Koncepcja prowadzenia eksploatacji w polu I/9 w kopalni Lubin, w obustronnym sąsiedztwie lokalnych stref uskokowych

Transkrypt

1 31 CUPRUM Czasopismo Naukowo-Techniczne Górnictwa Rud nr 2 (79) 2016, s Koncepcja prowadzenia eksploatacji w polu I/9 w kopalni Lubin, w obustronnym sąsiedztwie lokalnych stref uskokowych Jerzy Grzesiński 1), Michał Lipniarski 2), Waldemar Wachlarz 1), Marcin Szpak 2) 1) KGHM Polska Miedź S.A. O/ZG Lubin, Lubin 2) KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław Streszczenie Przedstawiono propozycję sposobu prowadzenia robót wybierkowych w nowym polu eksploatacyjnym I/9 w kopalni Lubin. Omówiono główne ograniczenia geologiczno-górnicze w rejonie analizowanego pola, które w istotny sposób ukształtowały przygotowane założenia koncepcyjne dla przyszłej eksploatacji i związane były z zaangażowaniem tektonicznym rejonu (roboty wybierkowe, planowane w obustronnym otoczeniu uskoków), położeniem pola w granicach filara ochronnego, ustanowionego dla miasta Lubin, oraz wiązkami funkcjonujących, wielonitkowych wyrobisk udostępniająco-przygotowawczych w bezpośrednim sąsiedztwie pola. Nie bez znaczenia dla doboru systemu eksploatacji w nowym polu pozostawał fakt, że calizna złoża na praktycznie całej powierzchni pola została rozcięta na filary wielkogabarytowe o zbliżonych wymiarach. Słowa kluczowe: eksploatacja podziemna, system komorowo-filarowy A concept of conducting mining works in the I/9 panel in "Lubin" mine, in the vicinity of local fault zone on both side Abstract A proposal of conducting mining works for the new I/9 mining panel in the Lubin mine is presented in the paper. The key geological and mining constraints in the panel area underpinning the conception of a future exploitation were discussed. The constraints were relating to the tectonic activity of the zone (mining works to be conducted on either side of the fault), the fact that the panel was located within the boundaries of the protection pillar for the city of Lubin and the existing active multiple roadways of opening and development workings in the vicinity of the panel. What appeared instrumental in selecting the mining system for the new panel was the fact that the body of the field was cut into large pillars of similar dimensions. Key words: underground mining, room and pillar method

