IDZIEMY DO SZKOŁY! JAK RAZEM POKONAĆ PRÓG SZKOLNY

Transkrypt

1 IDZIEMY DO SZKOŁY! JAK RAZEM POKONAĆ PRÓG SZKOLNY Napisał Rysio, lat 7

2 Broszura ta powstała na podstawie doświadczeń zabranych w trakcie realizacji międzynarodowego projektu Rodzice partnerami nauczycieli w procesie adaptacji szkolnej, finansowanego z programu Uczenie się przez całe życie Projekty Partnerskie Grundtviga Naszymi partnerami przy realizacji projektu były Early Years the Organization for Young Children (Północna Irlandia), Unia Materskych Centier (Słowacja), Society for the Development and Creative Occupation of Children EADAP (Grecja), Český Výbor Světové Organizace pro Předškolní Výchovu OMEP (Czechy). W Polsce w działaniach objętych projektem uczestniczyli trenerzy i pracownicy Fundacji Komeńskiego, rodzice i nauczyciele z przedszkoli, Klubów Przedszkolaka i szkół podstawowych między innymi z Warszawy, Jednorożca, Jastkowa, Lublina, Pabianic, Łodzi.

3 Drodzy Dorośli, Oddajemy w Wasze ręce przewodnik poświęcony pokonywaniu progu szkolnego przez dzieci. Adresujemy go do nauczycieli, pracowników szkół i przedszkoli, a także rodziców, dziadków, starszego rodzeństwa wszystkich, którym zależy na dobrym starcie szkolnym dzieci. O swoich pomysłach na ułatwienie adaptacji szkolnej i o zrealizowanych z powodzeniem programach przygotowujących dzieci i rodziców do rozpoczęcia nauki w szkole, opowiadają nauczyciele, dyrektorzy przedszkoli i pracownicy organizacji działających na rzecz dzieci. Zebrane przez nas wypowiedzi pochodzą od dorosłych i dzieci z pięciu krajów Europy: Czech, Grecji, Irlandii Północnej (Wlk. Brytanii), Polski i Słowacji uczestników dwuletniego projektu Rodzice partnerami nauczycieli w procesie adaptacji szkolnej. 1

4 SPIS TREŚCI CZĘŚĆ I NASZ PROJEKT CZĘŚĆ II PRÓG SZKOLNY CZĘŚĆ III O CZYM WARTO PAMIĘTAĆ CZĘŚĆ IV PRZYKŁADY DOBRYCH POMYSŁÓW str.3 str.9 str.15 str.19 CZĘŚĆ V CZEGO SIĘ NAUCZYLIŚMY str.39 FUNDACJA KOMEŃSKIEGO I REALIZOWANE PRZEZ NAS DZIAŁANIA str.45 Rys. Krzyś, lat 5 2

5 CZĘŚĆ I NASZ PROJEKT 3

6 Projekt Rodzice partnerami nauczycieli w procesie adaptacji szkolnej sfinansowała Komisja Europejska w ramach programu Uczenie się przez całe życie Projekty Partnerskie Grundtviga. Uczestniczące w nim organizacje mają doświadczenie w szkoleniu dorosłych, włączaniu rodziców w działania w obszarze wczesnej edukacji oraz realizacji programów edukacyjnych w różnorodnych społecznościach. Projekt realizowały: FUNDACJA ROZWOJU DZIECI IM. J. A. KOMEŃSKIEGO (POLSKA ORGANIZACJA KOORDYNUJĄCA): THE CZECH COMMITTEE OF THE WORLD ORGANISATION FOR EARLY CHILDHOOD EDUCATION OMEP (CZECHY): EARLY YEARS THE ORGANISATION FOR YOUNG CHILDREN (IRLANDIA PÓŁNOCNA): THE SOCIETY FOR THE DEVELOPMENT AND CREATIVE OCCUPATION OF CHILDREN EADAP (GRECJA): UNIA MATERSKYCH CENTIER UMC (SŁOWACJA): 4

7 Z organizacjami biorącymi udział w projekcie współpracują nauczyciele, metodycy, rodzice, psychologowie, trenerzy i akademicy. Celem projektu była wymiana doświadczeń i informacji oraz stworzenie modułu szkoleniowego poświęconego włączaniu rodziców w programy ułatwiające ich dzieciom przechodzenie progu szkolnego. 5 Rys. Weronika, lat 5

8 Projekt realizowaliśmy w dwóch etapach. Etap pierwszy obejmował: Przeprowadzenie pogłębionej analizy potrzeb na podstawie jakościowego badania na temat doświadczeń związanych z przechodzeniem progu szkolnego rozmawialiśmy z dziećmi, rodzicami i nauczycielami z krajów biorących udział w projekcie 1. Stworzenie ram wspólnego programu szkoleniowego. Opracowanie lokalnych wersji programu szkoleniowego w zależności od potrzeb potencjalnych uczestników. Przygotowanie materiałów edukacyjnych, ulotek, broszur dla rodziców i nauczycieli. Etap drugi poświęcony był na: Przeprowadzenie pilotażu szkolenia Rodzice partnerami nauczycieli w procesie adaptacji szkolnej w każdym z krajów biorących udział w projekcie: 315 uczestników wzięło udział w 12 szkoleniach przeprowadzonych przez 10 trenerów na terenie pięciu krajów Europy. Ewaluację pilotażu. Redakcję scenariusza programu szkoleniowego zgodnie z sugestiami trenerów i uczestników pilotażu. Upowszechnienie efektów projektu podczas konferencji, seminariów i spotkań, a także w broszurach, ulotkach i innych materiałach rozsyłanych do rodziców i nauczycieli w krajach partnerskich. 1 Więcej o wynikach naszych badań na stronie internetowej XVII Międzynarodowej Konferencji EECERA: files/abstract-book_web.pdf. Rys. Asia, lat 8 6

9 7 Rys. Patrycja, lat 6

10 PRZED PÓJŚCIEM DO SZKOŁY Jarka Nie mogę się doczekać, aż pójdę do szkoły, bo tam nauczę się czytać i pisać. Eliška Lukáš Chcę odrabiać lekcje i dostawać stopnie, fajnie, że będę chodził do szkoły z moimi przyjaciółmi z przedszkola. Będę miał nowych przyjaciół, będę miał tornister i będę pisał na tablicy. Graliśmy w grę, żeby się lepiej poznać. Barbora Dorośli pytają dzieci opowiadają W CZECHACH Najważniejsze było dla mnie, żeby nauczyciel był dla mnie miły. Jan Ucieszyłem się, gdy wszedłem do klasy, bo były tam inne dzieci z mojego przedszkola. Myślałem, że już jestem duży, ale tak naprawdę to trząsłem się ze strachu. Siedziałem w kącie i płakałem i myślałem, że rodzice oddali mnie do domu dla dzieci bez rodziców. Tomáš Matěj Ondřej PO PIERWSZYCH MIESIĄCACH NAUKI 8

