GŁÓWNY INSPEKTORAT PRACY. Przestrzeganie przepisów o czasie pracy oraz wypłacie wynagrodzenia za pracę

Transkrypt

1 GŁÓWNY INSPEKTORAT PRACY Przestrzeganie przepisów o czasie pracy oraz wypłacie wynagrodzenia za pracę Warszawa, 0 maj 2013 r.

2 Spis treści WSTĘP... 2 I. PRZESTRZEGANIE PRZEPISÓW O CZASIE PRACY... 3 A. KONTROLE DOTYCZĄCE CZASU PRACY W BANKACH ORAZ ZAKŁADACH RÓŻNYCH BRANŻ WYNIKI KONTROLI PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI... 7 B. KONTROLE CZASU PRACY W BUDOWNICTWIE WYNIKI KONTROLI PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI II. PRZESTRZEGANIE PRZEPISÓW O WYPŁACIE WYNAGRODZENIA ZA PRACĘ ORAZ INNYCH ŚWIADCZEŃ ZE STOSUNKU PRACY A. KONTROLE PRZESTRZEGANIA PRZEPISÓW O WYPŁACIE WYNAGRODZENIA W ZAKŁADACH RÓŻNYCH BRANŻ WYNIKI KONTROLI PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI B. KONTROLE PRZESTRZEGANIA PRZEPISÓW O WYPŁACIE WYNAGRODZENIA W PODMIOTACH NALEŻĄCYCH DO SEKTORA BANKOWEGO WYNIKI KONTROLI PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI C. KONTROLE PRZESTRZEGANIA PRZEPISÓW O WYPŁACIE WYNAGRODZENIA W BUDOWNICTWIE WYNIKI KONTROLI PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI III. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

3 WSTĘP Przepisy dotyczące wypłaty wynagrodzenia za prace i innych świadczeń związanych z pracą stanowią gwarancję realizacji jednej z podstawowych zasad prawa pracy prawa do godziwego wynagrodzenia za pracę. Z problematyką tą nierozerwalnie wiążą się także przepisy o czasie pracy, należące do jednych z bardziej złożonych zagadnień prawa pracy. Dbałość o rzetelne i prawidłowe rozliczanie czasu pracy ma niebagatelne znaczenie, bowiem błędy w tym zakresie pociągają za sobą nieprawidłowości w wypłacie poszczególnych składników wynagrodzenia. Ze względu na wagę ochronnej roli wspomnianych unormowań i ujawnianą corocznie wysoką skalę ich naruszeń, Państwowa Inspekcja Pracy ze szczególną uwagą monitoruje realizacje obowiązków tych ważnych społecznie obszarów prawa pracy. Nie należy zapominać, że każde wykryte naruszenie nie jest jedynie liczbą odnotowaną w statystyce, lecz kryje się za nim konkretny człowiek - pracownik bez rekompensaty za wykonaną pracę, pozbawiony możliwości zapewnienia godnego bytu sobie i osobom od niego zależnym. Prowadzone od wielu lat kontrole przestrzegania przepisów dotyczących wypłaty wynagrodzeń wskazują na wciąż niezadowalający poziom wywiązywania się pracodawców z powinności terminowej i prawidłowej wypłaty należności pracowniczych stąd decyzja o intensyfikacji czynności kontrolnych w tym zakresie w 2012 r. Ze względu na wyniki dotychczasowych kontroli, a także zgłaszane do Inspekcji skargi i inne sygnały o naruszeniach przepisów o wypłacie świadczeń należnych pracownikom oraz o czasie pracy u pracodawców należących do branży budowlanej, podjęto decyzję o konieczności dokonania szczegółowego rozpoznania we wskazanym zakresie w zakładach zaliczanych do tej gałęzi gospodarki. Podobnie - informacje wskazujące na występowanie naruszeń w sektorze usług bankowych stanowiły inspirację do dokonania bardziej szczegółowej oceny przestrzegania omawianych unormowań przez pracodawców należących do tej branży. 2

4 I. PRZESTRZEGANIE PRZEPISÓW O CZASIE PRACY A. KONTROLE DOTYCZĄCE CZASU PRACY W BANKACH ORAZ ZAKŁADACH RÓŻNYCH BRANŻ 1. WYNIKI KONTROLI W 2012 r. inspektorzy pracy przeprowadzili 1496 kontroli dotyczących czasu pracy w zakładach różnych branż oraz 131 kontroli w podmiotach prowadzących działalności w sektorze bankowym. Kontrole te objęły łącznie 1596 pracodawców (w tym 128 banków) zatrudniających łącznie ponad 167 tys. pracowników (w tym przeszło 69 tys. kobiet i 714 młodocianych). Kontrole przestrzegania przepisów dotyczących czasu pracy wykazały analogiczną, jak w latach ubiegłych, skalę nieprawidłowości. Szczegółowe informacje na temat najczęściej stwierdzanych nieprawidłowości przedstawiają wykresy. Podobnie jak w latach (w trakcie których prowadzone były kontrole dotyczące czasu pracy w zakładach różnych branż) najwięcej nieprawidłowości (49,8%) stwierdzono w zakresie dotyczącym obowiązku określenia w układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy lub obwieszczeniu systemów czasu pracy, rozkładów czasu pracy i okresów rozliczeniowych (w 2010 roku ten rodzaj nieprawidłowości stwierdzono u 46,8% kontrolowanych pracodawców, w roku 2011 u 52%). Niepokojąca jest utrzymująca się na wysokim poziomie skala nieprawidłowości w zakresie prowadzenia ewidencji czasu pracy, ponieważ przekłada się to na prawidłowość ustalania wynagrodzenia pracownika i innych przysługujących mu świadczeń związanych z pracą. Odsetek pracodawców, u których stwierdzono naruszenia przepisów w tej kwestii, pomimo nieznacznej poprawy, ciągle jest znaczący. 3

5 Naruszenia przepisów o czasie pracy w latach (% pracodawców naruszających przepisy, u których badano dane zagadnienie) zatrudnianie pracowników powyżej dopuszczalnej liczby godzin nadliczbowychn h przeciętnie w tygodniu 12,4 10,1 9,9 nieudzielenie pracownikowi raz na 4 tygodniee niedzieli wolnej od pracy 9,7 9,4 11 niezapewnienie innego dnia wolnego lubb dodatkowegoo wynagrodzenia za pracę w niedzielę, święto 10,9 9,6 11,5 zatrudnianie pracowników z naruszeniem 35 godzinnego odpoczynku tygodniowego 18,3 17,2 16,4 brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułuu przekroczenia przeciętnie tygodniowej normyy czasu pracy brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułuu przekroczena normy dobowej 16,7 12,6 18,3 16,3 9,8 19, zatrudnianie pracowników z naruszeniem 11 godzinnego odpoczynku dobowego 24,9 21,1 21,7 niezapewnienie dni wolnych wynikających z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym 38 35,8 422 nieprowadzenie lub nierzetelnee prowadzeniee ewidencji czasu pracy 47, ,8 nieokreślenie lub niewłaściwee określenie systemów czasu pracy, rozkładów czasu pracy i okresów rozliczeniowych 46, ,8 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 4