2 32 Wprowadzenie Pole eksploatacyjne I/9 zlokalizowane jest we wschodniej części ZG Lubin na głębokości około 600 m p.p.t., w odległości około 3 km od szybów wschodnich kopalni L-VII i L-III. Przeważająca część pola znajduje się w granicach filara ochronnego, ustanowionego dla miasta Lubin. Rejon pola ograniczony jest od północnego zachodu i południowego wschodu trzynitkowymi wiązkami pochylni (odpowiednio L oraz L-51 53), dla których utrzymane być powinny strefy ochronne. Dokonane w granicach pola, zasadnicze roboty przygotowawcze prowadzono od 2011 r. do 2015 r. i aktualnie calizna złoża w polu jest rozcięta siecią wyrobisk na filary o zbliżonych, średnich wymiarach x m. Roboty te pozwoliły na rozpoznanie sposobu zalegania złoża w otoczeniu sieci uskoków oraz rozpoznanie jego okruszcowania. W części północno-wschodniej pola występuje rozległa strefa tektoniczna. Strefa ta dzieli złoże w polu I/9 na część w skrzydle zrzuconym oraz część w skrzydle wyniesionym, na południowy zachód od uskoku. Dodatkowo, robotami rozpoznawczymi w południowej części pola udokumentowano uskoki, które mogłyby stanowić potencjalną granicę eksploatacji złoża. Zmiana planowanego sposobu zagospodarowania złoża w tej części obszaru górniczego była podstawą przygotowania koncepcji eksploatacji złoża w polu I/9, uwzględniającej proponowane granice przyszłej eksploatacji, kierunek jej prowadzenia oraz system eksploatacji w oparciu o rozpoznaną sytuację geologiczno-górniczą i analizę zagrożeń naturalnych. W wyniku analizy powyższych uwarunkowań zaproponowano koncepcję robót wybierkowych z określeniem nowej granicy pola eksploatacyjnego, która różni się w stosunku do tej, która była przedstawiona w kompleksowym projekcie eksploatacji złoża w ZG Lubin na lata [3]. Przeanalizowane uwarunkowania geologiczno-górnicze w istotny sposób ograniczają możliwe sposoby podjęcia robót wybierkowych w polu oraz stanowiły podstawę do zaprezentowanej w niniejszym artykule koncepcji eksploatacji złoża. 1. Uwarunkowania geologiczne w polu I/9 W analizowanym rejonie pola I/9 złoże zalega na głębokości od ok. 580 m do 615 m p.p.t. i zbudowane jest z szarych piaskowców kwarcowych, łupków miedzionośnych i dolomitów cechsztyńskich. Średnia miąższość złoża wynosi około 2,3 m. Strop wyrobisk w analizowanym polu prowadzony jest po spągu dolomitów. Nad złożem występują dolomity bądź wapienie dolomityczne szare, popielatoszare, twarde, o budowie ławicowej ze średnio zaznaczoną podzielnością. Sumaryczna miąższość cechsztynu w rejonie pola I/9 wynosi 215 m, w tym serii węglanowej 45 m, powyżej której znajdują się anhydryty o miąższości do 100 m. Spąg wyrobisk stanowi biały spągowiec, o całkowitej miąższości około 12 m. Poniżej zalegają piaskowce ilaste czerwonego spągowca o całkowitej miąższości ponad 300 m. Przedmiotowy obszar charakteryzuje się skomplikowaną budową tektoniczną i bardzo dużym zaangażowaniem tektonicznym warstw złożowych, szczególnie w części południowej i północnej. Warstwy złożowe w części wschodniej pola zapadają w kierunku północnym, w części środkowej pola w kierunku wschodnim, zaś w części zachodniej w kierunku północno-wschodnim. Kąt zapadania złoża, z uwagi na intensywne zaangażowanie tektoniczne, jest zmienny w szerokim zakresie od kilku do nawet kilkunastu (w strefach przyuskokowych) stopni.

3 33 Pole od północy ograniczone jest uskokiem o przebiegu NW-SE i zrzucie w kierunku północnym, o amplitudzie od 3,5 m do 10 m. W części północno-wschodniej pola stwierdzono występowanie strefy tektonicznej o przebiegu SE-NW i znacznym rozprzestrzenieniu liniowym (około 600 m długości i 25 m szerokości). Dominujący uskok ma charakter uskoku, wynoszącego złoże i zmienną amplitudę zrzutu od 1,5 m do 20 m. Ta rozległa strefa uskokowa dzieli pole I/9 na skrzydło zrzucone, na północny wschód od uskoku, oraz skrzydło wyniesione na południowy zachód od uskoku, obejmujące większą część przedmiotowego pola [5]. Południową granicę pola I/9 wyznaczają uskoki wynoszące złoże o przebiegu NW-SE i amplitudzie od 14 m do 27 m. Uskoki te ograniczyły rozcinkę rejonu pola I/9 od strony południowej (rys. 1). Tym głównym dyslokacjom towarzyszą uskoki o amplitudach zrzutu do 3,5 m. Płaszczyzny uskoków bardzo często wypełnione są substancją wtórną kalcytem, gipsem. Poza uskokami i genetycznie związanymi z nimi zespołami spękań na poziomie złoża stwierdza się deformacje ciągłe, drobne fałdy ciągnione w obrębie łupków miedzionośnych, nasunięcia, drobne synkliny i antykliny. W obrębie pola intensywnie rozwinięta jest mikrotektonika w postaci spękań i szczelin. Przeważają spękania pionowe i prawie pionowe, a strop spękany jest nierównomiernie. Rys.1. Zaangażowanie tektoniczne w rejonie pola I/9 ZG Lubin [5] W rejonie pola eksploatacyjnego I/9 występuje prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń tektonicznych w postaci uskoków, spękań i szczelin stropu, osłabiających górotwór. Spękania te najczęściej powinny być pionowe lub prawie pionowe. Szczeliny spękań mogą być często wypełnione substancją wtórną gipsem, kalcytem lub materiałem ilastym. Powinny również wystąpić drobne strefy tektoniczne, towarzyszące głównym uskokom.

