Deficyt budŝetu państwa a wzrost gospodarczy

Transkrypt

1 Deficyt budŝetu państwa a wzrost gospodarczy Andrzej Rzońca Warszawa, 21 maja 2010 r.

2 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? Deficyt to ta część wydatków, w, która nie ma pokrycia w dochodach państwa DOCHODY WYDATKI < 0 DEFICYT Aby pokryć deficyt, państwo musi poŝycza yczać pieniądze. W ten sposób powstaje dług d publiczny, który stanowi łączn czną sumę zobowiąza zań sektora finansów w publicznych DEFICYT = PRZYROST DŁUGU D PUBLICZNEGO Stały deficyt oznacza stały wzrost długu publicznego

3 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? Stały deficyt w relacji do PKB stabilizuje dług publiczny w relacji do PKB na poziomie: dług publiczny/pkb=(deficyt/pkb)/nominalna dynamika PKB Deficyt Dług Nominalna dynamika PKB Realna dynamika PKB* 5 60** 8,3 5,7 4 60** 6,7 4,1 3 60** 5,0 2,4 5 50*** 10,0 7,3 4 50*** 8,0 5,4 3 50*** 6,0 3,4 * Przy załoŝeniu, Ŝe inflacja jest równa celowi inflacyjnemu (wynosi 2,5 proc. rocznie) ** Limit długu określony przez konstytucję *** Pierwszy próg ostroŝnościowy długu określony w Ustawie o finansach publicznych

4 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? Deficyt sektora finansów publicznych w latach (w % PKB) Kraje o wyjściowo niskim poziomie dochodu szybko nadrabiające dystans tracące dystans ,3 4,8 Kraje o wyjściowo umiarkowanym dochodzie szybko nadrabiające dystans 'tracące dystans Źródło: MFW (2000)

5 Koszty deficytu w świetle badań empirycznych Badania S. Fischer (1993) W. Easterly and S. Rebelo (1994) M. Bleaney, N. Gemmell, R. Kneller (2001) W. Easterly, R. Levine (1997) Spadek tempa wzrostu PKB w reakcji na pogorszenie salda sektora finansów publicznych o 1 proc. PKB

6 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? EU8 Grupy krajów posocjalistycznych Saldo sektora finansów publicznych (w %PKB) Przeciętne tempo wzrostu ,2 4,3 5,2 Europa południowa ,6 4,3 4,6 B. ZSRR o umiarkowanym poziomie dochodu ,2-6,9 2,1 7,9 B. ZSRR o niskim poziomie dochodu ,6-12,3 3,8 8,9

7 (ii) Saldo fiskalne a wzrost gospodarki Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od 15deficytu budŝetu? Low-income CIS (02-05) EU8 (02-05) SE (96-01) EU8 (96-01) SE (02-05) Low-income CIS (96-01) Middle-income CIS (96-01) 10 5 Middle-income CIS (02-05) SE (89-95) EU8 (89-95) Middle-income CIS (89-95) -5 Low-income CIS (89-95) -10 (ii) Saldo pierwotne a wzrost gospodarki Low-income CIS (02-05) SE (96-01) Low-income CIS (96-01) EU8 (02-05) SE (02-05) EU8 (96-01) Middle-income CIS (96-01) Middle-income CIS (02-05) SE (89-95) 5 0 Middle-income CIS (89-95) EU8 (89-95) Low-income CIS (89-95) -15