6 Naruszenia przepisów o czasie pracy w latach (% stwierdzonych nieprawidłowości w odniesieniu do liczby pracowników objętychh badanym zagadnieniem m) zatrudnianie pracownikóww powyżej dopuszczalnej liczby godzin nadliczbowychh przeciętnie w tygodniu 6,1 4 4,6 zatrudnianie pracowników z naruszeniem 35 godzinnego odpoczynku tygodniowego 5,3 5,8 9 zatrudnianie pracowników z naruszeniem 11 godzinnego odpoczynku dobowego brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułuu przekroczenia normy dobowej 8,8 8 6,8 7,4 6,8 10, brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułuu przekroczenia przeciętnie tygodniowej normy czasu pracy 7,3 7,4 10, 3 niezapewnienie dni wolnych wynikających z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym , W sektorzee bankowym skala stwierdzonych nieprawidłowości jest zbliżona do skali naruszeń występujących w pozostałych sektorach objętych kontrolami k w 2012 r. Częściej jednak w porównaniu do pozostałych sektorów - stwierdzano nieprawidłowości przy rozliczaniu pracy w godzinach nadliczbowych. Co trzeci kontrolowany pracodawca (28,2%) nie rekompensował pracy w godzinach nadliczbowych zgodnie z przepisami - czasem wolnym lub wynagrodzeniem powiększonym o odpowiedni dodatek. 5

7 Naruszenia przepisów o czasie pracy (% pracodawców z podziałem na branże, u których w 2012 r. stwierdzono nieprawidłowości) sektor bankowy inne branże 60,0 50,0 51,5 45,6 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 31,3 nieokreślenie lub niewłaściwe określenie systemów czasu pracy, rozkładów czasu pracy i okresów rozliczeniowych 35,9 nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy 36,3 30,9 niezapewnienie dni wolnych wynikających z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym 22,8 10 zatrudnianie pracowników z naruszeniem 11 godzinnego odpoczynku dobowego 28,2 brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułu przekroczenia normy dobowej 19,1 18,4 16,8 brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułu przekroczenia przeciętnie tygodniowej normy czasu pracy 17,3 6,9 zatrudnianie pracowników z naruszeniem 35 godzinnego odpoczynku tygodniowego 11,7 11,5 niezapewnienie innego dnia wolnego lub dodatkowego wynagrodzenia za pracę w niedzielę, święto 11,6 nieudzielanie pracownikowi raz na 4 tygodnie niedzieli wolnej od pracy ,9 zatrudnianie pracowników powyżej dopuszczalnej liczby godzin nadliczbowych przeciętnie w tygodniu 6

8 W związku ze stwierdzonymi nieprawidłowościami dotyczącymi przestrzegania przepisów o czasie pracy skierowano do 1317 pracodawców wystąpienia zawierające 4544 wnioski o usunięcie tych naruszeń. W wyniku ujawnionych 1353 wykroczeń związanych z naruszeniem przepisów dotyczących czasu pracy, 418 osób ukarano grzywną w drodze mandatu karnego (na łączną kwotę blisko 513 tys. zł) oraz skierowano do sądu wnioski o ukaranie 35 osób, a ponadto wobec 250 osób winnych popełnienia wykroczeń zastosowano środki oddziaływania wychowawczego. 2. PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI Pracodawcy jako przyczyny nieprawidłowości wskazywali najczęściej czynniki od nich niezależne, które utrudniały bądź uniemożliwiały im przestrzeganie przepisów i jednocześnie, w ich ocenie, zwalniały z odpowiedzialności za naruszenia przepisów prawa pracy. Najczęściej jako przyczyny uchybień podawano: złą kondycję finansową zakładu pracy, spowodowaną w szczególności niewywiązywaniem się kontrahentów z zawartych umów handlowych i wydłużonymi terminami płatności, wysokie koszty zatrudniania pracowników, nieracjonalność przepisów prawa pracy, które nakładają na pracodawców zbyt dużo obowiązków, powodują zwiększenie biurokracji i powstawanie dodatkowych zbędnych kosztów, niejasność i niespójność niektórych przepisów, skomplikowane regulacje prawne w zakresie czasu pracy, w szczególności dotyczące jego rozliczania, niewłaściwe działania pracowników, którzy dowolnie zmieniają godziny pracy, nieprawidłową pracę firm zewnętrznych prowadzących sprawy kadrowo - płacowe. były: Natomiast zdaniem inspektorów pracy przyczynami występujących nieprawidłowości dążenie do obniżania kosztów działalności, w tym oszczędzanie na kosztach pracy poprzez zmniejszanie zatrudnienia, przyjęcie jako priorytet działań zmierzających do realizacji celów ekonomicznych z marginalnym traktowaniem spraw pracowniczych, 7

9 świadome naruszenia przepisów prawa pracy, niewystarczająca znajomość przepisów prawa przez pracodawców, w szczególności w zakresie zmian w stanie prawnym, brak należytej staranności przy prowadzeniu dokumentacji z zakresu prawa pracy, wadliwie skonstruowane źródła prawa wewnątrzzakładowego, w szczególności przyjęcie systemów czasu pracy, rozkładów czasu pracy i okresów rozliczeniowych niedostosowanych do rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej, niewłaściwa interpretacja obowiązujących przepisów prawa pracy, w szczególności w kwestii planowania i rozliczania czasu pracy, brak właściwego nadzoru ze strony kadry kierowniczej nad osobami, których obowiązkiem jest między innymi planowanie i rozliczanie czasu pracy podległego personelu oraz przerzucanie odpowiedzialności i zadań organizacyjnych z zakresu spraw pracowniczych na firmy zewnętrzne prowadzące sprawy kadrowo płacowe. Należy przy tym zaznaczyć, że tendencja do ograniczania kosztów działalności związanej z zatrudnianiem pracowników poprzez utrzymanie niskiego stanu zatrudnienia oraz świadome naruszanie przepisów, występuje zarówno w małych, jak i dużych zakładach. Pracodawcy w pierwszej kolejności starają się obniżać koszty zatrudnienia, głównie poprzez redukcję etatów, co z kolei prowadzi do konieczności zapewnienia normalnego funkcjonowania zakładu przy zmniejszonej obsadzie personalnej. Ten stan jest przyczyną niezapewnienia pracownikom odpoczynku dobowego i tygodniowego, jak i konieczności pracy w godzinach nadliczbowych, w tym powyżej limitu przeciętnie tygodniowego i w roku kalendarzowym, czy też z naruszeniem przepisów o przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy. Warto też zwrócić uwagę na niewystarczającą znajomość przepisów prawa pracy, która jest istotną przyczyną naruszeń przepisów o czasie pracy w małych zakładach, w których brak jest wyspecjalizowanych komórek kadrowych. W tych też podmiotach część spraw pracowniczych niekiedy zostaje przekazana firmom zewnętrznym, których głównym zadaniem jest prowadzenie spraw księgowo - rachunkowych podmiotów gospodarczych, zaś dodatkowym spraw kadrowo - płacowych. Osoby prowadzące te firmy uzupełniają i aktualizują swoją wiedzę, ale przede wszystkim w zakresie niezbędnym do prowadzenia swojej podstawowej działalności, natomiast prawo pracy traktowane jest jako zagadnienie marginalne. Natomiast w dużych oraz średnich zakładach, w których wydzielono komórki kadrowe, przyczyn nieprawidłowości należy szukać zarówno po stronie niewłaściwego przygotowania niższej kadry kierowniczej, nieposiadającej należytej wiedzy potrzebnej do prawidłowego organizowania czasu pracy podległych pracowników, jak i po stronie 8