4 34 2. Charakterystyka warunków górniczych Pole I/9 zlokalizowane jest we wschodniej części ZG Lubin w odległości około 3 km od szybów wschodnich kopalni L-VII i L-III. Od wschodu okonturowane jest wiązką pochylni L-51 53, a od zachodu wiązką pochylni L W bliskiej odległości od analizowanego pola znajdują się zroby następujących pól eksploatacyjnych: II/35 (w kierunku północno-wschodnim), II/15 (w kierunku północnym) oraz III/16 z osadnikami 24 i 36 (w kierunku zachodnim). Złoże w tym rejonie zaliczono do II stopnia zagrożenia tąpaniami. Prawie całe projektowane pole I/9 (z wyjątkiem niedużego fragmentu jego wschodniej części) usytuowane jest w filarze ochronnym dla miasta Lubina. Zgodnie z przyjętym kompleksowym projektem eksploatacji złoża na lata [3] rejon pola I/9 planowany był do zagospodarowania jako osadniki nr 40. Strop wyrobisk, w oparciu o wyznaczone wartości parametrów geomechanicznych skał, zakwalifikowano do III klasy pod kątem doboru obudowy kotwowej. Rejon pola I/9, w połowie lat dziewięćdziesiątych udostępniono od strony zachodniej wiązką pochylni L Natomiast wiązkę wyrobisk od strony wschodniej (wiązka pochylni L-51 53) wykonano w latach Roboty przygotowawczo-udostępniające w polu I/9 wykonywano etapami na przestrzeni lat W kwietniu 2015 r. rozcinka na filary wielkogabarytowe znajdowała się w etapie końcowym. Roboty te pozwoliły na kompleksowe rozpoznanie sposobu wykształcenia złoża w granicach pola, w tym stopnia zaangażowania tektonicznego. Obecnie calizna złoża w polu jest rozcięta generalnie równomiernie rozłożoną siecią wyrobisk na filary o zbliżonych, średnich wymiarach x m. Całkowita powierzchnia pola I/9 wynosi w przybliżeniu 57,5 ha. Powyżej strefy uskokowej, znajdującej się w północno-wschodnim rejonie pola, pozostaje obszar calizny, którego powierzchnia wynosi około 6,5 ha, a szerokość około 140 m. Pomiędzy południową siecią uskoków w polu I/9 a wiązką wyrobisk konturujących znajduje się pas calizny, w rejonie którego prowadzone są roboty rozpoznawcze w strefach przyuskokowych. 3. Analiza dotychczasowego poziomu aktywności sejsmicznej w sąsiedztwie planowanych robót Analizę aktywności sejsmicznej przeprowadzono dla pól eksploatacyjnych, znajdujących się w odległości do około 500 m od planowanych granic eksploatacji w polu I/9. Przedmiotem analizy są następujące pola: III/16, II/35 oraz II/15. Eksploatację w polu III/16 prowadzono w latach Pole II/35 wybierano w okresie Roboty wybierkowe w polu II/15 prowadzone są od 2007 r. do dziś. Na podstawie ww. danych należy stwierdzić, że eksploatacja w analizowanym rejonie, na przestrzeni lat , była prowadzona w sposób ciągły. Eksploatacji w polu III/16 towarzyszyły sporadyczne wstrząsy sejsmiczne. I tak zarejestrowano 311 wstrząsów śladowych, 36 wstrząsów o energii rzędu 10 3 J, 22 wstrząsy o energii rzędu 10 4 J oraz 9 wstrząsów o energii rzędu 10 5 J. Sumaryczna wyemitowana energia sejsmiczna wyniosła 3, J.

