Wiązy. Wią zy na le żą do ro dzi ny wią zo wa tych. n BEATA JANCZAK. z praktyki szkolnej 5/

Transkrypt

1 Wiązy n BEATA JANCZAK Wią zy na le żą do ro dzi ny wią zo wa tych (Ulma ce ae), któ ra li czy po nad 200 ga tun ków wy stę pu ją cych w stre fie tro pi kal - nej, sub tro pi kal nej oraz umiar ko wa nej. Ro dzi na ta w za le żno ści od uję cia sys te ma - tycz ne go li czy ro dza jów. W Pol sce w sta nie dzi kim wy stę pu je tyl ko ro dzaj wiąz (Ulmus), po nad to w par kach i ar bo re - tach są upra wia ne: wią zo wiec (Cel tis) i brzo stow ni ca (Zel ko va). Do ro dza ju wiąz (Ulmus) za li cza się w za le żno ści od uję cia sys te ma tycz ne go od 30 do 45 ga tun ków wy stę pu ją cych na pół ku li pół noc nej; głów nie w stre fie umiar ko wa nej, rza dziej w gó rach stre fy sub tro pi kal nej. Dla Pol ski ro dzi me są trzy ga tun ki: wiąz szy puł ko wy (Ulmus la evis), wiąz gór ski (U. gla bra) i wiąz po lny (U. mi - nor). Wią zy to drze wa o li ściach opa da ją - cych na zi mę (rza dziej zi mo zie lo nych). Wy stę pu ją ja ko do miesz ka w la sach li ścia - stych. W Eu ro pie pre fe ru ją stre fy za le wo - we do lin du żych rzek, gdzie są wa żnym skład ni kiem la sów łę go wych Fi ca rio -Ulme- tum. Po nad to chęt nie są wy ko rzy sty wa ne ja ko drze wa par ko we i ale jo we. Nie któ re ga tun ki, szcze gól nie wiąz po lny, do star cza - ją war to ścio we go drew na, któ re jest ce nio - ne w prze my śle sto lar skim. Eu ro pej skie wią zy w sprzy ja ją cych wa - run kach do ra sta ją do 40 m wy so ko ści i osią ga ją 1,5 m pier śni cy. Li ście na pę dzie są roz miesz czo ne skrę to le gle. Ce chą cha - rak te ry stycz ną u więk szo ści ga tun ków jest asy me trycz na blasz ka li ścio wa. Li ście po - szcze gól nych ga tun ków ró żnią się wiel ko - ścią, stop niem asy me trycz no ści blasz ki, miej scem, w któ rym blasz ka jest naj szer - sza, ner wa cją, owło sie niem, a ta kże dłu go - ścią ogon ka li ścio we go. Obu pł cio we kwia ty są sku pio ne w pęcz ki. Więk szość ga tun ków wią zów kwit nie wcze sną wio sną przed roz - wo jem li ści. Owo cem jest oskrzy dlo ny orze szek, przy czym owo ce po szcze gól nych ga tun ków ró żnią się wiel ko ścią i kształtem skrzy deł ka, dłu go ścią szy pu łek owo - co wych, miej scem osa dze nia orzesz ka na skrzy deł ku, głę bo ko ścią wcię cia na skrzy - deł ku oraz owło sie niem. Wiąz szy puł ko wy (Ulmus la evis = U. pe dun cu la ta, U. ef fu sa), zwa ny li ma kiem, to oka za łe drze wo (w sprzy ja ją cych wa run - kach osią ga po nad 30 m wy so ko ści i 1,5 m pier śni cy) o sze ro kiej, ko pu la stej ko ro nie z gru by mi ko na ra mi i zwi sa ją cy mi, drob ny - mi ga łąz ka mi ob wo do wy mi. Cha rak te ry - stycz ny dla te go ga tun ku jest pień z de sko - wa to roz sze rzo ny mi u na sa dy ko rze nia mi bocz ny mi. Pę dy są brą zo we, do dru gie go ro ku de li kat nie owło sio ne, póź niej na gie. Na pę dzie są obec ne licz ne, wy raź ne prze - tchlin ki. Pą ki kwia to we i li ścio we są jed na - ko wej wiel ko ści i ta kie go sa me go kształ tu; ja jo wa te, wy dłu żo ne i ostro za koń czo ne. Łu ski pą ków nie o wło sio ne i dwu barw ne na brze gach wy raź nie ciem niej sze. Li ście wią zu szy puł ko we go (6 12 cm dłu go ści) są wy bit nie asy me trycz ne, co ozna cza, że 3 4 ner wy u na sa dy blasz ki nie ma ją pa ry. Blasz ka li ścio wa o brze gu po dwój nie i po - trój nie pił ko wa nym jest naj szer sza po wy żej po ło wy. Ogo nek li ścio wy jest dość krót ki (oko ło 1 cm). Gór na stro na li ści jest zie lo - na i na ga, dol na ja śniej sza i mięk ko owło - sio na na ca łej po wierzch ni. Przy ozna cza - niu wią zów na le ży zwró cić uwa gę na ner wa cję li ścia. Liść wią zu szy puł ko we - go ma ner wy nie roz ga łę zio ne (z wy jąt - kiem 1 2 w dol nej czę ści blasz ki). Kwit nie w mar cu kwiet niu. Owo ce (ze skrzy deł - kiem 1 1,5 cm dłu go ści) zwi sa ją na dłu gich szy puł kach, co wy ró żnia go spo śród ro dzi - 5/