8 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? (i) UE-8 (ii) Europa Południowa HUN (02-05) LVA (02-05) LTU (02-05) LVA (96-01) 6 SVK (02-05) POL (96-01) EST (96-01) LTU (96-01) SVK (96-01) HUN (96-01) CZE (02-05) SVN (96-01) POL (02-05) SVN (02-05) SVK (89-95) HUN (89-95) POL (89-95) CZE (96-01) SVN (89-95) -2-4 EST (02-05) 0 CZE (89-95) (iii) WNP o umiarkowanym dochodzie na mieszkańca KAZ (96-01) RUS (96-01) UKR (96-01) BLR (02-05) UKR (02-05) BLR (96-01) BLR (89-95) RUS (89-95) KAZ (89-95) UKR (89-95) KAZ (02-05) RUS (02-05) ALB (96-01) ALB (89-95) MKD (89-95) BGR (89-95) ROM (02-05) ALB (02-05) YUG (02-05) BGR (02-05) HRV (02-05) 4 HRV (96-01) MKD (02-05) 2 MKD (96-01) BGR (96-01) ROM (96-01) YUG (96-01) (iv) WNP o niskim dochodzie na mieszkańca ARM (02-05) HRV (89-95) TKM (02-05) AZE (02-05) TJK (02-05) AZE (96-01) GEO (02-05) MDA (02-05) ARM (96-01) TKM (96-01) KGZ (96-01) GEO (96-01) 5 UZB (02-05) TJK (96-01) KGZ (02-05) UZB (96-01) UZB (89-95) KGZ (89-95) ARM (89-95) AZE (89-95) MDA (89-95) TJK (89-95) MDA (96-01) TKM (89-95) ROM (89-95) GEO (89-95) -20

9 Koszty deficytu z kalibracji najprostszego modelu endogenicznego wzrostu (i) (ii) (iii) (iv) (v) Kraje Polska EU8 Europa południowa B. ZSRR o umiarkowanym poziomie dochodu B. ZSRR o niskim poziomie dochodu Spadek tempa wzrostu PKB w reakcji na pogorszenie salda sektora finansów publicznych o 1 proc. PKB ZałoŜenia: - Stopa deprecjacji kapitału równa 4% (zob. np. M. D. Shapiro, 2004.) - Parametr A wyznaczony z przeciętnej dynamiki PKB oraz stopy prywatnych inwestycji w latach oraz załoŝonej stopy deprecjacji. - Zmiana w saldzie równowaŝona w proc. przez zmianę o przeciwnym znaku prywatnych oszczędności (zob. np. W. G. Gale and P.R. Orszag, 2003, s. 6-7.)

10 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? Deficyt a przyszłe podatki Deficyt Dług publiczny Odsetki od długu Brak zmian w wydatkach na inne cele WyŜsze podatki

11 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? Deficyt a nierówności w dochodach Deficyt Dług publiczny Odsetki od długu WyŜsze podatki NiŜsze dochody biednych NiŜsze dochody bogatych Większe rozpiętości w dochodach WyŜsze dochody bogatych

12 Skąd się bierze Deficyt dług publiczny a struktura i czym wydatków róŝni publicznych się od deficytu budŝetu? Deficyt Dług publiczny Odsetki od długu Brak zmian w podatkach WyŜsze wydatki socjalne NiŜsze wydatki prorozw. Gorsza struktura wydatków publicznych To co zwane jest deficytem (...) umoŝliwia naszym prawodawcom głosowanie g za wydatkami, jakich chcą ich wyborcy, bez konieczności ci głosowania g za podatkami, aby za nie zapłaci acić.. Nasi ustawodawcy uwielbiają podkreśla lać kto korzysta,, wolą natomiast nie rozmawiać o tym, kto płacip aci. Milton Friedman

13 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? Deficyt a inwestycje Zwiększona konkurencja o prywatne oszczędności Deficyt Podbite ryzyko udzielania poŝyczek Podbita stopa procentowa NiŜsze inwestycje Pogłębiona niepewność

14 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? Deficyt a powiązania z gospodarką światową Deficyt Zwiększona konkurencja o prywatne oszczędności Podbita stopa procentowa NiŜsze inwestycje Pogłębiona niepewność Napływ zagranicznego kapitału portfelowego Odpływ kapitału za granicę Mniejszy eksport DuŜe wahania kursu walutowego Wolniejsza dyfuzja wiedzy, jak wytwarzać efektywniej Mniejsza zdolność do spłaty zadłuŝenia zagranicznego