11 CZĘŚĆ II PRÓG SZKOLNY 9

12 10

13 NIEZALEŻNIE OD TEGO CZY JESTEŚ RODZICEM, CZY NAUCZYCIELEM ZADAJ SOBIE NASTĘPUJĄCE PYTANIA: Co przechodzenie progu szkolnego oznacza dla mnie? Co oznacza dla mojego dziecka? Dlaczego jest to ważne dla mnie? Dlaczego jest to ważne dla mojego dziecka? Kto jest zaangażowany w proces przechodzenia z domu/przedszkola do szkoły? Kiedy się ten proces zaczyna, a kiedy kończy? Gdzie zachodzi czy tylko w szkole, czy dotyczy także innych miejsc, na przykład domu, placu zabaw itd.? Co mogę zrobić, aby ułatwić mojemu dziecku pokonanie progu szkolnego? 111 Rys. Dominik, lat 5

14 OTO NIEKTÓRE Z OTRZYMANYCH PRZEZ NAS ODPOWIEDZI Z badań, które przeprowadziliśmy w pierwszym roku realizacji projektu wynika, że początek nauki w szkole i poprzedzające go przygotowania to jeden z najważniejszych okresów w życiu dziecka. To wtedy kształtuje się jego stosunek do nauki, nowych wyzwań, rówieśników, nauczycieli, a także do szkoły jako instytucji. We wszystkich krajach uczestniczących w naszym projekcie dzieci podkreślały, jak ważne w tym czasie jest dla nich wsparcie przyjaciół, rodzeństwa rodziców i nauczycieli. Przyszłym pierwszakom, z którymi rozmawialiśmy i którzy odpowiedzieli na pytania zawarte w naszej ankiecie, szkoła kojarzyła się z dorastaniem, z pierwszymi poważnymi, dorosłymi sprawami. U większości z nich myśl o pójściu do szkoły wywoływała pozytywne reakcje, nie mogły się doczekać pierwszego dnia w nowym otoczeniu. Zdarzało się, że używały określeń usłyszanych od rodziców zwłaszcza, gdy mowa była o grzecznym zachowaniu i dobrych stopniach. Rodzice, pytani o swoją rolę w procesie pokonywania progu szkolnego przez dzieci, zwracali uwagę na znaczenie własnych doświadczeń. Przyznawali, że osobiste przeżycia wpływają na sposób, w jaki rozmawiają z dziećmi o tym, co czeka je w szkole. We wszystkich krajach Partnerstwa rodzice zdawali się oczekiwać od instytucji edukacyjnych przede wszystkim tego, że będą one przekazywać ich dzieciom wiedzę i niezbędne do jej przyswajania umiejętności. W wypowiedziach niektórych dorosłych dużo częściej niż troska o dziecięce emocje związane z rozpoczęciem nauki w szkole, pojawiała się dbałość o właściwe przygotowanie przedszkolaków do spełniania szkolnych wymagań programowych. Czasami niepokój odczuwany przez rodziców udzielał się innym członkom rodziny. Zarówno dorośli, jak i dzieci zgodnie potwierdzali, że w pokonywaniu progu szkolnego niezwykle pomocna jest współpraca i wsparcie ze strony szkoły. 12

15 Badania2 pokazują, że dobre doświadczenia związane z pokonywaniem progu szkolnego pozytywnie wpływają na szkolne wyniki i podnoszą motywację do nauki. Pomimo głosów naukowców, którzy udział rodziców w edukacji ich dzieci uważają za niezbędny, w wielu krajach europejskich jest on nadal niewystarczający. Współpraca pomiędzy rodzicami a nauczycielami jest często słaba i ograniczona do sytuacji, w których dzieci sprawiają tzw. problemy wychowawcze lub nie radzą sobie z nauką. Wielu rodziców nie ma kontroli nad jakością programów edukacyjnych, brakuje im wiedzy lub umiejętności niezbędnych do tworzenia czy inicjowania programów współpracy pomiędzy domem a szkołą, a także zajęć ułatwiających dzieciom adaptację szkolną. Rys. Marysia, lat 5 2 Bayley R., Featherstone S., Smooth Transitions Ensuring continuity from the Foundation Stage, Featherstone Education LTD, Dyson A., Beresford E., Splawnyk E., The Manchester Transition Project: Implications for the Development of Parental Involvement in Primary Schools, Manchester Education Partnership, Research Report RW95, Entwisle D. R., Alexander K. L., Facilitating the transition to first grade: The nature of transition and research on factors affecting it, The Elementary School Journal, 1998, no 4, s Fabian H., Dunlop, A. W., Transitions in the Early Years: Debating continuity and progression for young children in early education, Routledge Falmer, London and New York 2002, s Pianta R., Kraft-Sayre M., Successful Kindergarten Transition. Your Guide to Connecting Children, Families, and Schools, Paul H. Brookes Publishing Co, Baltimore Ramey S. L., Ramey C. T., The transition to school: opportunities and challenges for children, families, educators and communities, The Elementary School Journal, 1998, no 4, s Yeboah D. A., Enhancing Transition from Early Childhood Phase to Primary Education: evidence from the research literature, Early Years, vol. 22, 2002, no 1, s

16 PRZED PÓJŚCIEM DO SZKOŁY Nikos Będzie mi tam dobrze, bo chcę się nauczyć czytać. Eleni Nikos Chcę bawić się z moimi przyjaciółmi i mam nadzieję, że znajdę tam takich fajnych przyjaciół jak tu. Powinniśmy dowiedzieć się o niej więcej. Dimitris Myślę, że powinni nam opowiedzieć różne rzeczy o naszej sali. O tym, jak będzie wyglądała, jakie są ławki. Dimitra Powinniśmy im mówić, że w szkole nauczą się czytać i pisać, dorosną, urodzą dzieci i pobiorą się. Dorośli pytają dzieci opowiadają W GRECJI Nauczyciele powinni być lepsi i młodsi. Manolis Katarina Stavros My dzieci powinnyśmy pójść na wycieczkę do szkoły, żeby ją poznać i się jej nie bać. Było ważne, że rodzice mówili mi różne rzeczy o szkole. O tym, że będę miał dobrego nauczyciela i przyjaciół. PO PIERWSZYCH MIESIĄCACH NAUKI 14

