.
PIERWSZA INWENTARYZACJA SZTOLNI POD PRZEŁECZĄ WALIMSKĄ
Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Elżbieta LIBER* relikty sztolni, Walim, Góry Sowie PIERWSZA INWENTARYZACJA SZTOLNI POD PRZEŁECZĄ
Bardziej szczegółowoPrace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 135 Politechniki Wrocławskiej Nr 135
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 135 Politechniki Wrocławskiej Nr 135 Studia i Materiały Nr 42 2012 Maciej MADZIARZ * Henryk SZTUK* historia, górnictwo rud, poszukiwanie i eksploatacja złóż, Sudety
Bardziej szczegółowoBADANIA ARCHEOLOGICZNE NAD DOLNOŚLĄSKIM GÓRNICTWEM KRUSZCOWYM W LATACH
Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Stanisław FIRSZT* górnictwo kruszcowe, historia górnictwa, archeologia górnicza, Dolny Śląsk BADANIA
Bardziej szczegółowoInwentaryzacja wyrobisk górniczych mających połączenie z powierzchnią usytuowanych terenach zlikwidowanych podziemnych zakładów górniczych
Inwentaryzacja wyrobisk górniczych mających połączenie z powierzchnią usytuowanych terenach zlikwidowanych podziemnych zakładów górniczych Piotr Kujawski Próby identyfikacji obszarów zagrożenia Raport
Bardziej szczegółowoOgólny zarys koncepcji rachunku ABC w kopalni węgla kamiennego
Ogólny zarys koncepcji rachunku ABC w kopalni węgla kamiennego Mogłoby się wydawać, iż kopalnia węgla kamiennego, która wydobywa teoretycznie jeden surowiec jakim jest węgiel nie potrzebuje tak zaawansowanego
Bardziej szczegółowoMiędzynarodowa Konferencja Doświadczenia w transgranicznym postępowaniu ze starymi zanieczyszczeniami, Drezno, 23.09.2013 r.
Doświadczenia w transgranicznym postępowaniu ze starymi zanieczyszczeniami, IMGW - PIB OWr Dr inż. Mariusz Adynkiewicz - Piragas Dr Iwona Lejcuś Problematyka związana ze starymi zanieczyszczeniami w Polsce
Bardziej szczegółowoKopalnie ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w T arnowskich Górach wpisane na Listę światowego dziedzictwa
Kopalnie ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w T arnowskich Górach wpisane na Listę światowego dziedzictwa Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO, w trakcie dorocznych
Bardziej szczegółowoSprawozdanie ze stażu naukowo-technicznego
dr inż. Edyta Brzychczy mgr inż. Aneta Napieraj Katedra Ekonomiki i Zarządzania w Przemyśle Wydział Górnictwa i Geoinżynierii Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Sprawozdanie
Bardziej szczegółowoWykład 1. Wiadomości ogólne
Wykład 1 Wiadomości ogólne Wiadomości ogólne Nagromadzenie w jednym miejscu większych ilości minerału użytecznego wśród skał płonnych nazywa się złożem kopalni użytecznej Według pochodzenia złoża dzieli
Bardziej szczegółowoPL B1. Kopalnia Węgla Kamiennego KAZIMIERZ-JULIUSZ Sp. z o.o.,sosnowiec,pl BUP 01/04
RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 198737 (13) B1 (21) Numer zgłoszenia: 354901 (51) Int.Cl. E21C 41/18 (2006.01) Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (22) Data zgłoszenia: 05.07.2002
Bardziej szczegółowoEKSPLOATACJA POLIMETALICZNEGO ZŁOŻA W DZIEĆMOROWICACH KOZICACH (GÓRY SOWIE)
Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Maciej MADZIARZ*, Henryk SZTUK* górnictwo, rudy metali, historia eksploatacji EKSPLOATACJA POLIMETALICZNEGO
Bardziej szczegółowoGospodarka odpadami wydobywczymi z punktu widzenia organów nadzoru górniczego
Gospodarka odpadami z punktu widzenia organów nadzoru górniczego Bogusława Madej Departament Ochrony Środowiska i Gospodarki ZłoŜem WyŜszy Urząd Górniczy Kielce 16.09.2011r. Ustawa o odpadach wydobywczych
Bardziej szczegółowoEMISJA GAZÓW CIEPLARNIANYCH Z NIECZYNNEGO SZYBU - UWARUNKOWANIA, OCENA I PROFILAKTYKA
II Konferencja Techniczna METAN KOPALNIANY Szanse i Zagrożenia 8 lutego 2017r. Katowice EMISJA GAZÓW CIEPLARNIANYCH Z NIECZYNNEGO SZYBU - UWARUNKOWANIA, OCENA I PROFILAKTYKA Paweł WRONA Zenon RÓŻAŃSKI
Bardziej szczegółowoKARTA PRZEDMIOTU. 2. Kod przedmiotu: S I-EZiZO/26
Strona 1 z 9 Z1-PU7 Wydanie N1 (pieczęć wydziału) KARTA PRZEDMIOTU 1. Nazwa przedmiotu: EKSPLOATACJA PODZIEMNA ZŁÓŻ 3. Karta przedmiotu ważna od roku akademickiego: 2013/14 4. Poziom kształcenia: studia
Bardziej szczegółowoKARTA PRZEDMIOTU. 2) Kod przedmiotu: N I z-ezizo/25
Strona 1 z 8 Z1-PU7 Wydanie N1 (pieczęć wydziału) KARTA PRZEDMIOTU 1) Nazwa przedmiotu: EKSPLOATACJA PODZIEMNA ZŁÓŻ 3) Karta przedmiotu ważna od roku akademickiego: 2013/14 4) Poziom kształcenia: studia
Bardziej szczegółowoSprawozdanie z wyjazdu Studyjnego w ramach: Inżynieria i Ochrona Środowiska na AGH kierunki zamawiane
Sprawozdanie z wyjazdu Studyjnego w ramach: Inżynieria i Ochrona Środowiska na AGH kierunki zamawiane dla grupy studentów I stopnia na kierunku Inżynieria Środowiska 1 Informacje ogólne W ramach projektu:
Bardziej szczegółowoBogactwo przyrodnicze i kulturowe Dolnego Śląska Geopark Krobica, Zagroda Edukacyjna Radoniówka, Muzeum Bitwy pod Legnicą wraz z Bazyliką Św.