10 pracowników wyższego szczebla zobowiązanych prawidłowością sporządzanych dokumentacji. do bieżącego i stałego nadzoru nad B. KONTROLE CZASU PRACY W BUDOWNICTWIEE 1. WYNIKI KONTROLI W 2012 r. inspektorzy pracy przeprowadzili 680 kontroli w zakresie przestrzegania przepisów o czasie pracy w budownictwie. Kontrole tee objęły 673 pracodawców zatrudniających łącznie blisko 24 tys. pracowników (w tym prawie 2,33 tys. kobiet i 239 młodocianych). Kontroli podlegały przede wszystkim małe i mikro przedsiębiorstwa, w których przeprowadzono ponad 81% kontroli. Liczba kontroli wg wielkości zatrudnienia liczba kontroli liczba kontrolowanych podmiotów i powyżej 9

11 Naruszenia przepisów o czasie pracy w sektorzee budowlanym oraz w innych sektorach (% pracodawców naruszających przepisy, u których badano dane zagadnienie) sektor budowlany pozostałe sektory zatrudnianie pracowników z naruszeniem 35 godzinnego odpoczynku tygodniowego 2,7 16,4 zatrudnianie pracowników z naruszeniem 11 godzinnego odpoczynku dobowego 3,2 21,7 zatrudnianie pracowników powyżej dopuszczalnej liczby godzin nadliczbowych w roku kalendarzowym 5,5 7,3 niezapewnienie innego dnia wolnego lub dodatkowego wynagrodzenia za z pracę w niedzielę, święto brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułu przekroczenia normy dobowej 5,6 11, 5 5,7 19,8 brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułu przekroczenia przeciętnie tygodniowej normy czasu pracyp zatrudnianie pracowników powyżej dopuszczalnej liczby godzin nadliczbowych przeciętnie w tygodniu 6 7,4 9,9 18,3 niezapewnienie dni wolnych wynikających z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy 17 35,83 35,83 44,8 nieokreślenie lub nieprawidłowe określenieo systemów czasu pracy, rozkładów czasu pracy i okresów rozliczeniowych 51,3 49,88 0,00 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 10

12 Naruszenia przepisów o czasie pracy w sektorze budowlanym (% stwierdzonych nieprawidłowości w odniesieniu do liczby pracowników objętychh badanym zagadnieniem m) zatrudnianie pracowników znaruszeniemm 35 godzinnegoo odpoczynkuu tygodniowego 0,,8 zatrudnianie pracowników z naruszeniemm 11 godzinnego odpoczynku dobowego 1,2 brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułu przekroczenie normyy dobowej brak lub nieprawidłowa rekompensata z tytułu przekroczenie przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy niezapewnienie innego dniaa wolnego lub dodatkowego wynagrodzenia za pracę w niedzielę, święto zatrudnianie pracowników powyżej dopuszczalnej liczby godzin nadliczbowych przeciętnie w tygodniu 1,3 1,4 1,7 2,9 zatrudnianie pracowników powyżej dopuszczalnej liczby godzin nadliczbowych w roku kalendarzowym 3 niezapewnienie dni wolnych wynikających z przeciętnie pięciodniowegoo tygodnia pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym 10,,7 nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie ewidencji czasuu pracy Najwyższy odsetek uchybień dotyczył niewłaściwego określenia odpowiednich postanowień) ) w źródłach prawa wewnątrzzakładowego (lub braku systemów i rozkładów czasu pracy oraz długości okresów rozliczeniowych. Są to uchybienia formalne, mają one jednak znaczący wpływ na realizację funkcji ochronnej przepisów o czasie pracy oraz na naliczanie i wypłatę należnych pracownikom świadczeń. Skala stwierdzonych w tym zakresie nieprawidłowości jest porównywalna ze skalą naruszeń występujących w pozostałych sektorach objętych kontrolami w 2012 r. Niepokojąca jest także skala nieprawidłowości w zakresie prowadzenia ewidencji czasu pracy, ponieważ przekłada się to na prawidłowość ustalania wynagrodzenia pracownika i innych świadczeń związanych z pracą. Nieprowadzenie lub nieprawidłowe prowadzenie ewidencji czasu pracy ujawniono wobec blisko 19% pracowników. 11

13 Kontrole ujawniły w co 6 zakładzie pracę w dniu wolnym z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy (na ogół w sobotę), niezrekompensowaną przez pracodawcę innym dniem wolnym od pracy. Pięciodniowego tygodnia pracy nie zapewniono ponad 10% poddanych kontroli pracowników. Często praca w takim dniu, o ile pracownik nie otrzymał za nią innego dnia wolnego od pracy, dodatkowo powodowała przekroczenie przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy. Fakt wystąpienia takich przekroczeń można ustalić dopiero na koniec okresu rozliczeniowego, ponieważ aż do jego zakończenia pracodawca ma możliwość zbilansowania pracy w dniu wolnym wynikającym z rozkładu innym dniem wolnym. Jeżeli jednak tego nie uczyni, jest obowiązany zapłacić pracownikowi 100% dodatek za każdą godzinę pracy z tytułu przekroczenia średniotygodniowej normy czasu pracy. Mniejszy odsetek innych nieprawidłowości stwierdzonych u pracodawców z sektora budowlanego (zwłaszcza w zakresie zapewniania odpoczynków dobowego i tygodniowego, a także w zakresie przestrzegania normy dobowej, przeciętnie tygodniowej normy czasu pracy) wynika pośrednio z nieprawidłowości w prowadzeniu ewidencji czasu pracy, bowiem nieprawidłowości te są stwierdzane przeważnie na podstawie dokumentacji, do której ma dostęp inspektor pracy. Natomiast w przypadku ukrywania faktu świadczenia przez pracowników pracy wykraczającej poza godziny harmonogramowe, nie sposób ujawnić ewentualnych nieprawidłowości. W związku ze stwierdzonymi nieprawidłowościami skierowano do 444 pracodawców wystąpienia zawierające 1008 wniosków o usunięcie stwierdzonych naruszeń. W wyniku ujawnienia 169 wykroczeń związanych z naruszeniem przepisów dotyczących czasu pracy 77 osób ukarano grzywną w drodze mandatu karnego na łączną kwotę ponad 95 tys. zł oraz wobec 30 osób zastosowano środki oddziaływania wychowawczego. Ponadto do sądu skierowano wnioski o ukaranie 7 osób winnych popełnienia wykroczeń, a w jednym przypadku zawiadomiono prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. 2. PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI Analiza wyników kontroli wskazuje, że poważnym problemem w podmiotach sektora budowlanego są nieprawidłowości w zakresie określenia w źródłach prawa wewnątrzzakładowego systemów i rozkładów czasu pracy oraz długości okresów rozliczeniowych. Należy jednak zaznaczyć, że znaczna liczba stwierdzonych 12