17 CZĘŚĆ III O CZYM WARTO PAMIĘTAĆ 15

18 WSKAZÓWKI DLA WSZYSTKICH Ważne, abyśmy wszyscy byli zaangażowani w tym samym stopniu. Każde przejście dziecka z jednego środowiska do drugiego wymaga współpracy obu środowisk. Słuchajmy i bierzmy pod uwagę głos dziecka, zastanawiajmy się nad tym, co dziecko do nas mówi. Wzajemny szacunek to nasz pierwszy wspólny krok. Rodzice, dzieci i nauczyciele to eksperci, którzy o emocjach związanych z przechodzeniem progu szkolnego przez dzieci wiedzą najwięcej. Każdy ma prawo być usłyszany i wysłuchany. Wcześnie zainicjowana komunikacja to inwestycja na przyszłość. Dla dobra dziecka wspólnie stwórzmy pozytywną wizję szkoły. WSKAZÓWKI DLA NAUCZYCIELI Każde dziecko to odrębna jednostka, pozwólmy mu na własny sposób przeżywać emocje związane z rozpoczęciem nauki w szkole. Pamiętajmy o rodzicach, wspierajmy ich w roli pierwszych wychowawców i szanujmy ich zdanie. Wprowadzajmy nawet drobne zmiany do programu nauczania, jeśli tego wymagają potrzeby naszych uczniów. Zapewnijmy otwartą i trwałą komunikację pomiędzy rodzicami a szkołą, zawsze na pierwszym miejscu stawiając potrzeby dzieci. W rozmowach o przygotowaniach do szkoły i późniejszej adaptacji szkolnej używajmy prostego języka, zwyczajnych, zrozumiałych dla każdego określeń. Wspierajmy partnerstwo pomiędzy dziećmi, rodzicami, przedszkolami i szkołami, aby zapewnić łagodne przejście z domu/przedszkola do szkoły. Pokazując, jak ważny jest moment przechodzenia progu szkolnego dla przyszłej kariery szkolnej dzieci, powołujmy się na badania, przykłady dobrych praktyk (niektóre z nich zamieszczamy w czwartej części broszury). 16

19 WSKAZÓWKI DLA RODZICÓW Aktywnie słuchajmy naszego dziecka. Rozmawiajmy z dzieckiem o jego lękach i niepokojach. Bądźmy rzecznikami naszych dzieci. Wyciągajmy wnioski z naszych własnych doświadczeniach związanych z pokonywaniem progu szkolnego. Rozpoczynajmy współpracę ze szkołą od samego początku przed i w trakcie procesu przejścia z domu/przedszkola do szkoły. Aktywnie zaangażujmy się w życie szkoły, zadawajmy pytania. Razem z dzieckiem stwórzmy pozytywny obraz szkoły. 17 Rys. Wojtuś, lat 6

20 PO PIERWSZYCH MIESIĄCACH NAUKI Krzyś Trzeciego dnia tata zaniósł mnie do szkoły, bo nie chciałem iść na lekcje bardzo mi to pomogło. Franek Piotr Najważniejsze było dla mnie, żeby nauczyciel był dla mnie miły. Jak były niedobre obiady, to tata powiedział, żeby mnie nie zmuszać. Marysia Będę się dobrze uczył i będę dostawał dobre stopnie. Byłam zdenerwowana, nie mogłam się doczekać, kiedy poznam panią wychowawczynię, szkołę i klasę, bałam się, wydawało mi się, że szkoła jest ponura i można się w niej zgubić. Boję się, bo nie wiem, jak tam jest, czy rodzice będą po mnie przychodzić po szkole, czy będę musiał zostać w świetlicy? Antek Nie cieszę się, bo będę musiał odrabiać lekcje moja siostra nie cierpi odrabiać lekcji. Michał Zosia Dorośli pytają dzieci opowiadają W POLSCE Maciek Fajnie, lubię szkołę, bo tam chodzi mój brat. PRZED PÓJŚCIEM DO SZKOŁY 18

21 CZĘŚĆ IV PRZYKŁADY DOBRYCH POMYSŁÓW 19

22 BANK POMYSŁÓW CZECHY Współpraca dyrektorów szkół i przedszkoli jeszcze przed rozpoczęciem roku szkolnego. Nauczyciele szkolni i przedszkolni spotykają się, żeby wymienić informacje i omówić różnice w programach szkoły i przedszkola; tworzą wspólny program mający na celu ułatwienie przejścia z przedszkola do szkoły. Jesienne spotkania nauczycieli z rodzicami na temat wymagań programowych, specyfiki szkoły, zajęć dodatkowych, klubów i kółek zainteresowań. Przedszkolaki odwiedzają łę podstawową przed rozpoczęciem zapisów (w większych miastach odwiedzają kilka szkół). Wykorzystanie innowacyjnych metod zapisu do szkoły, na przykład procedura nawiązująca do baśni, zapisy podczas warsztatów i zajęć plastycznych czy opowiadania przez nauczyciela o historii szkoły. Warsztaty dla rodziców i dzieci przed i w trakcie zapisów do szkoły sport, śpiew, zajęcia plastyczne, rozwijanie umiejętności pisania. Umożliwienie uczniom i przedszkolakom realizacji wspólnych projektów, takich jak szkolna olimpiada, festyn z okazji Dnia Dziecka, wyjścia do teatrów, muzeów, wycieczki. Dni otwarte w szkole dla rodziców i dzieci, możliwość zobaczenia budynku szkoły, rozmowy z nauczycielami. Przygotowanie ulotek dla rodziców z informacjami na temat programu nauczania, planu lekcji czy szkolnych zwyczajów Oddzielna ulotka powinna zawierać szczegółowe informacje na temat procedury zapisów do szkoły i tego, jak przygotować dziecko do rozpoczęcia nauki w pierwszej klasie. Wykłady i seminaria dla rodziców z udziałem specjalistów (psycholog, logopeda, nauczyciel ze szkoły podstawowej, lekarz, pedagog), którzy pomagają ocenić, czy dziecko jest już gotowe do rozpoczęcia nauki w szkole i czy rodzinie jest potrzebna pomoc lub wsparcie specjalisty. Ułożenie dla rodziców testu, który pozwoliłby im stwierdzić, czy ich dziecko jest gotowe do rozpoczęcia nauki w szkole. 20