15 Skąd się bierze dług publiczny i czym róŝni się od deficytu budŝetu? Deficyt a kryzysy WyŜszy deficyt Zwiększone ryzyko udzielania poŝyczek Większy dług publiczny Podbita stopa proc. Zwiększone odsetki od długu Kryzys finansów publicznych Odmowa finansowania potrzeb poŝyczkowych państwa Drastyczna podwyŝka podatków Chaotyczne cięcia wydatków publicznych

16 Na czym polega pobudzanie/chłodzenie gospodarki? Liczba krajów o zrównowaŝonych i niezrównowaŝonych finansach publicznych w latach kraje mające nadwyŝkę 40 kraje o deficycie niŝszym niŝ 3 proc. PKB 54 kraje o deficycie z przedziału 3-5 proc. PKB 33 kraje o deficycie większym niŝ 5 proc. PKB

17 Na czym polega pobudzanie/chłodzenie gospodarki? Ludzie praktyczni, którzy uwaŝają się za wolnych od jakichkolwiek wpływów intelektualnych, są zazwyczaj niewolnikami jakichś zmarłych ekonomistów. J. M. Keynes

18 Na czym polega pobudzanie/chłodzenie gospodarki? Deficyt jako instrument skracania recesji W czasie recesji maleje liczba gospodarstw domowych i przedsiębiorców, chętnych do zaciągania kredytów na sfinansowanie dodatkowych wydatków Ludzie niepewni, co stanie się w niedalekiej przyszłości, są mniej skłonni niŝ w normalnych czasach do wydawania pieniędzy i stają się bardziej zapobiegliwi odkładają większą część dochodu na czarną godzinę W tych warunkach państwo poprzez deficyt moŝe przyspieszyć przekształcanie prywatnych oszczędności w wydatki

19 Na czym polega pobudzanie/chłodzenie gospodarki? Warunek skuteczności deficytu w skracania recesji Zdolności wytwórcze w gospodarce bywają co pewien czas nie w pełni wykorzystane ze względu na sztywność cen Gdyby w reakcji na zmniejszone wydatki, wszyscy przedsiębiorcy odpowiednio obniŝyli ceny, wówczas sprzedaliby wszystko, co wytworzyli. Jednocześnie za zarobione pieniądze, choć mniejsze, kaŝdy mógłby kupić dokładnie tyle samo dóbr, co w przeszłości, bo spadłyby nie tylko ceny oferowanych przez niego dóbr, ale i wszystkie inne ceny

20 Na czym polega pobudzanie/chłodzenie gospodarki? Ceny doskonale elastyczne Ceny umiarkowanie sztywne Ceny doskonale sztywne P LAS=SAS P LAS SAS P LAS SAS P 1 P 2 AD 1 P 1 P 2 P 1 =P" 2 AD 1 AD 1 AD 2 AD 2 AD 2 q 2 =y pot Y q 2 y pot Y q 2 y pot Y Gdyby ceny wszystkich dóbr dostosowywały się natychmiast do zmian w zapotrzebowaniu na owe dobra, spadek skłonności ludzi do wydawania nie mógłby wywołać recesji, a pojawienie się deficytu nie byłoby w stanie jej skrócić

21 Na czym polega pobudzanie/chłodzenie gospodarki? Czynniki ograniczające skuteczność deficytu w skracaniu recesji Trudno w krótkim czasie precyzyjnie określić, jaka część spadku aktywności gospodarczej wynika z przejściowego zmniejszenia łącznych wydatków, a jaka część tego spadku jest trwała Deficytu nie da się szybko dostosować do zmian w łącznych wydatkach w gospodarce. Rządom duŝo łatwiej przychodzi zwiększanie deficytu budŝetu niŝ jego ograniczanie

22 Podział skutków zacieśnienia polityki fiskalnej na keynesowskie i nie-keynesowskie Skutek keynesowski Skutek nie-keynesowski Wzrost produktu Spadek produktu Wzrost produktu Zmiana popytu sektora publicznego silniejsza lub większa od zmiany popytu prywatnego Wzrost łącznego popytu ciągniony przez wzrost popytu w sektorze prywatnym