Bogactwo przyrodnicze i kulturowe Dolnego Śląska Geopark Krobica, Zagroda Edukacyjna Radoniówka, Muzeum Bitwy pod Legnicą wraz z Bazyliką Św. Jadwigi W dniu 27 października 2017 roku odbyła się kolejna
Bardziej szczegółowoDo opracowania i wygłoszenia w trakcie ćwiczeń regionalnych Sudety prowadzący: dr hab. Krzysztof Bąk, prof. UP; dr Krzysztof Wiedermann
Do opracowania i wygłoszenia w trakcie ćwiczeń regionalnych Sudety prowadzący: dr hab. Krzysztof Bąk, prof. UP; dr Krzysztof Wiedermann Czas prezentacji do 10-15 minut. Plansze, mapy, tabele i inne graficzne
Bardziej szczegółowoInformacje ogólne. Oficjalne przejęcie kopalni Silesia przez inwestora koncern EPH 9 grudnia 2010
Katowice 2012 PG SILESIA to prywatne przedsiębiorstwo należące do Energetický a Průmyslový Holding a.s., czołowej czeskiej grupy działającej w sektorze energetycznym i przemysłowym. Spółka zmodernizowała
Bardziej szczegółowo1. Wprowadzenie. Maciej MADZIARZ 1
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, 5 pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2013 archeologia górnicza, rekultywacja górnictwo kruszców, Dolny Śląsk, Krobica, Gierczyn,
Bardziej szczegółowoOchrona powierzchni determinantem rozwoju przemysłu wydobywczego. Piotr Wojtacha Wiceprezes Wyższego Urzędu Górniczego
Ochrona powierzchni determinantem rozwoju przemysłu wydobywczego Piotr Wojtacha Wiceprezes Wyższego Urzędu Górniczego Determinant rozwoju przemysłu wydobywczego Ochrona powierzchni Zagospodarowanie przestrzenne.
Bardziej szczegółowoINWENTARYZACJA I OCENA MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA RELIKTÓW DAWNYCH ROBÓT GÓRNICZYCH W REJONIE MIEDZIANKI
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, pod red. P.P. Zagożdzona i M. Madziarza, Wrocław 2008 relikty górnicze, inwentaryzacja, baza danych Justyna GÓRNIAK-ZIMROZ* Renata MALUGA** INWENTARYZACJA
Bardziej szczegółowoRaport CIA z 15 października 1952 r.
Raport CIA z 15 października 1952 r. 1. Przedsiębiorstwo nazywa się oficjalnie Kowarskie Kopalnie w Kowarach, powiat Jelenia Góra. Pierwszy szyb został otwarty przez Niemców w czasie II wojny światowej.