5 35 Podczas eksploatacji sąsiedniego pola II/35 rejestrowano aktywność sejsmiczną na najwyższym poziomie spośród wszystkich analizowanych pól. Jednak poziom wydatkowanej energii, tak jak w przypadku sąsiednich pól, nie może być zaliczony do wysokiego. Podczas całej eksploatacji zarejestrowano dużą liczba wstrząsów śladowych Ponadto zarejestrowano 33 wstrząsy o energii rzędu 10 3 J, 8 zjawisk o energii rzędu 10 4 J, 6 zjawisk o energii rzędu 10 5 J, oraz 2 wstrząsy o energii rzędu 10 6 J. Oba najsilniesze wstrząsy wystąpiły podczas rozwiniętej fazy eksploatacji w niedługim od siebie odstępie czasowym. Żadnemu ze wstrząsów nie towarzyszyły skutki w wyrobiskach [5]. Sumaryczna wyemitowana energia sejsmiczna wyniosła 5, J. Eksploatacji w polu II/15 od początku towarzyszy aktywność sejsmiczna na bardzo niskim poziomie. Podczas eksploatacji, do marca 2015 r. zarejestrowano 381 zjawisk śladowych, 22 wstrząsy o energii rzędu 10 3 J, 4 wstrząsy o energii rzędu 10 4 J oraz 2 wstrząsy o energii rzędu 10 5 J. Całkowita wyzwolona energia sejsmiczna z tego pola wyniosła 5, J. Na podstawie powyższych danych, można stwierdzić, że poziom aktywności sejsmicznej podczas eksploatacji pól III/16, II/35 oraz II/15, znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie planowanych robót w polu I/9, kształtował się zasadniczo na dość niskim poziomie. Sumaryczna energia, wyemitowana w trakcie wybierania złoża ww. polach na przestrzeni lat , wyniosła 9, J. Porównując liczbę najsilniejszych wstrząsów w polach III/16, II/35 oraz II/15, o energiach rzędu 10 5 J oraz 10 6 J, należy stwierdzić, że liczebność tej grupy zjawisk sejsmicznych w tym rejonie jest bardzo niska. Najwięcej wstrząsów o energii powyżej 10 4 J zarejestrowano podczas eksploatacji pola III/16, przy czym sumaryczna energia wszystkich wstrząsów wyniosła 3, J. Największą, spośród analizowanych pól, sumaryczną energię wstrząsów zaobserwowano w polu II/35, gdzie podczas jego eksploatacji wyniosła ona 5, J, co było spowodowane wystąpieniem 2 zjawisk sejsmicznych o energii rzędu 10 6 J (tabela 1). Tabela 1. Porównanie liczby wstrząsów zaistniałych w polach III/16, II/35 oraz II/15 Nr pola E4 E5 E6 E7 Energia sumaryczna [J] III/ ,61E+06 II/ ,27E+06 II/ ,75E+05 SUMA ,45E+06 Porównano też wielkość jednostkowych wydatków energetycznych na 1 ha zlikwidowanej powierzchni w analizowanych polach eksploatacyjnych. Wydatek ten o średniej energii rzędu 1, J był zbliżony w polach III/16 oraz II/35 i istotnie mniejszy w polu II/15 o dwa rzędy energetyczne (8, J). Na rys. 2 przedstawiono lokalizacje epicentrów wstrząsów o energiach rzędu E 10 4 J, które wystąpiły w analizowanym rejonie pola I/9 w ostatnich 6 latach ( ).

6 36 4 Rys. 2. Epicentra zlokalizowanych wstrząsów o energii E 1,0 10 J, zaistniałych w rejonie pola I/9 w latach [5] W oparciu o analizę dotychczas odnotowanej aktywności sejsmicznej w polach sąsiadujących z planowanym do eksploatacji polem I/9 należy stwierdzić, że w trakcie eksploatacji w polach sąsiadujących, tj. III/16, II/35 oraz II/15, łączna liczba zjawisk sejsmicznych o energiach rzędu 105 J oraz 106 J była bardzo niska i nie przekroczyła 20 wstrząsów. Zaistniałe wstrząsy w tym okresie w polach II/15 oraz II/35 nie były związane z zaangażowaniem tektonicznym w obu polach, a dokonanym robotom przygotowawczym w rejonie pola I/9 towarzyszyła aktywność sejsmiczna na śladowym poziomie, bez wstrząsów przekraczających energię rzędu 102 J. Podczas eksploatacji w analizowanych polach sąsiadujących nie wystąpiły wstrząsy, których skutki zakwalifikowano do tąpnięć lub odprężeń. 4. Koncepcja prowadzenia robót wybierkowych w polu XII/6 W oparciu o wyniki dokonanej analizy sytuacji geologiczno-górniczej w rejonie pola I/9 ocenia się, że pozostając w zgodzie z racjonalną gospodarką zasobami możliwa jest eksploatacja złoża zalegającego w polu I/9, przy akceptowanym poziomie bezpieczeństwa wobec planowanych robót wybierkowych. Rozpoznane zaangażowanie tektoniczne w rejonie pola I/9 i jego najbliższym otoczeniu ma istotny wpływ na określenie granic pola eksploatacyjnego. Proponowana koncepcja zakłada, że pole eksploatacyjne I/9 będzie ograniczone m.in. granicą strefy ochronnej, ustanowionej dla wiązki pochylni L-40 42, oraz uskokiem w północnej części pola I/9, który w naturalny sposób będzie stanowił równocześnie granicę robót górniczych prowadzonych w sąsiednim polu II/15.