14 nieprawidłowości w tym zakresie wystąpiła u małych pracodawców, którzy mają obowiązek uregulowania powyższego zagadnienia w formie obwieszczenia. Główną przyczyną tych nieprawidłowości była mała znajomość przepisów prawa pracy. Ponadto ta grupa pracodawców skupia się głównie na sprawach związanych z prowadzeniem działalności i pozyskiwaniem zleceń na roboty budowlane, nie przywiązując wagi do tworzenia wewnątrzzakładowych uregulowań. Dodatkowo, z uwagi na specyfikę wykonywanych prac (roboty budowlane, drogowe, instalacyjne itp.), które uzależnione są w znacznej mierze od warunków atmosferycznych, pracodawcy nie są zainteresowani określaniem okresów rozliczeniowych oraz rozkładów i systemów czasu pracy. Czas pracy pracowników uzależniony jest z reguły od warunków zlecenia. Umowy na roboty budowlane często zakładają krótkie terminy realizacji prac, których niedotrzymanie częstokroć wiąże się z koniecznością zapłaty kar umownych. Wywiązanie się z umownych terminów często powoduje zintensyfikowanie prac w krótkich okresach czasu, a w innym okresie brakiem tej pracy. Negatywnym zjawiskiem, obserwowanym zarówno w sektorze budowlanym jak i w innych branżach, jest brak prowadzenia lub nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy. Analiza ustaleń dokonanych przez inspektorów pracy wskazuje, że przedsiębiorcy prowadzący działalność budowlaną lekceważą obowiązki związane z prowadzeniem ewidencji czasu pracy, albo, co zdaniem kontrolujących jest bardziej prawdopodobne, celowo nie rejestrują czasu pracy pracowników, aby uniknąć dodatkowych kosztów, tj. obowiązku wypłacenia dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, wyższych składek na ubezpieczenia społeczne itp. Zjawisko to w małych firmach w wielu przypadkach wynika z przeświadczenia, że przepisy nakładające na nich obowiązek prowadzenia ewidencji czasu pracy są skomplikowane. Z tego powodu, pracodawcy niekiedy rezygnowali z prowadzenia ewidencji czasu pracy lub zlecali prowadzenie ewidencji czasu pracy odrębnym podmiotomnajczęściej biurom rachunkowym, które to ewidencjonowały czas pracy w oparciu o przedłożone przez pracodawców listy obecności, na których pracownicy potwierdzali podpisami jedynie fakt przyjścia do pracy. Odnosząc się do kolejnego, najczęściej stwierdzanego naruszenia polegającego na powierzaniu pracy w dniu wolnym z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy bez stosownej rekompensaty przewidzianej przepisami kodeksu pracy (innego dnia wolnego), należy zauważyć, że najczęstszą przyczyną omawianego naruszenia było przeświadczenie pracodawcy, że wypłata wynagrodzenia za pracę w tym dniu (powiększonego o stosowny dodatek) zwalnia go od obowiązku stosowania zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia 13

15 pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Część pracodawców jednakże doskonale zdawała sobie sprawę, że naruszają przepisy o czasie pracy (w takich przypadkach nieudzielenie dnia wolnego od pracy związane było najczęściej z brakami kadrowymi). Warto też zaznaczyć, że niejednokrotnie sami pracownicy nie są zainteresowani uzyskaniem innego dnia wolnego za pracę w dniu wolnym od pracy (dla zachowania zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy), lecz dodatkowym wynagrodzeniem. Oprócz wskazanych wcześniej przyczyn występowania nieprawidłowości dotyczących przestrzegania przepisów o czasie pracy w budownictwie należy także wymienić: przesłanki ekonomiczne Ukrywanie rzeczywiście przepracowanego przez pracowników czasu pracy powoduje brak konieczności wypłacania wynagrodzenia i stosownych dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych w należnej wysokości, co związane jest ograniczaniem kosztów prowadzonej działalności. Z doświadczeń inspektorów pracy prowadzących kontrolę firm budowlanych (terenów budów) wynika także, iż przestrzeganiem przepisów o czasie pracy często nie są zainteresowani sami pracownicy, bowiem w wielu sytuacjach wysokość otrzymywanego przez pracownika wynagrodzenia jest wynikiem efektu końcowego jego pracy, a nie czasu poświęconego na jej wykonanie. Pomimo określonej w umowie stawki wynagrodzenia zasadniczego (najczęściej w wysokości minimalnego wynagrodzenia), faktyczna kwota wypłaty ustalana jest w oparciu o ilość wykonanej pracy. Taka sytuacja powoduje, iż żadna ze stron stosunku pracy nie jest zainteresowana przestrzeganiem przepisów dotyczących czasu pracy. Ważnym elementem w działalności podmiotów gospodarczych, w tym sektora budownictwa są wyniki ekonomiczne, dla uzyskania których pracodawcy przeprowadzają różne działania oszczędnościowe, w tym działania ograniczające koszty pracy. Mniejsza ilość inwestycji prowadzonych w budownictwie powoduje, iż pracodawcy zmniejszają zatrudnienie. W sytuacji pozyskania nowych zleceń na wykonanie nowych robót, prowadzone są one przy zmniejszonym stanie zatrudnienia, co może powodować zintensyfikowanie prac dla zatrudnionych pracowników. Prowadzenie ewidencji czasu pracy związane jest ściśle z naliczaniem i wypłacaniem pracownikom wynagrodzenia za pracę, ustalaniem wysokości składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy, a to z kolei jest przedmiotem kontroli różnych organów (ZUS, urzędy skarbowe, PIP), które mogą egzekwować realizację wyżej wskazanego obowiązku. Dlatego też pracodawcy, chcąc uniknąć dodatkowych kosztów, nie prowadzą lub nierzetelnie prowadzą ewidencję czasu pracy, a pracowników 14

16 najprawdopodobniej wynagradzają nie wykazując tego w żadnym dokumencie (tzw. szara strefa). warunki organizacyjne (dot. głównie małych podmiotów) Pracownicy zatrudnieni w firmach budowlanych często świadczą pracę poza miejscem siedziby firmy. Roboty prowadzone są w różnych częściach kraju i poza jego granicami (podwykonawcy, wykonawcy określonych robót). W takich sytuacjach w wielu przypadkach sami pracownicy nie stosują obowiązujących przepisów w zakresie czasu pracy, chcąc jak najszybciej zakończyć prace i wrócić do domu. Takie decyzje są często podejmowane przez pracowników bez wiedzy i zgody pracodawcy. Pojawia się tutaj także problem z prawidłowym wypełnianiem i przechowywaniem dokumentacji na budowie. nieprawidłowa interpretacja i stosowanie przepisów regulujących czas pracy Zdaniem pracodawców, u podłoża nieprzestrzegania przepisów o czasie pracy leżą przede wszystkim skomplikowane, niejednoznaczne regulacje prawne, których stosowanie często wymaga posiłkowania się orzecznictwem Sądu Najwyższego (dotyczy to chociażby zaliczania do czasu pracy czasu tzw. szkoleń doskonalących czy podróży służbowej). 15