2 42 biologia w szkole

3 5/

4 44 biologia w szkole

5 mych wią zów. Od tej wła śnie ce chy po cho - dzi na zwa wiąz szy puł ko wy. Orze szek jest osa dzo ny w po bli żu środ ka skrzy deł ka z lek kim prze su nię ciem ku szy puł ce. Skrzy - deł ko w za ry sie ma kształt ja jo wa ty i jest orzę sio ne na brze gach. Znaj du ją ce się na je go wierz choł ku wcię cie nie się ga orzesz ka. Wiąz szy puł ko wy wy ma ga gleb ży znych i wil got nych. Wy stę pu je w ca łej Pol sce ni - żo wej, choć mo żna go spo tkać rów nież na po gó rzu. Naj le piej ro śnie w do li nach rzek ja ko kom po nent ze spo łu łę go we go Fi - ca rio -Ulme tum ra zem z dę bem szy puł ko - wym (Qu er cus ro bur), je sio nem zwy czaj - nym (Fra xi nus excel sior), ol szą czar ną (Al nus glu ti no sa), klo nem po lnym (Acer cam pe stre) i gra bem (Car pi nus bet ulus). Zno si nie dłu gie pod to pie nia. Wiąz gór ski (Ulmus gla bra = U. mon - ta na, U. sca bra), zwa ny brzo stem, w sprzy - ja ją cych wa run kach osią ga więk sze roz mia - ry (do 40 m wy so ko ści i 1,5 m pier śni cy) niż wiąz szy puł ko wy. Pę dy te go ga tun ku są dość gru be, bar wy brą zo wo pur pu ro wej, de - li kat nie owło sio ne lub na gie. Pą ki li ścio we i kwia to we wy raź nie ró żnią się od sie bie: li - ścio we są dłu ższe i ostro za koń czo ne, kwia - to we są krót sze, pę ka te, nie mal okrą głe. Łu ski oby dwu ro dza jów pą ków są owło sio - ne i jed no barw ne, czar ne. Li ście wią zu gór - skie go (8 16 cm dłu go ści) są naj szer sze po - wy żej po ło wy blasz ki. Są bar dzo szorst kie w do ty ku dzię ki obec no ści wło sków z za - dzior ka mi. Od spodu są wy raź nie ja śniej - sze. Po nad to wy ró żnia je bar dzo krót ki i owło sio ny ogo nek, czę sto pra wie nie wi - docz ny od gór nej stro ny, gdyż przy kry wa go dol ny frag ment asy me trycz nej blasz ki. Więk szość ner wów jest wi dla sto roz ga łę - zio na na koń cach. Na dłu go pę dach mo gą wy stę po wać li ście trój w ręb ne na szczy cie. Brzeg blasz ki oby dwu ro dza jów li ści jest po dwój nie i po trój nie pił ko wa ny. Wiąz gór ski kwit nie w