Bardziej szczegółowoAnna Longa Gdańsk ul. Ostrołęcka 16/ Gdańsk Tel PROGRAM BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA STANOWISKU NR 2 W ŁEBIE (AZP 3-34/2)
Anna Longa Gdańsk 02.06.2015 ul. Ostrołęcka 16/8 80-180 Gdańsk Tel. 501 275753 Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków Delegatura w Słupsku u. Jaracza 6 76-200 Słupsk Gmina Miasto Łeba ul. Kościuszki
Bardziej szczegółowoProjekt innowacyjnej podziemnej kopalni węgla kamiennego
Projekt innowacyjnej podziemnej kopalni węgla kamiennego w granicach zatwierdzonej dokumentacji geologicznej złoża węgla kamiennego Oświęcim-Polanka 1 KOPEX GROUP KOPEX-EX-COAL Warszawa 24 czerwiec 2015
Bardziej szczegółowoKarta dokumentacyjna naturalnego zagrożenia geologicznego działalność górnicza Deformacje nieciągłe
Karta dokumentacyjna naturalnego zagrożenia geologicznego działalność górnicza Deformacje nieciągłe Nr ewidencyjny M-34-63-A-c/G/N/4 Lokalizacja: Województwo Powiat Gmina Miejscowość Rodzaj zakładu górniczego:
Bardziej szczegółowoZMIANY STANU ZACHOWANIA OBIEKTÓW GÓRNICZYCH W OKOLICACH ZAGÓRZA ŚLĄSKIEGO W REJONIE NIEISTNIEJĄCEJ WSI SCHLESIERTHALE
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr 43 2005 Elżbieta LIBER* relikty robót górniczych, zabezpieczenie obiektów górniczych, rudy ołowiu i srebra, Góry
Bardziej szczegółowoAUTOREFERAT. ZAŁĄCZNIK 2a
Politechnika Wrocławska Wydział Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii ul. Wybrzeże Wyspiańskiego 27 50-370 Wrocław tel. (71) 320 68 32; e-mail: maciej.madziarz@pwr.edu.pl ZAŁĄCZNIK 2a AUTOREFERAT przedstawiający
Bardziej szczegółowoZagrożenia pogórnicze na terenach dawnych podziemnych kopalń węgla brunatnego w rejonie Piły-Młyna (woj. Kujawsko-Pomorskie)
Zagrożenia pogórnicze na terenach dawnych podziemnych kopalń węgla brunatnego w rejonie Piły-Młyna (woj. Kujawsko-Pomorskie) dr inż. A.Kotyrba, dr inż. A.Frolik dr inż. Ł.Kortas, mgr S.Siwek Główny Instytut
Bardziej szczegółowoXL OLIMPIADA GEOGRAFICZNA Zawody III stopnia pisemne podejście 2
-2/1- XL OLIMPIADA GEOGRAFICZNA Zawody III stopnia pisemne podejście 2 Zadanie 10. A. Okolice Chęcin są podręcznikowym przykładem obszaru występowania inwersji rzeźby. Wyjaśnij, na czym polega inwersja
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA I)
Projekt z dnia 25 lipca 2011 r. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA I) w sprawie określenia zlikwidowanych podziemnych zakładów górniczych, w wyrobiskach których do prowadzenia w nich robót stosuje się
Bardziej szczegółowoMIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA I WYSTAWA BETON W DROGOWNICTWIE Suwałki, kwietnia 2019
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA I WYSTAWA BETON W DROGOWNICTWIE Suwałki, 10-12 kwietnia 2019 dr hab. inż. Adam Wysokowski, prof. UZ Kierownik Zakładu Dróg i Mostów Wydział Budownictwa, Architektury i Inżynierii
Bardziej szczegółowoDzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury 2. pod redakcją Pawła P. Zagożdżona i Maciej Madziarza
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury 2 pod redakcją Pawła P. Zagożdżona i Maciej Madziarza OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ WROCŁAW 2009 Wydanie tomu wsparło finansowo
Bardziej szczegółowoBADANIA GRAWIMETRYCZNE
BADANIA GRAWIMETRYCZNE TERENÓW NARUSZONYCH EKSPLOATACJĄ GÓRNICZĄ ZBIGNIEW FAJKLEWICZ CEZARY OSTROWSKI 1 WIELICZKA w roku 1645 Fragment planu Wieliczki (ze sztychu W. Hondiusa z 1645 r.) z zaznaczonymi
Bardziej szczegółowoPorównanie krajobrazu geologicznego oraz pogórniczego Łuku Mużakowa i Wzniesień Żarskich
Jacek Koźma Porównanie krajobrazu geologicznego oraz pogórniczego Łuku Mużakowa i Wzniesień Żarskich Wspólne cechy krajobrazu Łuku Mużakowa oraz wzniesień Żarskich szansą rozwoju regionu Żary, 04.06.2018