7 37 Na rys. 3 przedstawiono koncepcję zagospodarowania złoża w analizowanym polu. Warunki zalegania złoża w polu, zasadniczo w odniesieniu do jego średniej miąższości oraz niewielkiego nachylenia, pozwalają na zastosowanie eksploatacji jednowarstwowej, systemami jedno- lub dwufazowymi. Ponieważ eksploatacja prowadzona będzie w obrębie filara ochronnego ustanowionego dla miasta Lubin, konieczne będzie kierowanie stropem z wykorzystaniem podsadzki. Dodatkowo, dokonana w rejonie pola I/9 rozcinka przygotowawcza będzie determinować geometrię przyszłych filarów technologicznych. Przy wybieraniu złoża w polu I/9 rekomenduje się zastosowanie systemu eksploatacji dwuetapowego z zastosowaniem pełnej podsadzki hydraulicznej D-P, przy robotach prowadzonych w drugim etapie tego systemu [4]. Rys. 3. Koncepcja zagospodarowania złoża w polu I/9 wyznaczona granica zasadniczych robót eksploatacyjnych i likwidacyjnych (kolor zielony) Przygotowana koncepcja eksploatacji zakłada rozcinkę złoża w kierunku północno-zachodnim i strefy ochronnej wiązki pochylni L Front rozcinkowy, o długości początkowej blisko 300 m, będzie stopniowo zwiększał swoją długość wraz z postępem robót w zakładanym kierunku do około 550 m. Obszar podlegający robotom eksploatacyjnym i likwidacyjnym w polu I/9 powinien być ograniczony do strefy w obustronnym otoczeniu uskoków (kolor zielony rys. 3), zgodnie z dokonaną rozcinką przygotowawczą w polu I/9, w sąsiedztwie tych uskoków. Wraz z postępem robót wybierkowych w polu granica eksploatacji będzie wyznaczona przez linię uskoku o zrzucie do 10 m (przy granicy północno-wschodniej) oraz chodnikiem L-616 po stronie południowo-zachodniej. Zakładany wybieg robót eksploatacyjnych oraz likwidacyjnych wyniesie 950 m.