17 II. PRZESTRZEGANIE PRZEPISÓW O WYPŁACIE WYNAGRODZENIA ZA PRACĘ ORAZ INNYCHH ŚWIADCZEŃ ZE STOSUNKU PRACY A. KONTROLE PRZESTRZEGANIA PRZEPISÓW O WYPŁACIE WYNAGRODZENIA W ZAKŁADACH RÓŻNYCH BRANŻ B 1. WYNIKI KONTROLI W 2012 roku inspektorzy pracy przeprowadzili 9200 kompleksowych kontroli przestrzegania przepisów prawa pracyy przy wypłacie wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy u 8728 pracodawców (w 2011 r. przeprowadzono 1420 kontroli ukierunkowanych wyłącznie na weryfikację kwestii płacowych). W kontrolowanych zakładach zatrudnionych było pracowników, w tym 214,8 tys. kobiet i 3,,2 tys. młodocianych. łącznie prawie 645 tys. Struktura kontroli z zakresu wypłaty wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunkuu pracy wg PKD Działalność profesjonalnaopieka zdrowotna i pomoc społ. Usługi administrowania Zakwaterowanie i usługi gastr. 4,,3% 4,8% Pozostała działalność usługowa 8, 6% 3% 2,7% 2,3% 3,5% Inne 31,4% Handel, naprawy Edukacja 6,9% 10,6% 21,7% Transport i gospodarka magazyn. Budownictwo Przetwórstwo przemysłowe 16

18 Struktura kontroli z zakresu wypłaty wynagrodzeń i innych świadczeńń ze stosunku pracy wg wielkości zakładu od 50 do 249 zatrudnionych 250 i więcej zatrudnionych 4% do 9 zatrudnionych 14,7% 45,7% % 35,6% od 10 do 49 zatrudnionych Najwięcej nieprawidłowości dotyczyło niewypłaceniaa lub nieterminowej wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy. Co trzeci pracodawca naruszał przepisy w zakresie wypłaty wynagrodzenia za pracę (nie wypłacił w ogóle lub wypłacił nieterminowo), przy czym coo piąty nie dotrzymał terminu jego wypłaty. 17

19 Naruszenia przepisów o wypłacie wynagrodzeń i innych świadczeń ś ze (% pracodawców, u których stwierdzono nieprzestrzeganie przepisów) stosunku pracy Niewypłacenie lub nieterminowa wypłata wynagrodzenia za urlop Niewypłacenie lub nieterminowa wypłata dodatku za pracę w niedziele i świętaś Niewypłacenie lub nieterminowa wypłata wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy Niewypłaceniee lub nieterminowa wypłataa wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy, za który pracownik zachowuje prawoo do wynagrodzenia Niewypłacenie lub nieterminowa wypłata należności z tytułuu podróży służbowej 22 Niewypłacenie lub nieterminowa wypłata dodatkowego wynagrodzenia za pracę w porze nocnej 266 Niewypłacenie lub nieterminowe wypłacenie wynagrodzenia Niewypłacenie lub nieterminowa wypłata odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracownika Niewypłaceniee lub nieterminowa wypłata wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych 43 Niewypłacenie lub nieterminowa wypłata ekwiwalentu za urlop Najmniej nieprawidłowości dotyczyło ryczałtu za pracę w porze nocnej, za pracęę w godzinach nadliczbowych oraz potrąceń z wynagrodzenia. ryczałtu Regulując nieprawidłowości w zakresie wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy stwierdzone podczas ww. kontroli inspektorzy pracy zastosowali następujące środki prawne: wystąpienia zawierające wnioski o usunięcie stwierdzonychh naruszeń, 18

20 5 426 decyzji nakazujących wypłatę wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy na kwotę ponad 109,5 mln zł, 602 ustne polecenia usunięcia stwierdzonych uchybień.. Struktura decyzji płacowych wg branż Zakwaterowaniee i Usługi usługi gastron.. administrowania Opieka zdrowotna i pomocc społ. Inne Przetwórstwo przemysłowe Działalność profesjonalna Edukacja 2% % 2,7% 3% 3,7% 3,9% 6,9% 8,9% 30,4% 14,3% Transport i gospodarka magaz 24,2% Handel, naprawy Budownictwo Struktura decyzji płacowych wg wielkości zakładów 250 i więcejj zatrudnionych od 50 do 249 zatrudnionych 6,4% % do 9 zatrudnionych 20,8% 29,7% 43,1% od 10 do 49 zatrudnionych 19

21 Struktura wniosków w wystąpieniach wg branż Działalność profesjonalna Opieka zdrowotna i pomoc społ. Inne Handel, naprawy Usługi administrowania Edukacja 2,6% 3% 4,4% 4,8% 10,9% 26,,1% 4,8% Zakwaterowanie i usługi gastron. 11,6% 19,5% 12,3% Przetwórstwo przemysłowe Budownictwo Transport i gospodarka magaz Struktura wniosków w wystąpieniach wg wielkości zakładów 250 i więcej zatrudnionych od 50 do 249 zatrudnionych 20,4% 5,7% % do 9 zatrudnionych 35,7% % 38,2% od 10 do 49 zatrudnionych 20

22 Struktura poleceń wg branż Usługi administrowania Inne Przetwórstwo przemysłowe Pozostała działalność usług. Informacja i komunikacja Zakwaterowanie i usługi gastron. 3,2% 3,3% 3,3% 6,6% 13% 23,8% % 11,5% 12,1% 23,3% Budownictwo Transportt i gospodarka magaz Handel, naprawy Struktura poleceń wg wielkościi zakładów 250 i więcej zatrudnionych od 50 do 249 zatrudnionych 4,7% do 9 zatrudnionych 27,1% 29,2% % 39% od 10 do 49 zatrudnionych 21

23 Ponadto na 2150 osób nałożono grzywnęę w drodze mandatu karnego na kwotę ponad 2 mln 725 tys. zł (przeciętnie zł), skierowano 533 wnioski o ukaranie do sądu, zaś wobec 1094 osób zastosowano środki oddziaływania wychowawczego. Inspektorzy pracy skierowali do prokuratury 16 zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstw dotyczących niewypłacenia pracownikom wynagrodzenia za pracę i innych należnych świadczeń. Jak już wyżej zaznaczono, liczba przeprowadzonych w roku 2012 kontroli ukierunkowanych na problematykę świadczeń pracowniczychh wyniosła ponad 9 tys., przy czym 50% z nich wiązało się jednocześnie z badaniem zgłoszonej skargi. Fakt ten jest powodem nieporównywalności uzyskanych danych statystycznych z danymi z lat poprzednich (dla przykładu: w 2011 r. przeprowadzono 1,4 tys. takich kontroli, z których prawie 70% dotyczyło zgłoszonych skarg). Niemniej, analiza danych ze wszystkich kontroli przeprowadzonych w omawianym okresie (zarówno kompleksowych, jak i realizowanych w ramach rutynowej działalności inspekcyjnej, a dotyczących wypłaty w wynagrodzeń i innych świadczeń) pozwala na stwierdzenie, żee skala naruszeń w tym obszarze utrzymuje się na niepokojąco wysokim poziomie. W 2012 roku inspektorzy pracyy ujawnili różnego rodzaju naruszenia przepisów w sferzee świadczeń przysługujących za pracę u 17,5 tys. pracodawców. Wypłata wynagrodzeń i innych świadczeń w latach Liczba pracodawców, u których k inspektorzy stwierdzili niewypłacenie wynagrodzenia Liczba pracodawców, u których inspektorzy stwierdzili nieterminowość wypłaty wynagrodzeń