Bardziej szczegółowoPOZOSTAŁOŚCI DAWNYCH KOPALŃ RUD KOBALTU W REJONIE PRZECZNICY NA DOLNYM ŚLĄSKU
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2008 górnictwo, rudy metali, historia eksploatacji Maciej MADZIARZ * POZOSTAŁOŚCI DAWNYCH KOPALŃ
Bardziej szczegółowoKarta dokumentacyjna naturalnego zagrożenia geologicznego działalność górnicza Deformacje nieciągłe
Karta dokumentacyjna naturalnego zagrożenia geologicznego działalność górnicza Deformacje nieciągłe Nr ewidencyjny M-34-63-A-a/G/N/6 Lokalizacja: Województwo Powiat Gmina Miejscowość Śląskie Miasto Katowice
Bardziej szczegółowoRyc. 1 Wysoka ściana kamieniołomu wapienia, punkt odkrycia kopalni Ciche Szczęście. Fot. T. Stolarczyk
Początki wydobycia rud miedzi w rejonie Leszczyny (niem. Haasel) sięgają wg legendarnych przekazów XIII w. Miała wówczas zostać założona sztolnia Charakter, stanowiąca najwyższy poziom wyrobisk sztolniowych
Bardziej szczegółowoDobór systemu eksploatacji
Dobór systemu eksploatacji Wydział Górnictwa i Geoinżynierii Katedra Górnictwa Podziemnego mgr inż. Łukasz Herezy Czynniki decydujące o wyborze systemu eksploatacji - Warunki geologiczne, człowiek nie
Bardziej szczegółowoZAGROŻENIE WYRZUTAMI GAZÓW I SKAŁ
CENTRALNA STACJA RATOWNICTWA GÓRNICZEGO 41-902 Bytom, ul. Chorzowska 25, tel.: 032 282 25 25 www.csrg.bytom.pl e-mail: info@csrg.bytom.pl ZAGROŻENIE WYRZUTAMI GAZÓW I SKAŁ CENTRALNA STACJA RATOWNICTWA
Bardziej szczegółowoStrategia surowcowa Saksonii
Strategia surowcowa Saksonii Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego Wydział Promocji Gospodarczej i Inwestycyjnej 27.10.2017 r. Saksońska Strategia Surowcowa Niemiecka Strategia Surowcowa (2010)
Bardziej szczegółowo1. Pochodzenie i klasyfikacja zasobów przyrodniczych... 11
Spis treści 1. Pochodzenie i klasyfikacja zasobów przyrodniczych... 11 1.1. Rozwój cywilizacji człowieka a korzystanie z zasobów Ziemi... 11 1.2. Czy zasoby naturalne Ziemi mogą ulec wyczerpaniu?... 14
Bardziej szczegółowoKopalnia i praca górnika w ilustracjach popularnych XIX-wiecznych leksykonów Meyersa i Brockhausa
mgr inż. Marek J. BATTEK Politechnika Wrocławska Kopalnia i praca górnika w ilustracjach popularnych XIX-wiecznych leksykonów Meyersa i Brockhausa STRESZCZENIE Omówiono popularne w XIX w. niemieckie wydawnictwa
Bardziej szczegółowoPiaskownia w Żeleźniku
OPIS GEOSTANOWISKA Filip Duszyński Informacje ogólne Nr obiektu 97 Nazwa obiektu (oficjalna, obiegowa lub nadana) Piaskownia w Żeleźniku Współrzędne geograficzne [WGS 84 hddd.dddd] Długość: 17.1753 E Szerokość:
Bardziej szczegółowoMIEDŹ I SREBRO SREBRO Z DOLNEGO ŚLĄSKA STAWIA POLSKĘ NA PODIUM ŚWIATOWYCH POTENTATÓW 3. MIEJSCE NA ŚWIECIE!
W 2014 R. WYDOBYCIE RUD MIEDZI W KGHM POLSKA MIEDŹ WYNIOSŁO 30 MLN TON Fot. KGHM Polska Miedź S.A. MIEDŹ I SREBRO SREBRO Z DOLNEGO ŚLĄSKA STAWIA POLSKĘ NA PODIUM ŚWIATOWYCH POTENTATÓW 3. MIEJSCE NA ŚWIECIE!
Bardziej szczegółowoMAPY GÓRNICZE ZE ZBIORÓW WYŻSZEGO URZĘDU GÓRNICZEGO WE WROCŁAWIU W LATACH 1769 1945
Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Roland BANDUCH* mapy, archiwa MAPY GÓRNICZE ZE ZBIORÓW WYŻSZEGO URZĘDU GÓRNICZEGO WE WROCŁAWIU W
Bardziej szczegółowoUDOSTĘPNIENIE STANOWISK ŚCIEŻKI EDUKACYJNEJ W REZERWACIE NA KARCZÓWCE W 2011 ROKU. Tymoteusz Wróblewski
UDOSTĘPNIENIE STANOWISK ŚCIEŻKI EDUKACYJNEJ W REZERWACIE NA KARCZÓWCE W 2011 ROKU Tymoteusz Wróblewski Kielce, sierpień 2011 Tymoteusz Wróblewski SPRAWOZDANIE Z NADZORU GEOLOGICZNEGO NAD PRACAMI WYKONANYMI
Bardziej szczegółowoZAGADNIENIA EKSPLOATACJI GÓRNICZEJ
- 69 - Rozdział 5 ZAGADNIENIA EKSPLOATACJI GÓRNICZEJ SPIS TREŚCI 1. Kopaliny podstawowe 2. Kopaliny pospolite - 70-1. Kopaliny podstawowe Na obszarze gminy Brzeszcze prowadzona jest eksploatacja złoża
Bardziej szczegółowoODKRYCIE I INWENTARYZACJA SZTOLNI W BYSTRZYCY GÓRNEJ
Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Elżbieta LIBER*, Maciej MADZIARZ* relikty sztolni, rudy ołowiu i srebra, Góry Sowie ODKRYCIE I INWENTARYZACJA
Bardziej szczegółowoPLAN DZIAŁANIA KT 125 ds. Udostępniania i Eksploatacji Złóż Kopalin
Strona 1 PLAN DZIAŁANIA KT 125 ds. Udostępniania i Eksploatacji Złóż Kopalin STRESZCZENIE Obszarem działalności normalizacyjnej KT 125 są kapitalne wyrobiska górnicze pionowego i poziomego udostępnienia
Bardziej szczegółowoBADANIA GEODEZYJNE REALIZOWANE DLA OCHRONY OBIEKTÓW PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ NA TERENIE WYBRANYCH OBSZARÓW DOLNEGO ŚLĄSKA
XXII JESIENNA SZKOŁA GEODEZJI 40 LAT BADAŃ GEODYNAMICZNYCH NA OBSZARZE DOLNEGO ŚLĄSKA WROCŁAW, 22-23 września 2014 Krzysztof Mąkolski, Mirosław Kaczałek Instytut Geodezji i Geoinformatyki Uniwersytet Przyrodniczy
Bardziej szczegółowoKarta dokumentacyjna naturalnego zagrożenia geologicznego działalność górnicza Deformacje nieciągłe
Karta dokumentacyjna naturalnego zagrożenia geologicznego działalność górnicza Deformacje nieciągłe Nr ewidencyjny M-34-62-C-c/G/N/5 Lokalizacja: Województwo Powiat Gmina Miejscowość Rodzaj zakładu górniczego:
Bardziej szczegółowoDemograficzne i gospodarcze aspekty rozwoju miast Dolnego Śląska
Demograficzne i gospodarcze aspekty rozwoju miast Dolnego Śląska dr Stanisława Górecka dr Robert Szmytkie Uniwersytet Wrocławski Miejska sieć osadnicza województwa dolnośląskiego Okres nadania praw miejskich
Bardziej szczegółowoPytania (w formie opisowej i testu wielokrotnego wyboru) do zaliczeń i egzaminów
Prof. dr hab. inż. Jan Palarski Instytut Eksploatacji Złóż Pytania (w formie opisowej i testu wielokrotnego wyboru) do zaliczeń i egzaminów Przedmiot LIKWIDACJA KOPALŃ I WYROBISK GÓRNICZYCH 1. Wymień czynniki,
Bardziej szczegółowoWydział Promocji i Współpracy Międzynarodowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego. Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego
Wydział Promocji i Współpracy Międzynarodowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego W województwie śląskim zlokalizowanych jest najwięcej zabytków
Bardziej szczegółowoZałącznik nr1 Wykaz negatywów ze zbiorów MGW przewidzianych do konserwacji
Załącznik nr1 Wykaz negatywów ze zbiorów MGW przewidzianych do konserwacji Lp Nr inwent. Eksponat Ilość Wymiary Stan zachowania Czas powstania 1. MGW/N/643 Negatyw szklany Stroje górnicze, data powstania:
Bardziej szczegółowoZagrożenia środowiskowe na terenach górniczych
Zagrożenia środowiskowe na terenach górniczych dr inż. Henryk KLETA WYDZIAŁ GÓRNICTWA I GEOLOGII POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ Katedra Geomechaniki, Budownictwa Podziemnego i Zarządzania Ochroną Powierzchni Analiza
Bardziej szczegółowoZagłębie Ruhry jak to mówią Niemcy Ruhrpott, jest mieszaniną wszystkiego i wszystkich. Jest położone nad rzeką Ruhrą, a także w pobliżu rzeki Ren.
Zagłębie Ruhry Zagłębie Ruhry Zagłębie Ruhry jak to mówią Niemcy Ruhrpott, jest mieszaniną wszystkiego i wszystkich. Jest położone nad rzeką Ruhrą, a także w pobliżu rzeki Ren. Region zachodnich Niemiec,
Bardziej szczegółowo(12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11)
RZECZPOSPOLITA POLSKA Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 189249 (21) Numer zgłoszenia: 325582 (22) Data zgłoszenia: 25.03.1998 (13) B1 (51) IntCl7 E21C 41/22 (54)Sposób
Bardziej szczegółowoPYTANIA EGZAMINACYJNE DLA STUDENTÓW STUDIÓW STACJONARNYCH I NIESTACJONARNYCH I-go STOPNIA
PYTANIA EGZAMINACYJNE DLA STUDENTÓW STUDIÓW STACJONARNYCH I NIESTACJONARNYCH I-go STOPNIA I. Eksploatacja odkrywkowa (program boloński) 1. Klasyfikacja technologii urabiania i sposobów zwałowania w górnictwie
Bardziej szczegółowo725 Rozpoznanie geologiczne i gospodarka złożeni Ten dział wiąże się ściśle z działalnością górniczą i stanowi przedmiot badań geologii górniczej (kopalnianej). Tradycyjnie obejmuje ona zagadnienia od