23 Sposoby wyjaśniania nie-keynesowskich skutków zacieśnienia polityki fiskalnej Skutek nie-keynesowski Wzrost produktu ceny sztywne Silna presja na obniŝenie stóp procentowych Zacieśnienie polityki fiskalnej Podejście keynesowskie

24 ZałoŜenia podejścia keynesowskiego konieczne dla uzyskania jednoznacznie keynesowskiej reakcji produktu na zacieśnienie fiskalne oczekiwania inflacyjne nie dostosowują się do zmian w gospodarce (są statyczne); wszystkie sektory instytucjonalne cieszą się takim samym zaufaniem jako płatnicy wśród potencjalnych kontrahentów; popyt na pieniądz gospodarstw domowych nie zaleŝy od zmian w ich majątku; gospodarka jest zamknięta na wymianę dóbr i przepływy aktywów finansowych.

25 Sposoby wyjaśniania nie-keynesowskich skutków zacieśnienia polityki fiskalnej Skutek nie-keynesowski Wzrost produktu Wzrost łącznego popytu ciągniony przez wzrost popytu w sektorze prywatnym ceny sztywne Poprawa eksportu netto Wzrost wydatków prywatnych wraŝliwych na zmiany stóp proc. Deprecjacja kursu waluty krajowej Silna presja na obniŝenie stóp procentowych Zacieśnienie polityki fiskalnej Podejście keynesowskie

26 Sposoby wyjaśniania nie-keynesowskich skutków zacieśnienia polityki fiskalnej Skutek nie-keynesowski Wzrost produktu Wzrost łącznego popytu ciągniony przez wzrost popytu w sektorze prywatnym ceny sztywne Poprawa eksportu netto Wzrost wydatków prywatnych wraŝliwych na zmiany stóp proc. Wzrost produktu w długim okresie Wzrost wartości dochodu do dyspozycji oczekiwanej w horyzoncie maksymalizacji uŝyteczności Deprecjacja kursu waluty krajowej Silna presja na obniŝenie stóp procentowych Rozwianie obaw przed kryzysem finansów publicznych Zacieśnienie polityki fiskalnej Podejście keynesowskie Podejście nie-keynesowskie

27 Mechanizm nie-keynesowski (I) = mechanizm quasi-keynesowski Keynes ( data wydania polskiego, s. 184) Prawdopodobnie większość naszych decyzji zdziałania czegoś pozytywnego, których pełne konsekwencje rozciągną się na wiele dni, moŝna rozpatrywać jedynie jako wyniki zwierzęcych instynktów, jako wrodzony człowiekowi pęd do czynu zamiast trwania w bezwładzie, a nie jako średnią waŝoną ilościowo wyraŝonych korzyści mnoŝonych przez ilościowo wyraŝone prawdopodobieństwa.

28 Sposoby wyjaśniania nie-keynesowskich skutków zacieśnienia polityki fiskalnej Skutek nie-keynesowski Wzrost produktu Wzrost łącznego popytu ciągniony przez wzrost popytu w sektorze prywatnym ceny sztywne ceny Poprawa eksportu netto Deprecjacja kursu waluty krajowej Wzrost wydatków prywatnych wraŝliwych na zmiany stóp proc. Silna presja na obniŝenie stóp procentowych Wzrost produktu w długim okresie Zacieśnienie polityki fiskalnej Wzrost wartości dochodu do dyspozycji oczekiwanej w horyzoncie maksymalizacji uŝyteczności Rozwianie obaw przed kryzysem finansów publicznych Model Lane a-perottiego Wzrost zdolności i skłonności firm do inwestowania Dodatni wstrząs podaŝowy (spadek kosztów działalności gosp.) elastyczne Podejście keynesowskie Zwiększenie konkurencyjności cenowej krajowych dóbr za granicą Podejście nie-keynesowskie