24 Liczba pracodawców, u których k inspektorzy stwierdzili różnego rodzaju naruszenia przepisów dot. wypłaty wynagrodzeń i innych i świadczeń Liczba skarg zgłoszonych z do PIP dot. wynagrodzeń i innych świadczeń Inspektorzy pracy uregulowali ww. nieprawidłowości w zakresie z wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy w drodze 10,1 tys. decyzji dotyczących 158,,8 tys. pracowników (na łączną kwotę 230,1 mln zł), 33,8 tys. wniosków w wystąpieniach oraz 1857 ustnych poleceńń usunięcia stwierdzonych uchybień. Analiza ww. decyzji wskazuje, żee średnia kwota należności przypadająca na jednego pracownika wyniosła 1449 zł. Największą łączną kwotę zaległości wg sekcji PKD zanotowano w przetwórstwiee przemysłowym (87,77 mln zł) i budownictwie (44,7 mln zł), zaś najwyższe średnie kwoty przypadające na jednego pracownika wystąpiły w opiece zdrowotnej i pomocy społecznej (2.913 zł), edukacji (2.846 zł) z i usługach administrowania (2.580 zł) 1. Ogółem w następstwie realizacji środkóww prawnychh wydanychh wskutek kontroli przeprowadzonych w 2012r. wyegzekwowano kwotę 104,22 mln zł należności tytułem niewypłaconych wynagrodzeńń i innych świadczeń ze stosunku pracy naa rzecz 140,8 tys. pracowników (odpowiednio w 2011 r. wyegzekwowano kwotę 84,6 mln zł na rzecz ponad 82,1 tys. pracowników, zaś w 2010 r. kwotę 134,3 mln zł dla 129,7 tys. pracowników). W wyniku stwierdzenia wykroczeń osóbb zostało ukaranych grzywną w drodze mandatu karnego na kwotę 7,2 mln zł, do sądu skierowano wniosków o ukaranie, zaś wobec osób zastosowanoo środki oddziaływaniaa wychowawczego z tytułu popełnienia wykroczeń. 1 wg stanu na dzień r. 23

25 Ponadto w 2012 roku inspektorzy pracy skierowali do prokuratury 227 zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstw dotyczących niewypłacenia pracownikom wynagrodzenia za pracę i innych należnych świadczeń (w tym 192 przestępstwa z art Kodeksu karnego i 35 przestępstw z art Kodeksu karnego). W 29 przypadkach (13% skierowanych zawiadomień) postępowania wszczęte na skutek zawiadomień kierowanych przez inspektorów pracy zakończyły się skierowaniem przez prokuratora do sądu aktu oskarżenia. Najwięcej z nich dotyczyło przestępstwa określonego w art k.k. (złośliwe lub uporczywe naruszenie praw pracownika związane z niewypłaceniem pracownikom wynagrodzenia lub innych należnych świadczeń). W sprawach tych do tej pory sądy w 3 przypadkach skazały sprawców na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, w 2 skazały sprawców na karę grzywny, a 2 postępowania zostały warunkowo umorzone. W 2012 roku odsetek postępowań umorzonych przez prokuraturę we wskazanych sprawach wyniósł 40%. Liczba wydanych postanowień prokuratury o odmowie wszczęcia postępowania we wskazanych sprawach wyniosła 30 (13% zawiadomień). Przyczyną umorzenia lub odmowy wszczęcia postępowania było z reguły niedopatrzenie się złośliwości i uporczywości w działaniu pracodawców, szczególnie wówczas, gdy powoływali się oni na trudną sytuację finansową, uniemożliwiającą wywiązanie się z obowiązku wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy. W ciągu pierwszego kwartału 2013 r. inspektorzy pracy ujawnili różnego rodzaju naruszenia przepisów w sferze świadczeń przysługujących za pracę u 4,9 tys. podmiotów. Regulując nieprawidłowości w zakresie wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy stwierdzone podczas ww. kontroli inspektorzy pracy zastosowali następujące środki prawne: wystąpienia zawierające wniosków o usunięcie stwierdzonych naruszeń, decyzje nakazujące wypłatę wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy na kwotę ponad 785 tys. zł, 668 ustnych poleceń usunięcia ujawnionych uchybień. Ponadto na 1,6 tys. osób nałożono grzywnę w drodze mandatu karnego na kwotę 1,9 mln zł (średnio na ukaranego zł) z tytułu popełnienia wykroczeń, skierowano 412 wniosków o ukaranie do sądu obejmujących wykroczenia, zaś wobec 902 osób zastosowano środki oddziaływania wychowawczego z tytułu popełnienia wykroczeń. 24

26 Ogółem w następstwie realizacji środków prawnych wydanych wskutek ww. kontroli wyegzekwowano kwotę 54,2 mln zł należności tytułem niewypłaconych wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy na rzecz 23,9 tys. pracowników PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI Z obserwacji inspektorów pracy wynika, że bardzo często zaległości w wypłacie wynagrodzeń sięgają kilku miesięcy, a pierwotne uchybienia w zakresie terminowości wypłat poszczególnych składników wynagrodzenia przeradzają się w zjawisko niewypłacania wynagrodzeń w ogóle. Sytuacja ta powodowana jest w znacznej mierze problemami finansowymi, z którymi borykają się pracodawcy. Walka o utrzymanie się na zdestabilizowanym rynku przy długotrwałym niedoborze środków pieniężnych skłania pracodawców do szukania różnych nie zawsze zgodnych z prawem - sposobów realizacji obowiązku wypłaty należnych pracownikom wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy. Pracodawcy posiadający mniej środków niż suma wierzytelności pracowniczych decydują się na wypłatę wynagrodzenia w ratach, zaspokajając roszczenia pracowników jedynie w granicach wynagrodzenia zasadniczego, bądź odsuwają w czasie realizację zobowiązań wobec byłych lub nieobecnych pracowników. Łamanie praw pracowniczych rzadko spotyka się ze sprzeciwem osób poszkodowanych, którzy przyzwalają na te praktyki z obawy przed utratą pracy. Gotowość złożenia skargi lub dochodzenia roszczeń na drodze sądowej pojawia się z reguły w chwili definitywnego rozstania z pracodawcą. Przykład: Dążąc do utrzymania się na rynku, pracodawca - spółka z o.o. w Malborku za priorytet przyjął zakup materiałów koniecznych do kontynuowania produkcji. W dalszej kolejności, stosownie do posiadanych zasobów, wypłacał pracownikom wynagrodzenia za pracę, najczęściej w systemie ratalnym. W miarę spływu środków pieniężnych na konto spółki w wysokości zbyt małej na zaspokojenie należności wszystkich pracowników, pracodawca niejednokrotnie pomijał osoby, z którymi umowy o pracę zostały już rozwiązane, przebywające na zwolnieniach lekarskich czy mające inne źródło dochodu. W pierwszej kolejności wypłacał wynagrodzenia dla nowych pracowników, co wynikało z chęci zatrzymania ich w spółce. Zatrudnieni - wobec wizji bezrobocia - akceptowali taki stan rzeczy. Skargi lub pozwy są składali głównie byli pracownicy, którzy nie mieli już nic 2 wg stanu na dzień r. 25