Bardziej szczegółowoTERENY INTENSYWNEGO ROZWOJU OSADNICTWA. (w ramach prac nad planem zagospodarowania województwa dolnośląskiego) Luty
TERENY INTENSYWNEGO ROZWOJU OSADNICTWA (w ramach prac nad planem zagospodarowania województwa dolnośląskiego) Luty 2017 www.irt.wroc.pl OPRACOWANIE Instytut Rozwoju Terytorialnego ul. Świdnicka 12/16 50-068
Bardziej szczegółowoKARTA DOKUMENTACYJNA NATURALNEGO ZAGROŻENIA GEOLOGICZNEGO OBIEKT - OSUWISKO. 1. Metryka I lokalizacja M C-C/3. wersja 1/
KARTA DOKUMENTACYJNA NATURALNEGO ZAGROŻENIA GEOLOGICZNEGO OBIEKT - OSUWISKO 1. Metryka I lokalizacja NUMER M-34-31-C-C/3 i EWIDENCYJNY wersja 1/1 i. Autor/rzy opracowania Ryszard Knapczyk, Joanna Lasak
Bardziej szczegółowo10.3 Inne grunty i nieużytki
10.3 Inne grunty i nieużytki Obok użytków rolnych i lasów, w strukturze użytkowania ziemi wyodrębniamy inne grunty, do których zaliczamy grunty zabudowane i zurbanizowane, grunty pod wodami, użytki ekologiczne,
Bardziej szczegółowoPROJEKT REKULTYWACJA OBSZARÓW ZDEGRADOWANYCH DZIAŁALNOŚCIĄ GÓRNICZĄ NA TERENIE GMINY MIRSK Z UTWO- RZENIEM ŚCIEŻKI ŚLADAMI DAWNEGO GÓRNICTWA KRUSZCÓW
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, 4 pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2012 historyczne górnictwo rud, rekultywacja terenów pogórniczych turystyka przemysłowa, geoturystyka,
Bardziej szczegółowoKARTA PRZEDMIOTU. 1) Nazwa przedmiotu: Projekt inżynierski. 2) Kod przedmiotu: SIG-EZiZO/47
Strona 1 z 6 (pieczęć wydziału) KARTA PRZEDMIOTU 9Z1-PU7 Wydanie N2 1) Nazwa przedmiotu: Projekt inżynierski 2) Kod przedmiotu: SIG-EZiZO/47 3) Karta przedmiotu ważna od roku akademickiego: 2014/15 4)
Bardziej szczegółowoKadry tel: Planistka tel Sekretariat Tel Dyrekcja:
Spółka Restrukturyzacji Kopalń Spółka Akcyjna w Bytomiu Oddział w Mysłowicach Kopalnia Węgla Kamiennego Mysłowice ul. Tadeusza Boya Żeleńskiego 95, 40-750 Katowice Kadry tel: 32 420-86-10 Planistka tel.
Bardziej szczegółowoKOPALNIA GIERCZYN ZAPOMNIANY EPIZOD W HISTORII GÓRNICTWA RUD ZIEM ZACHODNICH
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, pod red. P.P. Zagożdzona i M. Madziarza, Wrocław 2008 górnictwo cyny historia górnictwa Maciej MADZIARZ 1 Henryk SZTUK 1 KOPALNIA GIERCZYN ZAPOMNIANY
Bardziej szczegółowoAtrakcje turystyczne :48:48
Atrakcje turystyczne 2015-06-01 13:48:48 2 Mimo uprzemysłowienia, na Śląsku zachowało się wiele naturalnych, nieprzekształconych przez człowieka obszarów, które przyciągają turystów. 3 Podlesice na Jurze
Bardziej szczegółowoKARTA DOKUMENTACYJNA NATURALNEGO ZAGROŻENIA GEOLOGICZNEGO OBIEKT - OSUWISKO
KARTA DOKUMENTACYJNA NATURALNEGO ZAGROŻENIA GEOLOGICZNEGO OBIEKT - OSUWISKO 1. Metryka i lokalizacja NUMER EWIDENCYJNY Autor/rzy opracowania: Autor/rzy opracowania graficznego: M-34-31-C-C/1 wersja 1/1
Bardziej szczegółowoCUPRIFODINA IN MONTIBUS O HISTORII I POZOSTAŁOŚCIACH DAWNYCH ROBÓT GÓRNICZYCH W REJONIE MIEDZIANKI MIASTA ZRODZONEGO I UNICESTWIONEGO PRZEZ GÓRNICTWO
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 3 pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2010 relikty dawnych robót górniczych, górnictwo rud miedzi, Miedzianka, Sudety Maciej
Bardziej szczegółowoInstytut Maszyn Cieplnych
Politechnika Częstochowska Instytut Maszyn Cieplnych Potencjał minerałów antropogenicznych Krzysztof Knaś, Arkadiusz Szymanek Masa wytworzonych [mln Mg] 135 130 125 120 115 110 105 100 2006 2007 2008 2009
Bardziej szczegółowoZABEZPIECZENIE POTRZEB SUROWCOWYCH WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO WARUNKIEM ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU. KORZYŚCI DZIAŁALNOŚCI GÓRNICZEJ DLA ŚRODOWISKA