8 38 Prowadząc eksploatację złoża wzdłuż granicznych płaszczyzn uskokowych, zaleca się, by jeden rząd filarów wielkogabarytowych w bezpośrednim sąsiedztwie uskoków o dużym zrzucie, stanowiących granice pola, upodatnić przez wykonanie wnęk i nie dokonywać robót likwidacyjnych. Zakres upodatnienia ww. filarów przysukokowych należy określić na etapie opracowywania projektu technicznego eksploatacji dla pola I/9. Część złoża w polu eksploatacyjnym I/9 (strefa nr 1, rys. 3.) z uwagi na nierównomierne okruszcowanie [5] i zalecane odsunięcie się wyrobiskami eksploatacyjnymi od bezpośredniego sąsiedztwa uskoków o dużym zrzucie, powinna być wyłączona z zasadniczych robót eksploatacyjnych i likwidacyjnych. W zależności od rozpoznania lokalnych uwarunkowań stropowych i możliwości komunikacyjnych dopuszcza się rozcięcie pojedynczymi przecinkami wielkogabarytowych filarów zlokalizowanych w tej części pola. Roboty te mogą być prowadzone równocześnie z zasadniczą rozcinką eksploatacyjną w polu I/9, przy utrzymaniu wzajemnej koordynacji robót strzałowych. W granicach pola I/9 wyznaczono również strefę nr 2 (rys. 4), w której wyrobiskami chodnikowymi prowadzone jest rozpoznanie sposobu zalegania złoża i zaangażowania tektonicznego w tej części pola. Strefa ta powinna być wyłączona z zasadniczych robót eksploatacyjnych i likwidacyjnych, a jej przyszłe zagospodarowanie zależne będzie od rozpoznanych uwarunkowań geologicznych. Północno-zachodnia granica eksploatacji złoża w polu I/9 jest zdeterminowana konieczną do utrzymania strefą ochronną dla trójnitkowej wiązki pochylni udostępniająco-przygotowawczych L Zaleca się, by minimalna, łączna szerokość takich stref w analizowanym rejonie pola wynosiła minimum 200 m [1, 2]. Do przedmiotowej koncepcji przyjęto, że zakończenie robót eksploatacyjnych nastąpi przed granicą strefy ochronnej dla wiązki pochylni L i powinno być utrzymywane w odległości dwóch rzędów filarów wielkogabarytowych (około 100 m od pierwszego chronionego wyrobiska). Strefę tę oznaczono numerem 3 (rys. 4). Takie rozwiązanie zapewni utrzymywaną szerokość strefy ochronnej około 250 m, przy czym zaleca się upodatnić ostatni rząd tych filarów przez wykonanie wnęk. Nierozciętą dotychczas caliznę złoża w obrębie tej strefy, przy jej zachodnim narożu, należy rozciąć na filary wielkogabarytowe w dotychczas zastosowanej geometrii. Podsumowanie Ocenia się, że rozpoznana sytuacja geologiczno-górnicza pozwala na podjęcie eksploatacji złoża zalegającego w rejonie pola I/9. Ponieważ analizowane pole znajduje się w filarze ochronnym dla miasta Lubina, likwidacja przestrzeni wybranej prowadzona będzie za pomocą podsadzki hydraulicznej. Zakłada się, że rozpoczęcie zasadniczych robót eksploatacyjnych w polu I/9 nastąpi po zakończeniu eksploatacji w polu II/15. Dzięki temu nie będzie konieczna koordynacja robót górniczych na obu frontach. Rekomendowany kierunek prowadzenia eksploatacji wynika zasadniczo z uniknięcia rozcinki filarów wielkogabarytowych w kierunku na strefy uskokowej. Przyjęty kierunek postępu robót pozwoli na stopniowe zwiększanie długości linii frontu rozcinkowego od 300 m w fazie początkowej do około 550 m. Będzie to również korzystniejsze z uwagi na oddalanie się planowanego frontu robót rozcinkowych od lokalizacji powierzchniowej kolektora kanalizacyjnego, w rejonie wiązki pochylni L Front robót będzie się oddalał od płaszczyn uskokowych o dużym zrzucie,

9 39 konturujących zasadnicze roboty eksploatacyjne i likwidacyjne przy stopniowo zwiększającej się długości frontu rozcinkowego. Układ taki uważa się za korzystny geomechanicznie. Korzystniejsza sytuacja geomechaniczna występuje przy podjęciu robót wybierkowych w układzie równoległym do biegu płaszczyzn uskokowych, nie mniej dla bezpieczeństwa zaleca się utrzymanie przy obu strefach uskokowych przy granicach robót likwidacyjnych minimum jednego rzędu filarów wielkogabarytowych, upodatnionego wnękami, bez dokonywania fazy likwidacji. Jest to zgodne z dotychczasową praktyką górniczą, stosowaną w kopalni Lubin przy eksploatacji w bezpośrednim sąsiedztwie uskoków [1]. Zakończenie robót eksploatacyjnych i likwidacyjnych powinno nastąpić przed granicą strefy ochronnej dla wiązki pochylni L i powinno być utrzymywane w odległości dwóch rzędów filarów wielkogabarytowych (około 100 m od pierwszego chronionego wyrobiska). Pozwoli to na utrzymanie szerokości strefy ochronnej dla tych wyrobisk o wartości około 250 m. Bibliografia [1] Butra J., Eksploatacja złoża rud miedzi w warunkach zagrożenia tąpaniami i zawałami. KGHM CUPRUM; Wrocław, [2] Dębkowski R. i inni, Ocena możliwości zmniejszenia szerokości filara oporowego chodników A-169/171 w rejonie LW kopalni Lubin, Praca niepublikowana KGHM CUPRUM; Wrocław, [3] Serafiński M. i inni, Kompleksowy Projekt Eksploatacji złoża w kopalni Lubin, w warunkach zagrożenia tąpaniami na lata , Praca niepublikowana KGHM CUPRUM; Wrocław [4] Praca zbiorowa, Katalog systemów eksploatacji złóż rud miedzi dla kopalń KGHM Polska Miedź S.A., Praca niepublikowana KGHM CUPRUM; Wrocław 2007, z późniejszymi uzupełnieniami. [5] Materiały źródłowe O/ZG Lubin.

10 40