mar cu kwiet niu. Owo ce (ze skrzy deł kiem do 3 cm dłu go ści) są ze - bra ne w pęcz ki zwi sa ją ce na bar dzo krót - kich szy puł kach, wręcz nie zau wa żal nych na pierw szy rzut oka. Orze szek jest osa dzo - Cie ka wost ki Wią zy w Pol sce, szcze gól nie w mia - stach, cho ru ją na na czy nio wą cho ro bę wią zów zwa ną ho len der ską cho ro bą wią zów czy też gra fio zą, któ ra kil ka - dzie siąt lat te mu do tar ła do na sze go kra ju z Ho lan dii. Cho ro bę tę wy wo łu - je pa so żyt ni czy grzyb (Ophio sto ma ulmi = Ceratocystis ulmi = Graphium ulmi), któ ry jest prze no szo ny przez dwa ga tun ki owa dów z ro dza ju ogło - dek (Scolytus). Na czy nia drew na za - peł nia ją się wcist ka mi i sub stan cja mi gu mo wy mi, któ re są wy twa rza ne pod wpły wem tok syn pro du ko wa nych przez grzyb. Po wo du je to prze rwa nie do pły wu so ków do li ści i ich więd nię - cie. W za le żno ści od prze bie gu cho ro - by po ra żo ne drze wo naj czę ściej za - mie ra w cią gu dwóch do kil ku na stu lat. Z kra jo wych ga tun ków wią zów naj bar dziej od por ny na tę cho ro bę jest wiąz szy puł ko wy (Ulmus la evis), na to miast naj bar dziej wra żli wy jest wiąz po lny (U. mi nor). Wal ka z cho ro - bą jest prak tycz nie nie mo żli wa, dla te - go na le ży prze ciw dzia łać roz sze rza niu się jej: po ra żo ne drze wa wy ci nać i pa - lić wcze sną wio sną, a owo ce po zy ski - wać z osob ni ków od por nych. ny w środ ku skrzy deł ka, któ re jest na gie iwza ry sie od wrot nie ja jo wa te. Nie wiel kie wcię cie na szczy cie skrzy deł ka nie się ga orzesz ka. Wiąz gór ski, po dob nie jak wiąz szy puł - ko wy, wy ma ga gleb ży znych i wil got nych. Wy stę pu je w ca łej Pol sce ni żo wej oraz wni ższych po ło że niach gór skich (w Kar pa - tach prze kra cza wy so kość 1000 m n.p.m.). Pre fe ru je do li ny rzecz ne, gdzie ra zem z wią zem szy puł ko wym i wią zem po lnym ro śnie w łę gu Fi ca rio -Ulme tum. W po ło że - niach gór skich brzost jest głów nym kom po - nen tem te go ze spo łu. Po nad to w gó rach wy stę pu je w grą dach (głów nie Ti lio -Car pi - 5/