29 Główne wnioski z badań empirycznych Efekty nie-keynesowskie występowały częściej przy duŝej (zob. np. Francesco Giavazzi i Marco Pagano, 1996) i trwałej (zob. np. Alberto Alesina i Roberto Perotti, 1996) poprawie stanu finansów państwa niŝ przy niewielkiej lub przejściowej. Prawdopodobieństwo ich wystąpienia było wyŝsze przy wysokim (Rina Bhattacharya, 1999) lub szybko rosnącym (zob. np. Francesco Giavazzi, Tullio Jappelli i Marco Pagano, 2000) długu publicznym niŝ przy niskim i (co najwyŝej) powoli rosnącym.

30 Główne wnioski z badań empirycznych (c.d.) Dostosowania fiskalne okazywały się bardziej trwałe i częściej prowadziły do nie-keynesowskich skutków, jeŝeli były dokonywane raczej przez ograniczenie wydatków niŝ przez podwyŝkę podatków (zob. np. Alberto Alesina, Roberto Perotti i Jose Tavares, 1998). Niektóre badania dały odmienne rezultaty. Dotyczyły one jednak głównie reakcji prywatnej konsumpcji na zacieśnienie polityki fiskalnej (zob. np. Francesco Giavazzi, Tullio Jappelli i Marco Pagano, 1999). Sposób równowaŝenia finansów państwa często okazywał się duŝo waŝniejszy dla skutków i trwałości dostosowania fiskalnego niŝ skala poprawy salda finansów publicznych; szczególnie często kończyły się sukcesem te programy dostosowania fiskalnego, których częścią było ograniczenie wydatków na wynagrodzenia w sektorze publicznym oraz transferów do gospodarstw domowych (zob. np. Alberto Alesina, Silvia Ardagna, Roberto Perotti i Fabio Schiantarelli, 1999).

31 Okresy silnego zacieśnienia polityki fiskalnej w Europie Środkowej 1993 rok w Czechach 1993 rok w Polsce lata na Słowacji 1997 i 2000 rok na Litwie lata na Węgrzech 1997 rok oraz lata w Estonii lata oraz na Łotwie

32 0,0-0,5-1,0-1,5-2,0-2,5-3,0-3,5-4,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0-6,0-7,0-8,0-2,7-4,2-3,6-0, ,0-0, Skala zacieśnienia polityki fiskalnej -0,9-1,1 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0-8,0-1,0-2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0 3,0 2,0 1,0 0,0 Węgry: 8,2-7,1 proc. PKB -5,5-2,4-1,3 0, Litwa: 2,3-2,7 proc. PKB Estonia: 3,8-4,1 proc. PKB Łotwa: 3,5-3,9 proc. PKB -1,8-4,2 2,7 2,0-1, ,0-0, ,7 0,5 2,7 5,8 0,7 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0-0,8 1,2-0,4-2, ,3-5,9 proc. PKB 2,9-4,9 proc. PKB 4,0-1,8 proc. PKB 0,0-1,0-2,0-3,0-4,0-5,0-3,2-1,6-4, ,1 2,7-0,6 1,3-1,4 ujęcie memoriałowe ujęcie kasowe

33 Sposób zacieśnienia polityki fiskalnej Zacieśnienie wyłącznie poprzez ograniczenie wydatków publicznych Węgry w latach Litwa w 2000 r saldo dochody wydatki saldo dochody wydatki -12 Estonia w latach Łotwa w latach saldo dochody wydatki saldo dochody wydatki -6

34 Sposób zacieśnienia polityki fiskalnej (c.d.) Zacieśnienie głównie poprzez ograniczenie wydatków publicznych Estonia w 1997 r saldo dochody wydatki -3

35 Sposób zacieśnienia polityki fiskalnej (c.d.) Zacieśnienie wyłącznie poprzez podwyŝkę podatków Litwa w 1997 r saldo dochody wydatki Łotwa w latach saldo dochody wydatki