23 CO SIĘ ZMIENIŁO CZECHY W związku ze zmniejszającą się w ostatnich latach liczbą zapisów do szkół podstawowych, ich dyrektorzy zaczęli pracować nad uatrakcyjnieniem żmudnych procedur i sprawieniem, aby były one dla dzieci ciekawą przygodą i zachęciły je do wybrania tej właśnie, a nie innej szkoły. Nowe procedury zapisów nie pociągnęły za sobą dalszych wysiłków na rzecz ułatwienia dzieciom trudnego procesu przechodzenia z przedszkola do szkoły. Jednak dzięki wprowadzeniu Programu adaptacyjnego szkoły podstawowe zaczęły postrzegać przedszkola jako partnerów zapewniających ich uczniom edukację na najwcześniejszym etapie. Gotowość wzmocnienia dotychczasowej współpracy połączyła nauczycieli szkolnych i przedszkolnych oraz tych, którzy prowadzą popołudniowe zajęcia dla dzieci. Podczas spotkań zorganizowanych w ramach naszych szkoleń, wywiązały się dyskusje na temat potrzeb dzieci, rodziców i nauczycieli zaangażowanych w proces przejścia z przedszkola do pierwszej klasy. Na podstawie wypowiedzi uczestników opracowano wskazówki dla dyrektorów szkół podstawowych umożliwiające im skuteczniejsze zaspokajanie potrzeb rodziców i dzieci. Nauczyciele przedszkolni stworzyli kwestionariusz dla rodziców na temat współpracy i komunikacji pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz tego, czy i w jaki sposób podtrzymują w dzieciach pozytywny obraz szkoły. Kwestionariusz został doręczony rodzicom razem z imiennie zaadresowanym listem, podpisanym przez dyrektora i nauczycieli. Udział rodziców w projekcie był znacznie większy niż w innych działaniach podejmowanych do tej pory. Marie Marxtova, dyrektor przedszkola 21

24 BANK POMYSŁÓW GRECJA Dla rodziców przed pójściem dziecka do szkoły: Tydzień urlopu z pracy w pierwszym tygodniu nauki dziecka w szkole. Wizyta w szkole w towarzystwie nauczyciela z przedszkola. Wizyta w klasie, w której będzie się uczyć nasze dziecko. Dla rodziców gdy dziecko pójdzie już do szkoły: Współpraca z nauczycielami, rozmowy o postępach dziecka w nauce. Dla nauczycieli przed rozpoczęciem roku szkolnego: Indywidualne rozmowy z rodzicami zanim dziecko pójdzie do szkoły i takie zaaranżowanie pierwszego spotkania z nowymi uczniami, aby rodzice byli na nim obecni. Regularne rozmowy z rodzicami na temat programu nauczania w szkole podstawowej, współpraca z pedagogiem. Przygotowanie broszury zawierającej informacje na temat szkoły i jej wymagań oraz roli nauczycieli i rodziców. Dla nauczycieli po rozpoczęciu roku szkolnego: Opracowanie harmonogramu rozpoczęcia roku szkolnego w taki sposób, żeby nie wszystkie dzieci zaczynały naukę w szkole w tym samym czasie. Stopniowe wydłużanie czasu, który dzieci spędzają w szkole. Spotkania dla rodziców poświęcone przygotowaniom do rozpoczęcia nauki w szkole. W pierwszym tygodniu szkoły rodzice zostają w klasie po rozpoczęciu lekcji i wspólnie z dziećmi uczestniczą w zajęciach. Zarezerwowanie większej ilości czasu na wysłuchanie dzieci i udzielanie odpowiedzi na ich pytania. Indywidualne rozwiązywanie dziecięcych problemów. Dzieci mają prawo samodzielnie decydować o tym, co chcą robić, dostają na to tyle czasu, ile potrzebują. Gry i zabawy integracyjne, dzięki którym dzieci mogą się lepiej poznać i dobrze poczuć się w grupie. Stworzenie pierwszakom przyjaznego i bezpiecznego otoczenia, w którym z przyjemnością będą się uczyć i poznawać ś wiat. Jasne i konsekwentne ustalenie z rodzicami i z dziećmi zasad, jakimi rządzi się szkoła; wytyczenie granic. Zapewnienie warunków do rozwoju dziecięcej kreatywności, ciekawości świata, umiejętności rozwiązywania problemów. Szacunek dla potrzeb dziecka, między innymi dla potrzeby decydowania o sobie. 22

25 Zapewnienie dzieciom możliwości odreagowania dobrych i złych emocji. Pochwały za dobre zachowanie. Udział w szkoleniach i kursach. Wsparcie i zrozumienie okazywane rodzicom w okresie adaptacji szkolnej ich dzieci. Indywidualne spotkania z rodzicami. Spotkania ze specjalistami (pedagogiem, logopedą, psychologiem itp.). Systematyczna współpraca z rodzinami, dziećmi, specjalistami. Aktywny udział rodziców w działaniach realizowanych na terenie szkoły, zgodnie z ich wykształceniem lub zainteresowaniami. Uczestnictwo rodziców w festynach, warsztatach i szkolnych wycieczkach. Rys. Marika, lat 6 23

26 CO SIĘ ZMIENIŁO GRECJA Greccy nauczyciele przedszkolni biorący udział w szkoleniach w ramach projektu Rodzice partnerami nauczycieli w procesie adaptacji szkolnej pracowali nad programem zajęć, który zapewniłby dzieciom łagodne przejście z przedszkola do szkoły. Stworzono scenariusze zajęć oraz materiały edukacyjne. Szczególny nacisk położono na pozostawienie przyszłym pierwszakom przestrzeni dla kreatywności, realizacji własnych pomysłów przy wsparciu i pod opieką nauczyciela. Nowy program zakłada pozostawienie dzieciom możliwości wyboru aktywności, które im odpowiadają i które są zgodne z ich zainteresowaniami. Rozwijane w ten sposób samodzielność myślenia i ciekawość świata bardzo przydają się, kiedy sześciolatki opuszczają przedszkole i idą do szkoły. Podczas organizowanych przez uczestników szkolenia spotkań z rodzicami wymieniano doświadczenia związane z potrzebami dzieci, ich zainteresowaniami, zachowaniem, czasami także problemami, z którymi rodzice nie potrafią dać sobie rady. 24