ZABEZPIECZENIE POTRZEB SUROWCOWYCH WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO WARUNKIEM ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU. KORZYŚCI DZIAŁALNOŚCI GÓRNICZEJ DLA ŚRODOWISKA Marek NIEĆ Komitet Zrównoważonej Gospodarki Surowcami Mineralnymi
Bardziej szczegółowo1. WSTĘP sprzętu ochronnego oczyszczającego sprzętu ochronnego izolującego
1. WSTĘP Mając na uwadze konieczność skutecznej ochrony zdrowia i życia pracowników dołowych w sytuacjach zagrożenia, w dokumencie programowym Strategia działania urzędów górniczych na lata 2006-2010 wśród
Bardziej szczegółowoKarta rejestracyjna terenu zagrożonego ruchami masowymi Ziemi
1. Numer identyfikacyjny: 2 6 0 4 1 8 2 0 0 0 0 0 1 Wyznaczony teren to długa na około 200 metrów skarpa przykorytowa bezimiennego cieku uchodzącego do rzeki Olszówki. Skarpa miejscami 6 metrowej wysokości
Bardziej szczegółowo1. Kopalnia Ciche Szczęście (Stilles Glück) w Leszczynie. Malwina KOBYLAŃSKA * Maciej MADZIARZ *
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, 4 pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2012 kopalnia Ciche Szczęście, sztolnia Charakter, Leszczyna, skansen górniczo-hutniczy, geoturystyka
Bardziej szczegółowoPL B1. Sposób podziemnej eksploatacji złoża minerałów użytecznych, szczególnie rud miedzi o jednopokładowym zaleganiu
PL 214250 B1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 214250 (13) B1 (21) Numer zgłoszenia: 382608 (51) Int.Cl. E21C 41/22 (2006.01) Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (22) Data zgłoszenia:
Bardziej szczegółowoPolsko-czeska konferencja Euroregionu Glacensis Wpływ środków pomocowych na współpracę transgraniczną
Polsko-czeska konferencja Euroregionu Glacensis Wpływ środków pomocowych na współpracę transgraniczną Centrum Nauki i Sztuki Stara Kopalnia rewitalizacji byłej Kopalni Julia w Wałbrzychu jako przykład
Bardziej szczegółowoOferta Specjalna Solidarność
Oferta Specjalna Solidarność Zapraszamy Państwa do Kompleksu Sztolnia Królowa Luiza w Zabrzu - największego kompleksu turystycznego związanego z dziedzictwem pogórniczym w Polsce. Łączy on w sobie zrewitalizowaną
Bardziej szczegółowoI. Technologia eksploatacji złóż węgla kamiennego (moduł kierunkowy)
Wydział: Kierunek studiów: Rodzaj i poziom studiów: Specjalność: Górnictwa i Geoinżynierii Górnictwo i Geologia stacjonarne/niestacjonarne II stopnia Górnictwo podziemne Zakres zagadnień egzaminacyjnych
Bardziej szczegółowoZASTOSOWANIE GEOMETRII INŻYNIERSKIEJ W AEROLOGII GÓRNICZEJ
Krzysztof SŁOTA Instytut Eksploatacji Złóż Politechniki Śląskiej w Gliwicach ZASTOSOWANIE GEOMETRII INŻYNIERSKIEJ W AEROLOGII GÓRNICZEJ Od Redakcji: Autor jest doktorantem w Zakładzie Aerologii Górniczej
Bardziej szczegółowoROZWÓJ PRAC BADAWCZO- -INWENTARYZACYJNYCH DAWNEGO GÓRNICTWA KRUSZCÓW W BYSTRZYCY GÓRNEJ (GÓRY SOWIE)
Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 2 pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2009 górnictwo, rudy metali, historia eksploatacji Maciej MADZIARZ* ROZWÓJ PRAC BADAWCZO-
Bardziej szczegółowoKoncepcja Geostrady Karpackiej
Koncepcja Geostrady Karpackiej Dr hab. inż. prof. AGH Marek Doktor z zespołem Katedry Geologii Ogólnej i Geoturystyki Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki
Bardziej szczegółowoPL B1. KURZYDŁO HENRYK, Lubin, PL KIENIG EDWARD, Wrocław, PL BUP 08/11. HENRYK KURZYDŁO, Lubin, PL EDWARD KIENIG, Wrocław, PL
PL 214620 B1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 214620 (13) B1 (21) Numer zgłoszenia: 389153 (51) Int.Cl. E21B 43/243 (2006.01) Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (22) Data zgłoszenia:
Bardziej szczegółowoDr Wojciech Śliwiński, dr Wojciech Budzianowski, dr Lech Poprawski
Analiza wykorzystania naturalnych bogactw regionu w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego z uwzględnieniem przekrojów przestrzennych, w związku z perspektywą wyczerpania się złóż naturalnych bogactw.