6 ne tum co ry da le to sum), ży znych fa cjach bu czyn kar pac kich i su dec kich (Den ta rio glan du lo sae -Fa ge tum i Den ta rio en ne aphyl - li -Fa ge tum) oraz w ja wo rzy nie kar pac kiej (Phyl li ti do -Ace re tum). Wiąz gór ski czę sto mo żna spo tkać w par kach, gdzie obok je go ty po wej for my są upra wia ne od mia ny ozdob ne, np. Ulmus gla bra Pen du la o zwi sa ją cych pę dach. Wiąz po lny (Ulmus mi nor = U. car pi - ni fo lia, U. cam pe stris, U. fo lia cea), zwa ny wią zem po spo li tym, to drze wo, któ re w sprzy ja ją cych wa run kach osią ga 30 m wy - so ko ści i 1,5 m pier śni cy. W od ró żnie niu od wią zu szy puł ko we go i wią zu gór skie go czę sto da je od ro śle z ko rze ni i pnia. Pę dy są na gie, a w po rów na niu z pę da mi wy żej opi sa nych ga tun ków cień sze i ja śniej sze, to jest ja sno brą zo we. Pą ki ma ją kształt ja - jo wa ty i są nie wy raź nie zró żni co wa ne na li - ścio we i kwia to we. Łu ski pą ków są jed no - barw ne, ciem no bru nat ne, na gie i orzę sio ne na brze gach. Li ście są nie du że (do 10 cm dłu go ści). W od ró żnie niu od li ści wią zu szy puł ko we go i wią zu gór skie go naj szer sze są w po ło wie blasz ki, po sia da ją dłu ższy ogo nek (do 1,5 cm) i są bar dziej sy me trycz - ne. Na stro nie gór nej są na gie, gład kie, zie - lo ne i lek ko po ły skli we. Na stro nie dol nej są ja śniej sze i ma ją kęp ki wło sków w ką - tach ner wów. Brzeg blasz ki jest po je dyn czo i po dwój nie (rza dziej po trój nie) pił ko wa ny. Więk szość ner wów li ścio wych jest roz wi - dlo na na koń cach. Kwit nie w mar cu kwiet - niu. Owo ce (ze skrzy deł kiem do 2,5 cm dłu go ści) są ze bra ne w pęcz ki zwi sa ją ce na bar dzo krót kich szy puł kach, po dob nie jak u wią zu gór skie go. Orze szek jest osa - dzo ny przy wierz choł ku skrzy deł ka, któ re jest na gie i w za ry sie od wrot nie ja jo wa te. W przy pad ku wią zu po lne go wcię cie skrzy - deł ka się ga orzesz ka. Wiąz po lny wbrew te mu, co su ge ru je je - go na zwa, pre fe ru je do li ny rzecz ne, gdzie ro śnie ja ko ga tu nek do miesz ko wy w ze spo - łach łę go wych (Fi ca rio -Ulme tum i Fra xi no - -Al ne tum). Wy stę pu je w ca łej Pol sce ni żo - wej i na po gó rzu (do m n.p.m.). W na tu rze jest spo ty ka ny ta kże wiąz po - lny w od mia nie kor ko wej (Ulmus mi nor var. sub e ro sa = U. sub e ro sa). Jest to kse ro - fi to wy krzew (rza dziej ni skie drze wo), któ ry wy ró żnia głę bo ko spę ka na ko ra i obec ność li stew kor ka na pę dach. Od ga tun ku wyj ścio - we go ró żni się po nad to mniej szy mi i lek ko szorst ki mi li ść mi. Spo ty ka ny jest na ni żu wca łej Pol sce. Wy stę pu je głów nie w cie pło - lub nych za ro ślach (Peu ce da no ce rva riae -Co - ry le tum) ra zem z lesz czy ną (Co ry lus avel la - na), de re niem świ dwą (Cor nus san gu inea) ini ski mi drze wa mi, ta ki mi jak dę by (Qu er - cus), cza sem so sna (Pi nus sy lve stris) o zde - for mo wa nych pniach i ko na rach. P IŚMIENNICTWO mgr BEATA JANCZAK Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Przyrodniczych Podstaw Leśnictwa Ko ściel ny S., Sę kow ski B. (1971). Drze wa i krze wy. Klu cze do ozna - cza nia. PWRiL. War sza wa. Mań ka K. (1998). Fi to pa to lo gia le śna. Pod ręcz nik dla stu den tów wy - dzia łów le śnych aka de mii rol ni czych. Wyd. V zmie nio ne. PWRiL. War sza wa. Ma ster nak A. (Red.) (1998). Wiel ka En cy klo pe dia Przy ro dy. Część I. Ro śli ny kwia to we. Wy daw nic two Mu za S.A. War sza wa. Ma tusz kie wicz W. (2001). Prze wod nik do ozna cza nia zbio ro wisk ro - ślin nych Pol ski. Wy daw nic two Na uko we PWN. War sza wa. To ma nek J. (1997). Bo ta ni ka le śna. PWRiL. War sza wa. Biologia w Szkole w wersji cyfrowej! Nasze czasopismo można kupić i zaprenumerować w wersji cyfrowej, w postaci pliku PDF, na następujących platformach: Wydania archiwalne można zamówić poprzez naszą stronę internetową: 46 biologia w szkole