27 Przygotowano biuletyn dla rodziców. Zawierał on informacje na temat wymagań, z jakimi ich dzieci spotkają się w szkole, jak również dane dotyczące różnic między programem przedszkola i szkoły. W biuletynie znalazły się wskazówki, jak włączyć się w działania przedszkola i pomóc dziecku przygotować się do zmian związanych z rozpoczęciem nauki w szkole. W rezultacie wszystkich tych przedsięwzięć zwiększyło się zaangażowanie rodziców, którzy uczestniczyli w spotkaniach i dyskusjach na temat przejścia ich dzieci z jednej placówki edukacyjnej do drugiej. Udało im się nawet, wspólnie z nauczycielami, zorganizować przyjęcie gwiazdkowe. Vassiliki Riga, koordynator projektu w Grecji 25 Rys. Ania, lat 5

28 26

29 27 Rys. Timotei, lat 6

30 BANK POMYSŁÓW IRLANDIA PÓŁNOCNA (WLK. BRYTANIA) Odwiedziny w placówkach edukacyjnych, na przykład nauczyciele przedszkolni razem z przedszkolakami odwiedzają szkołę, nauczyciele szkolni razem z uczniami składają wizytę w przeszkolu. Przygotowanie ciekawych, wyczerpujących informacji dla rodziców w formie ulotek, broszur, plakatów pokazujących, jak ważne jest dobre przejście z przedszkola do szkoły oraz jak i gdzie szukać wsparcia w tym okresie. Zapewnienie rodzicom i dzieciom możliwości włączania się w działania szkoły na jak najwcześniejszym etapie pokonywania progu szkolnego. System pomocy koleżeńskiej (ang. Buddy System) na początku roku szkolnego starsze dzieci pracują w parach z młodszymi, wprowadzając je w życie szkoły i rządzące nią reguły. Wizyty domowe nauczyciele szkolni odwiedzają dzieci w ich domach przed rozpoczęciem roku szkolnego, przedstawiają się, rozmawiają z rodzicami, poznają swoich przyszłych uczniów. Zespoły adaptacyjne (ang. Transition Teams) nauczyciele szkolni, przedszkolni, asystenci nauczycieli oraz rodzice wspólnie opracowują plan działań ułatwiających dzieciom łagodne przejście z przedszkola do szkoły i zainicjowanie współpracy wszystkich stron zaangażowanych w ten proces. Wizyty nauczycieli klas pierwszych w przedszkolu. W tym czasie nauczyciele realizują specjalny program zajęć (wspólna zabawa, opowiadanie bajek, spacery). Dzieci po raz pierwszy przychodzą do szkoły w różnych terminach. W mniejszych grupach jest im łatwiej przyzwyczaić się do nowego otoczenia. Nauczyciele szkolni tak aranżują salę lekcyjną, żeby przypominała dzieciom sale wprzedszkolu. Starsze dzieci wspólnie z nauczycielami przygotowują specjalną książkę ze zdjęciami szkoły. Opisują w niej swoje doświadczenia, dają rady przyszłym pierwszakom. Dni/tygodnie otwarte oraz spotkania informacyjne dla dzieci i rodziców. Użycie tych samych pomocy edukacyjnych, których używano w przedszkolu, na przykład kukiełki, pudełko emocji (ang. Box of Feelings). Letnie zajęcia w budynku szkoły mające na celu oswojenie przyszłych pierwszaków z nowym otoczeniem i przygotowanie ich do czekających w nowym roku szkolnym wyzwań. Zestaw praktycznych informacji dla rodziców: jak spakować tornister, gdzie kupić mundurek szkolny itp. 28

31 Stworzenie warunków do wymiany informacji i doświadczeń pomiędzy rodzicami przedszkolaków i pierwszaków. Przedszkolaki wspólnie dekorują salę lekcyjną zanim przyjdą do szkoły. Portfolio dziecka przygotowane w przedszkolu jest przekazywane wychowawcy w szkole. Rys. Karolina, lat 7 29

32 CO SIĘ ZMIENIŁO IRLANDIA PÓŁNOCNA (WLK. BRYTANIA) W Irlandii Północnej proces przechodzenia z przedszkola do szkoły odbywa się ze zmiennym udziałem rodziców i uważany jest na ogół za jednorazowe wydarzenie, któremu nie należy poświęcać przesadnej uwagi. W związku z tym, rozpoczynając szkolenia w ramach projektu w różnego typu grupach zabawowych, przedszkolnych i żłobkach, szczególny nacisk kładliśmy na zainicjowanie i wzmocnienie współpracy pomiędzy rodzicami a osobami pracującymi z ich dziećmi. Zależało nam także na poprawieniu jakości działań podejmowanych przez placówki edukacyjne. W czasie szkoleń omówiliśmy bardzo wiele różnorodnych zagadnień, zwracając uwagę na konieczność zapewnienia ciągłości programów nauczania na kolejnych etapach edukacji. Rozmawialiśmy o tym, jak aranżować przestrzeń przyjazną dziecku, jak nawiązać współpracę z rodzicami i w jaki sposób informować o znaczeniu emocji związanych z przechodzeniem progu szkolnego dla kariery życiowej i edukacyjnej dziecka. Wielu pracowników szkół i przedszkoli pod wpływem szkolenia zmieniło metody pracy z dziećmi i z rodzicami. Wprowadzono formularze dla rodziców, co pozwoliło rozpoznać ich potrzeby i oczekiwania, a także politykę otwartych drzwi, która umożliwiła rodzicom skontaktowanie się z nauczycielem w dogodnym dla nich terminie. Stworzono możliwość odwiedzania szkoły przez dzieci i rodziców, informując tych ostatnich o wymaganiach programowych. Pierwszaki podzielono na mniejsze grupy, które w różnych terminach rozpoczynały rok szkolny. Nauczyciele z placówek edukacyjnych zaangażowanych w proces przejścia do szkoły spotykają się przed rozpoczęciem roku szkolnego, nauczyciele klas pierwszych odwiedzają przedszkola, poznając w ten sposób dzieci i ich obecnych nauczycieli. Umawiają się z nauczycielami przedszkolnymi, że ci odwiedzą swoich byłych podopiecznych w pierwszym semestrze ich nauki w szkole. Trochę dłuższa dyskusja wywiązała się na temat zespołów adaptacyjnych i współpracy z rodzicami. Wszyscy uczestnicy szkolenia zgodzili się tworzyć tego rodzaju zespoły, o ile otrzymają odpowiednie wsparcie. Jedna z grup szkoleniowych zrealizowała ten postulat od razu, a zespół efektywnie pracuje nad włączaniem rodziców w działania ułatwiające pokonywanie progu szkolnego przez dzieci. 30