Bardziej szczegółowoTabela odniesień efektów kierunkowych do efektów obszarowych (tabela odniesień efektów kształcenia)
Tabela odniesień efektów kierunkowych do efektów obszarowych (tabela odniesień efektów kształcenia) Nazwa kierunku studiów: Górnictwo i Geologia Poziom kształcenia: studia I Profil kształcenia: ogólnoakademicki
Bardziej szczegółowoKoncepcja docelowego modelu kopalni Lubin z budową nowego szybu
193 CUPRUM Czasopismo Naukowo-Techniczne Górnictwa Rud nr 4 (77) 2015, s. 193-198 Koncepcja docelowego modelu kopalni Lubin z budową nowego szybu Jerzy Grzesiński 1), Sławomir Hanzel 2), Marek Marzec 1),
Bardziej szczegółowoPrzykładowy szkolny plan nauczania* /przedmiotowe kształcenie zawodowe/
Przykładowy szkolny plan nauczania* /przedmiotowe kształcenie zawodowe/ Typ szkoły: Technikum - 4-letni okres nauczania /1/ Zawód: Technik górnictwa podziemnego; symbol 311703 Podbudowa programowa: gimnazjum
Bardziej szczegółowoCuprum nr 4 (61) 2011
Cuprum nr 4 (61) 2011 49 dr inż. Maciej Madziarz 1) Śląska Sztolnia Szczęśliwa w Gierczynie materialne świadectwo problemów technicznych XVIII wiecznego górnictwa rud i zabytek techniki wymagający ochrony
Bardziej szczegółowoSzlak Zabytków Techniki - odcinek zabrzański
Szlak Zabytków Techniki - odcinek zabrzański Szlak Zabytków Techniki Projekt przygotowany przez Urząd Marszałkowski Oficjalne otwarcie Szlaku - październik 2006 r. 31 obiektów na Szlaku w całym województwie
Bardziej szczegółowoOchrona dóbr kultury. na terenie Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego. oprac. mgr Piotr Rochowski
Ochrona dóbr kultury na terenie Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego oprac. mgr Piotr Rochowski Drewniana rzeźba ludowa Matki Bożej z Dzieciątkiem we wnęce szczytowej kapliczki z 1808 r. w Młynce Dobra kultury
Bardziej szczegółowoPoszukiwanie i dokumentowanie złóż
Moduł VI Poszukiwanie i dokumentowanie złóż Koordynator: Dr hab. Antoni Muszer Poszukiwanie i dokumentowanie złóż prof. dr hab. Andrzej Solecki dr Wojciech Śliwiński dr hab. Antoni Muszer dr Dagmara Tchorz-Trzeciakiewicz
Bardziej szczegółowoWydział Górnictwa i Geoinżynierii
Wydział Górnictwa i Geoinżynierii Kierunek studiów: Górnictwo i Geologia Rodzaj studiów: stacjonarne i niestacjonarne II stopnia Specjalność: Górnictwo Odkrywkowe Przedmiot kierunkowy: Technika i technologia
Bardziej szczegółowoJanusz Jasiński Przewodniczący Organizacji Pracodawców Ziemi Lubuskiej
Janusz Jasiński Przewodniczący Organizacji Pracodawców Ziemi Lubuskiej Zielona Góra, 29 czerwca 2016 1 13 13 12 12 11 11 10 10 9 9 8 8 7 7 6 6 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 Udokumentowane złoża (w mln ton, 2010)
Bardziej szczegółowoKLIMATYZACJA CENTRALNA LGOM. SYSTEMY CENTRALNEJ KLIMATYZACJI ZAPROJEKTOWANE I ZBUDOWANE PRZEZ PeBeKa S.A. DLA KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń PeBeKa S.A. jest jedną z czołowych spółek w branży budowlanej w Polsce. Funkcjonuje w ramach grupy kapitałowej KGHM Polska Miedź S.A., jednego z największych producentów
Bardziej szczegółowoPRACE GEODEZYJNE W GÓRNICTWIE
GEODEZJA INŻYNIERYJNA PRACE GEODEZYJNE W GÓRNICTWIE czyli kilka słów o Górnictwie, Geodezji Górniczej i Szkodach Górniczych Str. 1 GEODEZJA INŻYNIERYJNA (w Górnictwie) Zakres zainteresowania Geodezja Górnicza
Bardziej szczegółowoKierunek: Górnictwo i Geologia Rodzaj studiów: stacjonarne i niestacjonarne II stopnia Specjalność: Górnictwo Odkrywkowe
Kierunek: Górnictwo i Geologia Rodzaj studiów: stacjonarne i niestacjonarne II stopnia Specjalność: Górnictwo Odkrywkowe Zakres pytań obowiązujący od roku akad. 2014/2015 I. Technologia eksploatacji złóż
Bardziej szczegółowoFot: 536 537 Widok bocznych powierzchni okazu. Fot: 538 540 Przekrój poprzeczny oraz zbliżenia powierzchni bocznych.
Okaz 93 MCh/P/11593 - Kalamit Brzeszcze Owalny, nieznacznie spłaszczony fragment łodygi. Powierzchnie poprzeczne cięte ukośnie. Wyraźne prążkowanie zachowane tylko na połowie obwodu. Niezbyt wyraźnie widoczny
Bardziej szczegółowoPokłady możliwości. Innowacje jako Strategia Wspierająca KGHM Polska Miedź S.A. Piotr Spaliński Departament Badań i Innowacji KGHM Polska Miedź S.A.
Pokłady możliwości Innowacje jako Strategia Wspierająca KGHM Polska Miedź S.A. Strategia Innowacji w KGHM Polska Miedź S.A. Wyodrębnienie Strategii Innowacji W związku z systematycznym zwiększaniem działalności
Bardziej szczegółowowww.umwd.dolnyslask.pl www.dsdik.wroc.pl DSDiK - partner wiodacy Głównym celem projektu jest poprawa atrakcyjności turystycznej obszaru pogranicza polsko-czeskiego w rejonie wschodnich Karkonoszy. Poprawa
Bardziej szczegółowo