36 Dynamika PKB przed i w trakcie zacieśnienia polityki fiskalnej ,9 1,4 4,7 7,3 3,8 3,9 9,8 6,9 6,0 2,8 7,3 0-0,6-1,6-5 -3,9 Węgry Litwa 1997 Litwa 2000 Estonia 1997 Estonia Łotwa Łotwa przed konsolidacją w trakcie konsolidacji

37 Tempo wzrostu PKB prognozy vs realizacja Węgry Litwa 1997 Litwa 2000 Estonia 1997 Estonia Łotwa Łotwa prognoza realizacja

38 Dynamika eksportu w okresie zacieśnienia polityki fiskalnej Węgry Litwa Litwa Estonia Estonia Łotwa Łotwa

39 Czynniki wpływające na dynamikę eksportu Raczej wzmocnienie niŝ osłabienie nominalnego efektywnego kursu walutowego Węgry Litwa Estonia Łotwa aprecjacja

40 Czynniki wpływające na dynamikę eksportu (c.d.) Generalnie korzystna sytuacja gospodarcza w otoczeniu zewnętrznym Unia Europejska WNP Kraje nadbałtyckie

41 Czynniki wpływające na dynamikę eksportu (c.d.) oraz inwestycji Częsty spadek udziału wynagrodzenia pracy w produkcie w okresie zacieśnienia Węgry Litwa 1997 Węgry Litwa Litwa 1997 Litwa Estonia 1997 Estonia Estonia Estonia Łotwa Łotwa Łotwa Łotwa

42 Dynamika inwestycji w okresie zacieśnienia polityki fiskalnej Węgry ,2 Litwa ,6 Litwa ,8 Estonia ,1 Estonia ,7 Łotwa Łotwa ,3 12,0-20,0 0,0 20,0 40,0

43 Dynamika inwestycji w okresie zacieśnienia polityki fiskalnej (c.d.) Litwa po 2000 r wkład inwestycji do dynamiki PKB (prawa skala) wkład nakładów brutto na środki trwałe do dynamiki PKB (prawa skala) dynamika inwestycji (lewa skala) dynamika nakładów brutto na środki trwałe (lewa skala) -4

44 Czynniki wpływające na dynamikę inwestycji (c.d.) Spadek premii za ryzyko* Litwa ,3 Litwa ,2 Estonia ,8 Estonia ,4 Łotwa ,9 Łotwa ,3-21,0-14,0-7,0 0,0 * Za miarę premii za ryzyko przyjęto róŝnicę między oprocentowaniem kredytów w danym kraju oraz, odpowiednio, w strefie euro lub w Stanach Zjednoczonych

45 Czynniki wpływające na dynamikę inwestycji (c.d.) Wzrost napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych 10,0 7,9 8,2 5,5 5,0 3,7 2,8 1,9 2,5 2,8 0,0 Węgry Litwa 1997 Estonia 1997 Łotwa przed zacieśnieniem w trakcie zacieśnienia

46 Czynniki wpływające na dynamikę inwestycji (c.d.) Wybrane zmiany w podatkach w okresie zacieśnienia polityki fiskalnej Na Węgrzech w 1995 r. zredukowano stawkę CIT z 36 do 18 proc. Na Litwie w 1997 r. zniesiono opodatkowanie zysków reinwestowanych. W 2000 r. obniŝono stawkę CIT z 29 do 24 proc. (i 15 proc. w 2002 r.). W Estonii w 2000 r. zniesiono opodatkowanie zysków reinwestowanych. Na Łotwie w 2001 r. stawka CIT została obniŝona z 25 do 22 proc.

47 Dynamika konsumpcji prywatnej w okresie konsolidacji fiskalnej Węgry ,4 Litwa ,3 Litwa ,4 Estonia ,8 Estonia ,9 Łotwa ,4 Łotwa ,6-10,0 0,0 10,0

48 Ogólny wniosek W badanych krajach zadziałały mechanizmy nie-keynesowskie, w efekcie których zacieśnienie polityki fiskalnej doprowadziło do wzrostu dynamiki produktu juŝ w krótkim okresie.