27 do stracenia i chcieli odzyskać należne im świadczenia. Po P uzyskaniu prawomocnych orzeczeń sądowych ich wykonanie, ze względu na trudnąą sytuacją finansowąą spółki, odbywało się za pośrednictwem komornika. Wydłużało to czas oczekiwaniaa przez uprawnionych na należne im świadczenia ze stosunku pracy, natomiast pracodawcy dawało możliwość przeznaczania tych środkóww na wynagrodzenia dla aktualnie zatrudnionych pracowników. Przykład: W celu ratowania spółki przedd upadłością (i chcąc terminowo wywiązać się z kontraktów zawartych z kontrahenta ami) pracodawca spółka s z o.o. w Tczewie - za priorytet przyjąłł wypłatę wynagrodzen nia za okres oddelegowania pracowników do pracy za granicę. Wypłata, w miarę posiadanych środków, była dokonywana w ratach, najczęściej nieterminowo, co wynikało ze złej sytuacji ekonomicznej spółki. Natomiast pomijano wypłatę wynagrodzeń za okres od zatrudnieniaa do czasu oddelegowania, z reguły bardzo krótki, w którym pracownik odbywał szkolenie z zakresu bhp oraz załatwiał wszystkie formalności związane z wyjazdem za granicę. Takie działanie pracodawcy spowodowało kilkumiesięczną zaległość w wypłatach części wynagrodzeń za pracę. Przyczyny naruszeń w zakresie wypłaty wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy wadliwy układ zbiorowy pracy lub regulamin wynagradzania 0,2% innee (np. zleceniee przelewu w dniu wypłaty, które bank zrealizowałł po tym terminie) 20,8% % brak środków finansowych bezpodstawne potrąceniee 3% 5% 32% 3 7% 32% pomyłki w obliczeniach niewłaściwa metoda obliczania nieznajomość przepisów Podobnie jak w latach poprzednich, brak środków finansowychh jest wskazywany przez pracodawców jako główna przyczyna ujawnionych naruszeń w zakresie wypłaty 26

28 wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń ze stosunku pracy. Trudną sytuację ekonomiczną pracodawcy tłumaczą kryzysem gospodarczym, wciąż rosnącymi kosztami pracy oraz wzrostem innych obciążeń fiskalno-prawnych (np. podwyższenie składki na ubezpieczenie rentowe leżące po stronie płatnika), czy daleko idącymi ograniczeniami w możliwości pozyskiwania nowych źródeł finansowania działalności (m.in. w wyniku zaostrzenia polityki kredytowej). Wskazują też na znaczne opóźnienia w realizacji zobowiązań oraz niewywiązywanie się kontrahentów z obowiązku zapłaty za zrealizowane zlecenia, jak również trudności w wyegzekwowaniu należności za zrealizowane zobowiązania. O ile w wielu przypadkach twierdzeniom tym nie sposób odmówić wiarygodności, to biorąc pod uwagę fakt, iż jeszcze w czasie trwających kontroli niektórzy pracodawcy regulowali zaległości wobec swoich pracowników nie zawsze opóźnienia w rozliczeniach z kontrahentami były rzeczywistą przyczyną nieprawidłowości dotyczących wypłaty wynagrodzeń. Wydaje się bowiem, że nadal część pracodawców traktuje należności pracownicze jako zadłużenie drugiej kategorii, pierwszeństwo przyznając podmiotom gospodarczym, z którymi współpracuje. Wymaga podkreślenia, iż często, oprócz zaległości względem pracowników, pracodawcy posiadają znaczne zaległości z tytułu nieodprowadzonych składek na ubezpieczenie społeczne, podatków czy zaciągniętych kredytów. Wówczas niejednokrotnie, zamiast wypłacać świadczenia należne pracownikom, pracodawcy przeznaczają środki pieniężne, którymi dysponują, na inne zobowiązania, co pozwala na przetrwanie przejściowych trudności finansowych bez konieczności pozyskiwania środków poprzez sprzedaż majątku trwałego firmy. Terminowe regulowanie innych zobowiązań, niż należności ze stosunku pracy, chroni pracodawcę przed koniecznością zapłaty wysokich odsetek za zwłokę, podczas gdy niewypłacenie wynagrodzeń w terminie nie obliguje do naliczenia odsetek, tych bowiem pracownicy mogą dochodzić jedynie na drodze postępowania sądowego. Tymczasem kontrole PIP wskazują, że w przypadku uzyskania przez pracowników należnych świadczeń, najczęściej rezygnują oni z dochodzenia prawa do odsetek. Przeprowadzone kontrole wskazują, iż częstą przyczyną nieprawidłowości w zakresie wypłaty wynagrodzenia i innych świadczeń ze stosunku pracy jest także nieznajomość obowiązujących przepisów. Natomiast znacznie rzadziej powodem niewypłacenia świadczenia w należnej wysokości były niewłaściwe metody naliczania świadczeń lub pomyłki w obliczeniach. Pracodawcy coraz częściej korzystają z outsourcingu, co z jednej strony pozwala skoncentrować się na procesach zarządczych, z drugiej jednak prowadzi do powierzania kwestii kadrowo-płacowych biurom rachunkowym, specjalizującym się nie w 27

29 sprawach pracowniczych, a raczej podatkowych czy związanych z ubezpieczeniami społecznymi. Nierzadko pracownicy tych podmiotów nie znają zasad obliczania świadczeń pracowniczych bądź też bazują na nieaktualnych przepisach. Należy też zwrócić uwagę na narastający problem korzystania przez pracodawców z kadrowo-płacowych programów komputerowych zawierających błędy lub nieaktualizowanych. Przyczyną nieprawidłowości stwierdzonych w czasie kontroli jest również nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy. Pracodawcy podejmują ryzyko ewentualnych konsekwencji wykroczeniowych z tego tytułu, licząc na korzyści wynikłe z nieopłacania wynagrodzenia za godziny nadliczbowe czy dodatkowego wynagrodzenia za pracę w porze nocnej. Zdarza się, że stwierdzone nieprawidłowości są usuwane już w trakcie kontroli (o ile pracodawca dysponuje środkami pieniężnymi, a świadczenia nie wypłacono z powodu nieznajomości przepisów lub zaniżono w następstwie pomyłek w obliczaniu czy błędnej interpretacji przepisów). W takich przypadkach pracodawcy, a częściej służby kadrowofinansowe, bardzo chętnie korzystają z poradnictwa Państwowej Inspekcji Pracy. Udzielone porady wpływają bezpośrednio na podniesienie poziomu wiedzy w zakresie prawidłowego naliczania świadczeń pieniężnych przez osoby do tego zobowiązane, co powinno procentować w przyszłości mniejszą liczbą nieprawidłowości. B. KONTROLE PRZESTRZEGANIA PRZEPISÓW O WYPŁACIE WYNAGRODZENIA W PODMIOTACH NALEŻĄCYCH DO SEKTORA BANKOWEGO 1. WYNIKI KONTROLI W 2012 r. inspektorzy pracy przeprowadzili 154 kompleksowe kontrole przestrzegania przepisów prawa pracy przy wypłacie wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy u 150 pracodawców należących do sektora bankowego. W kontrolowanych zakładach zatrudnionych było łącznie ponad 45,2 tys. pracowników, w tym ponad 34,8 tys. kobiet. 28