33 Rys. Nikoletta, lat 5 Na zakończenie szkolenia uczestnicy pozytywnie ocenili jego zawartość merytoryczną. Podkreślali, jak ważna była dla nich zarówno zmiana sposobu postrzegania problemów związanych z przechodzeniem progu szkolnego, jak i praca nad zapewnieniem dobrego i efektywnego partnerstwa pomiędzy domem, przedszkolem a szkołą. Zwracali uwagę na nierozerwalność obu procesów i na wspólny cel, jakim jest zapewnienie dzieciom jak najłagodniejszego startu szkolnego 31 Joanne Morgan, koordynator projektu w Irlandii Północnej

34 Napisał Rysio, lat 7 32

35 BANK POMYSŁÓW POLSKA Spotkania, gry i przedstawienia dla przedszkolaków i pierwszoklasistów organizowane przez nauczycieli ze szkoły i przedszkola w czasie ferii zimowych. Starsze rodzeństwo i koledzy opowiadają młodszym dzieciom o swoich szkolnych doświadczeniach podczas specjalnych, nieformalnych spotkań. Szkolni nauczyciele odwiedzają przedszkole i opowiadają dzieciom o tym, jak wygląda szkoła i co ich w niej czeka. Nauczyciele odwiedzają przedszkole i podczas zebrań z rodzicami wyjaśniają im, jakie oczekiwania ma wobec ich dzieci szkoła i czy przedszkole odpowiednio je na nie przygotowuje. Nauczyciele szkolni opracowują biuletyn dla rodziców, umieszczając w nim wszelkie informacje na temat szkoły i tego, jak pomóc dzieciom się do niej przygotować. 33 Dzień otwarty zorganizowany wspólnie przez nauczycieli szkolnych i przedszkolnych (harmonogram spotkań z rodzicami i adresowany do nich biuletyn opracowane są na podstawie pytań wrzucanych przez rodziców do specjalnej skrzynki na pytania ustawionej w przedszkolu). Rodzice przyszłych pierwszaków spotykają się z rodzicami uczniów klas trzecich, wymieniają opinie i doświadczenia. Każdy rodzic wypełnia kwestionariusz na temat swojego dziecka (co dziecko lubi, czego nie lubi, jak czuje się w grupie, czy ma rodzeństwo, na co jest uczulone itp.). Specjalne portfolio podąża za dzieckiem z przedszkola do szkoły. W przedszkolu dzieci uczą się praktycznych umiejętności, takich jak pakowanie tornistra. Zdjęcia rodziców i innych członków rodzin są wystawione na półkach w klasie, można je obejrzeć, pokazać kolegom. Spotkania na temat potrzeb dzieci w okresie pokonywania progu szkolnego są organizowane na tyle wcześnie, aby dać czas dzieciom i ich rodzicom na poznanie nauczycieli, budynku, zwyczajów panujących w szkole. Pierwszy tydzień szkoły jest dużo mniej oficjalny, dzieci mają czas na zabawę i oswojenie się z nowym otoczeniem, nauczyciele organizują na przykład klasę bez ławek lub wspólne czytanie bajek przez rodziców. Rodzice, dzieci i nauczyciele wspólnie dekorują klasę na początku roku szkolnego. Bank czasu dla rodziców harmonogram ułatwiający zaplanowanie, kto może odebrać dzieci ze szkoły; może okazać się przydatny do współpracy rodziców także w innych dziedzinach. Nieformalne spotkania integracyjne dla rodziców organizowane przez wychowawcę. Uczniowie organizują grę terenową dla przedszkolaków wspólne szukanie skarbu z wykorzystaniem planu budynku szkoły.

36 CO SIĘ ZMIENIŁO POLSKA Każda z polskich szkół podstawowych uczestniczących w projekcie na swój sposób zmierzyła się z zadaniem zaplanowania i realizacji działań ułatwiających dobre przejście sześcio- i siedmiolatków z domu/przedszkola do szkoły. Nauczyciele nie zawsze tak samo rozumieją współpracę pomiędzy przedszkolem, domem a szkołą. Pod tym względem wyjątkowa okazała się wiejska gmina Jednorożec, w której w naszym szkoleniu wzięli udział przede wszystkim rodzice. W Jednorożcu nie ma sali gimnastycznej stąd angażujący rodziców i nauczycieli projekt zajęć sportowych dla dzieci połączonych z zabawą na świeżym powietrzu. Aktywny udział rodziców w planowaniu tych zajęć (jak i w całym szkoleniu) pokazał nam, jak istotny jest dla nich początek nauki ich dzieci w szkole. Najważniejszym efektem szkolenia było zaplanowanie jednodniowej wycieczki przedszkolaków do szkoły. Po budynku oprowadzali ich rodzice, nauczyciele i uczniowie starszych klas, którzy z pomocą dorosłych zorganizowali zabawę w szukanie skarbu. Dodatkowo, rodzice umówili się, że na początku roku szkolnego wspólnie umeblują miniszatnię w sali lekcyjnej, co pozwoli uniknąć niebezpieczeństw związanych z korzystaniem najmłodszych dzieci ze szkolnej szatni. Warszawska Szkoła Podstawowa nr 80 od dawna pielęgnuje dobre relacje z rodzicami. Tym, czego brakowało nauczycielom, okazał się systematyczny kontakt z okolicznymi przedszkolami. Nauczyciele przedszkolni za niezwykle potrzebne uznali regularne spotkania nauczycieli ze szkoły z rodzicami, którzy zgłaszają bardzo dużo wątpliwości związanych z przygotowaniem ich dzieci do rozpoczęcia nauki w szkole. Wspólne omówienie szkolnych wymagań powinno uspokoić rodziców, pozwoli im też w przyjaznej atmosferze porozmawiać z obecnymi i przyszłymi nauczycielami ich dzieci. Takie spotkania, a także inne działania poprawiające komunikację pomiędzy przedszkolami a szkołą, zostały uznane przez uczestników za podstawę dobrej współpracy w przyszłości. W Szkole Podstawowej nr 65 na warszawskim Żoliborzu temat zapewnienia dobrego startu szkolnego poprzez efektywną współpracę przedszkola, domu rodzinnego i szkoły, okazał się nowy i inspirujący. Uczestniczący w szkoleniu pilotażowym nauczyciele opracowali własny program adaptacyjny adresowany do dzieci przygotowujących się do rozpoczęcia nauki w pierwszej klasie we wrześniu 2008 roku. 34

37 Rys. Oliwka, lat 6 Program konsekwentnie realizowany przez cztery miesiące od początku marca aż do zakończenia roku szkolnego okazał się dużym sukcesem. W każdą sobotę dzieci dowiadywały się, na czym polega nauka w szkole, ćwiczyły trzymanie długopisu i ołówka, grały w gry edukacyjne. Do szkoły przychodziły z rodzicami, którzy często zostawali w klasie i współuczestniczyli w zajęciach. Autorką programu była doświadczona nauczycielka nauczania początkowego, która prowadząc Akademię Przedszkolaka, kładła nacisk przede wszystkim na to, by dzieci we własnym tempie oswajały się ze szkolnymi wymaganiami, otoczeniem, rówieśnikami. Julia Płachecka, koordynatorka projektu w Polsce 35

38 BANK POMYSŁÓW SŁOWACJA 10 kroków do zostania pierwszakiem lista potrzeb/oczekiwań szkoły w stosunku do rodziców. Wspólne działania szkoły i przedszkola warsztaty, dni sportu, występy nauczycieli. Stworzenie pozytywnego wizerunku szkoły reklama przy okazji zapisów do pierwszej klasy. Dzień otwarty dla rodziców czas na zwiedzanie szkoły i zadawanie pytań. Włączanie rodziców w edukację ich dzieci w pierwszych tygodniach nauki dzieci w szkole. Odwiedziny przedszkolaków w szkole jeszcze przed zapisami do pierwszej klasy. Rys. Barbara, lat 5 Wspólne dekorowanie klasy przez rodziców. Nieformalne spotkania rodziców w czasie weekendów imprezy sportowe i kulturalne, festyny. Nieformalne rozmowy nauczyciela z dziećmi na początku tygodnia (np. w poniedziałek rano). 36

39 CO SIĘ ZMIENIŁO SŁOWACJA Wszyscy uczestnicy szkolenia zorganizowanego przez Unię Materskich Centier (głównie nauczyciele przedszkolni) zgodzili się, że dobra komunikacja pomiędzy zaangażowanymi stronami jest niezwykle ważna dla dobrego przejścia z przedszkola do szkoły. Próbowaliśmy w związku z tym włączyć do naszego projektu szkoły podstawowe, ale było to niezwykle trudne. Z niewieloma, które zgodziły się z nami współpracować, stworzyliśmy podstawy efektywnej komunikacji pomiędzy szkołą a naszym przedszkolem, innym razem usprawniając istniejące formy kontaktu. Podczas szkolenia razem z rodzicami zastanawialiśmy się, jak usprawnić współpracę w przyszłości. Udało nam się zrealizować takie projekty, jak zorganizowanie dnia otwartego dla rodziców, nauczycieli i dzieci oraz przyjęcia dla przedszkolaków i pierwszaków. Problem wymiany informacji na temat dzieci przez nauczycieli różnych poziomów edukacji wywołał gorące dyskusje we wszystkich grupach uczestniczących w szkoleniu. Rodzice i nauczyciele przedszkolni chcieliby wiedzieć więcej o tym, jak ich dzieci radzą sobie z adaptacją szkolną. Jednak udzielanie tego rodzaju wiadomości przez placówki edukacyjne jest prawnie zabronione ze względu na niebezpieczeństwo nadawania dzieciom krzywdzących etykietek, które mogą mieć wpływ na całą ich szkolną karierę. Ostatecznie, postanowiono opracować wzór formularza, który nauczyciele mogliby rozdawać rodzicom, zbierając w ten sposób potrzebne im dane o przychodzących do szkoły sześciolatkach. Nauczyciele przedszkolni podczas szkolenia zwracali uwagę, jak ważna jest dla nich informacja zwrotna otrzymywana ze szkoły na temat efektów ich pracy, a więc stopnia przygotowania ich podopiecznych do nauki w pierwszej klasie. W tym celu postanowili organizować regularne, oficjalne spotkania z nauczycielami szkolnymi. Wszyscy uczestniczący w naszych szkoleniach nauczyciele mówili o wsparciu rodziców nie tylko w odrabianiu lekcji i dbaniu o rozwój intelektualny ich dzieci, ale (być może przede wszystkim) w rozwijaniu w przyszłych pierwszoklasistach pewności siebie i umiejętności rozwiązywania problemów. 37 Viera Peciarova, nauczycielka w przedszkolu

40 PRZED PÓJŚCIEM DO SZKOŁY Jack Matthew Nikt ci nie pomoże, musisz radzić sobie sam. Dorośli pytają dzieci opowiadają W IRLANDII PÓŁNOCNEJ (WLK. BRYTANIA) Szkoła to więcej pracy, a jak nauczyciel prosi, to trzeba sprzątać. Seamus Chciałbym zostać w przedszkolu, tutaj mam za dużo nauki. W przedszkolu dostawałem podwieczorki i drugie śniadania, jak tylko chciałem, a w pierwszej klasie już tak nie jest. Przedszkole ma inny basen. Erin Ryan Teraz mam smutną buzię, jak idę do szkoły, bo nienawidzę pracy domowej Pierwszego dnia, kiedy zamiast do przedszkola poszedłem do szkoły, to płakałem, bo tęskniłem za mamą. Ben Do przedszkola chodziłem robić rzeźby z różnych rzeczy i lepić z plasteliny i byłem szczęśliwy. Jessica Ellie PO PIERWSZYCH MIESIĄCACH NAUKI 38

41 CZĘŚĆ V CZEGO SIĘ NAUCZYLIŚMY 39

42 Jednym z najciekawszych i najbardziej zaskakujących elementów naszej współpracy było równoczesne pojawianie się podobnych odkryć i wniosków niezależnie od wieku dzieci rozpoczynających naukę w szkole, systemów edukacyjnych, stopnia zaangażowania rodziców w edukację czy różnic kulturowych pomiędzy poszczególnymi krajami. OTO CZEGO SIĘ NAUCZYLIŚMY: Strony zaangażowane w proces pokonywania progu szkolnego uczestniczą w nim w różnym stopniu i na różne sposoby. Dla zapewnienia efektywnej współpracy wszystkich uczestników przejścia z domu/przedszkola do szkoły niezbędne jest poparcie dyrekcji placówek edukacyjnych (szkoły w szczególności). Niezwykle ważna jest ciągłość w udzielaniu wsparcia wszystkim stronom uczestniczącym w procesie przejścia. Proces ten trwa dużo dłużej niż się to na ogół przypuszcza pozwólmy mu trwać tyle, ile potrzeba, a realizując program nauczania, starajmy się jak najwięcej czasu poświęcać na adaptację szkolną. Współpraca i komunikacja są niezbędne przy tworzeniu programów adaptacyjnych i powinny mieć miejsce w najbardziej odpowiednim dla wszystkich stron dzieci, rodziców, nauczycieli czasie. Ciesząc się z podobieństw, podczas realizacji naszego projektu zauważyliśmy też różnice. Dlatego każde szkolenie dopasowywaliśmy do lokalnych uwarunkowań i konkretnej grupy odbiorców. W centrum naszej uwagi zawsze znajdowały się dzieci te, które są już w pierwszej klasie i te, które dopiero zaczną się w niej uczyć. Jesteśmy dumni, że ich rodzice i nauczyciele wzięli udział w naszych szkoleniach, stając się prawdziwymi partnerami w procesie adaptacji szkolnej. 40

43 WIEK DZIECI ROZPOCZYNAJĄCYCH NAUKĘ W PIERWSZEJ KLASIE 8 7 Rys. Artur, lat wiek POLSKA* REPUBLIKA CZESKA GRECJA IRLANDIA PÓŁNOCNA (WLK. BRYTANIA) SŁOWACJA *W Polsce wiek ten zostanie obniżony do lat 6 od września 2009 r. 41

44 42

45 43 Rys. Filip, lat 6

46 PRZED PÓJŚCIEM DO SZKOŁY Laura Chcę iść do szkoły, bo stoły i krzesła w przedszkolu są dla mnie za małe! Dorośli pytają dzieci opowiadają NA SŁOWACJI Kocham moją nauczycielkę, bo pierwszego dnia szkoły przyniosła nam słodycze. Mój pierwszy dzień w szkole był bardzo miły, bo nasz dyrektor rozdał nam długopisy. Martin Jana PO PIERWSZYCH MIESIĄCACH NAUKI 44

47 FUNDACJA KOMEŃSKIEGO I REALIZOWANE PRZEZ NAS DZIAŁANIA 45

48 Fundacja Rozwoju Dzieci im. J. A. Komeńskiego jest organizacją pozarządową, która dąży do zapewnienia równego startu życiowego wszystkim dzieciom w wieku 0-10 lat. W partnerskiej współpracy z rodzicami, nauczycielami i samorządami lokalnymi tworzymy optymalne warunki rozwoju emocjonalnego, fizycznego, poznawczego i społecznego dzieci. Dążymy do podnoszenia w społeczeństwie wiedzy na temat znaczenia wczesnej edukacji dla kariery życiowej człowieka. Wspieramy działania na rzecz wprowadzania trwałych zmian systemowych, które upowszechnią edukację przedszkolną. Dzięki stałej współpracy z osobami zajmującymi się problematyką wczesnej edukacji z Polski i zagranicy oraz profesjonalnej kadrze trenerskiej, pomagamy nauczycielom w podnoszeniu jakości ich pracy. Tworzymy innowacyjne programy edukacyjne oparte na nowatorskich rozwiązaniach organizacyjnych. W ramach założonej przez nas Akademii Komeńskiego niepublicznej placówki doskonalenia nauczycieli zarejestrowanej przez Kuratorium Oświaty w Warszawie prowadzimy szkolenia dla nauczycieli, dyrektorów przedszkoli i szkół, rodziców oraz lokalnych władz edukacyjnych. Większość naszych szkoleń to innowacyjne propozycje mające na celu podnoszenie jakości pracy placówek edukacyjnych, ale i budowanie lokalnych koalicji na rzecz małych dzieci. Organizujemy seminaria, konferencje i wydajemy materiały edukacyjne dla nauczycieli i rodziców, inicjujemy współpracę organizacji, które proponują różnorodne zajęcia dla małych dzieci i pomagają rodzicom i nauczycielom w wychowywaniu dzieci. DO POCZYTANIA O PROCESIE PRZECHODZENIA PROGU SZKOLNEGO DOWIECIE SIĘ WIĘCEJ Z NASTĘPUJĄCYCH KSIĄŻEK: Filipczuk Halina, Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym, Nasza Księgarnia, Warszawa, Griebel Wilfried, Niesel Renate, Kompetencje systemu społecznego dziecka związane z procesem przemiany, [dostępny na stronie:] Kienig Anna, Dziecko w przedszkolu wyzwania i szanse rozwojowe, [dostępny na stronie:] Kienig Anna, Przebieg procesu przystosowania do przedszkola a przygotowanie do szkoły, [dostępny na stronie:] Kienig Anna, Funkcjonowanie społeczne małego dziecka w nowym środowisku, [dostępny na stronie:] Lubowiecka Jadwiga, Przystosowanie psychospołeczne dziecka do przedszkola, WSiP, Warszawa Lubomirska Krystyna, Przedszkole: rzeczywistość i szansa, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Sawa Barbara, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa Woodhead Martin, Dążenie ku tęczy, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Zapraszamy też na naszą stronę internetową Znajdziecie tam artykuły dotyczące zagadnień związanych z wczesną edukacją, elektroniczną wersję poradnika Wszyscy gotowi?! Jak przygotować dziecko do szkoły oraz ofertę szkoleniową Akademii Komeńskiego. 46

49 47 NOTATKI

50 NOTATKI 48

51 Publikacja finansowana w ramach programu Uczenie się przez całe życie Projekty Partnerskie Grundtviga Redakcja i tłumaczenie z języka angielskiego: Julia Płachecka Konsultacja merytoryczna: Magdalena Korsak Anna Kosk Marie Marxtova Darina Mokranova Joanne Morgan Mia Murray Vassiliki Riga Monika Rościszewska-Woźniak Gracjana Węgorska Korekta: Monika Twardziak Rysunki: Dzieci z Ośrodków Przedszkolnych, szkół podstawowych i przedszkoli w Czechach, Grecji, Irlandii Północnej, w Polsce i na Słowacji Opracowanie graficzne: Anna Piwowar ( Druk: Roband Nakład: 2000 egz. Warszawa 2008 Fundacja Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego

52 Rys. Marysia, lat 5