30 Wypłata wynagrodzeń i innych świadczeń w sektorze bankowym - naruszenia przepisów niewypłacenie lub nieterminow wypłata wynagrodzenia 7 potrącenia z wynagrodzeniaa z naruszeniem przepisów 12 niewypłacenie lub nieterminowa wypłata należności z tytułu podróży służbowej niewypłacenie lub nieterminowa wypłata wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy niewypłacenie lub nieterminowa wypłata ryczałtu za pracę w porze nocnej niewypłacenie lub nieterminowa wypłata dodatku za pracę w niedziele i święta niewypłacenie lub nieterminowa wypłata odprawyy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracownika niewypłacenie lub nieterminowa wypłata dodatkowego wynagrodzenia zaa pracę w porze nocnej niewypłacenie lub nieterminowa wypłata ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy y niewypłacenie lub nieterminowa wypłata wynagrodzenia za pracęę w godzinachh nadliczbowych 56 % pracodawców naruszających przepisy Najczęściejj występującą nieprawidłowością u skontrolowanych pracodawców z sektora bankowego było niewypłacenie wynagrodzeniaa za pracę w godzinach nadliczbowych z tytułu przekroczenia normy dobowej, m.in. w następstwien e rozpoczęcia pracy w tej samej dobie. Jednym z powodów takiego stanu s byłoo pokrywanie się harmonogramowych godzin pracy pracownika z godzinami otwarcia placówki bankowej, podczas gdy pracownik faktycznie dłużej pozostawał w dyspozycji pracodawcy z uwagi na czynności związane z rozpoczęciem lub zakończeniem pracy banku. Ponadto naruszenia normy dobowej wynikały z konieczności zmiany miejsca wykonywaniaw a pracy (placówki) w poszczególnych dniach tygodnia, dla których ustalono różne godziny otwarcia. Wskazuje to na nieznajomość przepisów prawa pracy w zakresie ustalania u dobowego wymiaru i rozkładu czasu pracy pracowników orazz definicji doby pracowniczej, szczególnie w sytuacji, gdy prowadzona ewidencja czasu pracy wskazuje na wykonywanie pracyy w tej samej dobie pracowniczej. 29

31 Przykład: W trakcie kontroli w oddziale banku w Rzeszowie stwierdzono nieprawidłowości w zakresie rozliczania czasu pracy skutkujące błędnym naliczaniem dla niektórych pracowników wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych. Ujawniono bowiem, na podstawie danych uzyskanych z logowań i wylogowań hostów (końcówek systemu bankowego obsługiwanych indywidualnie przez pracowników) w komputerowej sieci bankowej, iż niektórzy pracownicy kończyli pracę po wyznaczonej w harmonogramie pracy godzinie. Wynikało to z przyjęcia założenia, że godzina zakończenia pracy jest tożsama z godziną zamknięcia placówki bankowej, co nie uwzględniało faktu pracowniczego obowiązku zakończenia obsługi klientów, którzy przed godziną zamknięcia banku znajdowali się jeszcze w jego siedzibie (a także zakończenia księgowań operacji bankowych dokonanych w trakcie danego dnia w elektronicznym systemie księgowym banku). Ponadto z treści zawartych umów o pracę wynikało, iż pracownicy oddziału banku w Rzeszowie zobowiązani byli wykonywać pracę w jego filiach i punktach obsługi klienta zlokalizowanych na terenie miasta, dla których ustalono różne godziny rozpoczęcia pracy. Dochodziło więc do sytuacji, że pracownik zmieniający miejsce wykonywania pracy - zgodnie z ustalonym harmonogramem pracy - rozpoczynał ponownie pracę w tej samej dobie pracowniczej, a więc na skutek przekroczenia dobowej normy czasu pracy pracował w godzinach nadliczbowych. Dodatkowo, na podstawie analizy zestawień dotyczących faktycznych godzin uzbrajania (aktywacji) systemów alarmowych poszczególnych jednostek organizacyjnych banku (pozyskanych od podmiotów zapewniających fizyczną ochronę lokali bankowych) i porównania ich z zapisami ewidencji czasu pracy stwierdzono, iż niektórzy pracownicy wykonywali pracę w godzinach nadliczbowych wynikających z przekroczenia dobowych norm czasu pracy. Pracownicy ci na polecenie pracodawcy uczestniczyli bowiem po upływie harmonogramowo wyznaczonej godziny zakończenia pracy - w zabezpieczeniu placówki bankowej (uzbrojeniu systemu alarmowego po zakończeniu pracy przez wszystkich pracowników placówki wspólnie z osobą zatrudnioną w danej placówce na stanowisku kierowniczym). Tym samym pozostawali w tym czasie w dyspozycji pracodawcy, a więc świadcząc na jego rzecz pracę w godzinach nadliczbowych. Wyniki kontroli wskazują, że skala nieprawidłowości ujawnianych w podmiotach należących do sektora bankowego nieco odbiega od stwierdzanych u pozostałych pracodawców. 30

32 Naruszenia przepisów o wypłacie wynagrodzenia i innych świadczeń w 2012 r. (% pracodawców z podziałem na branże, u których stwierdzono nieprawidłowości) sektor bankowy inne podmioty Niewypłacenie wynagrodzenia Niewypłacenie wynagrodzenia w terminie 1 Niewypłacenie wynagrodzenia w wysokości co najmniej równej minimalnemu wynagrodzeniu za pracę Niewypłacenie wynagrodzenia w prawidłowej wysokości Potrącenia z wynagrodzenia z naruszeniem przepisów Niewypłacenie wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych Niewypłacenie wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych w terminie lub w prawidłowej wysokości Niewypłacenie dodatku za pracę w porze nocnej Niewypłacenie dodatku za pracę w niedziele i święta 31

33 W porównaniu z nieprawidłowościami ujawnionymi w następstwie kontroli tematycznych z zakresu wynagrodzeń w podmiotach spoza sektora bankowego zwraca uwagę znikoma liczba przypadków niewypłacenia wynagrodzenia w kontrolowanych podmiotach (u pracodawców należących do sektora bankowego nieprawidłowość tę stwierdzono jedynie w odniesieniu do 0,2% skontrolowanych w tym zakresie pracowników, w porównaniu z 20% pracowników skontrolowanych w tym zakresie u pracodawców spoza sektora bankowego). Wydaje się zatem, iż skutki kryzysu gospodarczego nie miały wpływu na stopień realizacji obowiązków pracodawców dotyczących wypłaty wynagrodzenia i innych świadczeń pracowniczych. Kontrolowani nie zmagali się z problemami natury finansowej, tym samym mogli wypłacać należności pracownikom. Z kolei wyższy odsetek nieprawidłowości w zakresie wypłaty wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, jej terminowości i wysokości, stwierdzony w podmiotach należących do sektora bankowego, jest skutkiem opisanych powyżej praktyk zatrudniania pracowników ponownie w tej samej dobie pracowniczej oraz rozmijania się harmonogramowych godzin pracy pracownika (tożsamych z godzinami otwarcia placówki bankowej) z faktycznym czasem pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy z uwagi na czynności związane z rozpoczęciem lub zakończeniem pracy banku. Regulując nieprawidłowości w zakresie wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy stwierdzone podczas ww. kontroli inspektorzy pracy zastosowali następujące środki prawne: 104 wystąpienia zawierające 224 wnioski o usunięcie stwierdzonych naruszeń, 13 decyzji nakazujących wypłatę wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy na kwotę blisko 18 tys. zł, 13 ustnych poleceń usunięcia ujawnionych uchybień. Ponadto na 15 osób nałożono grzywnę w drodze mandatu karnego na kwotę zł (średnio na ukaranego 1153 zł), skierowano 1 wniosek o ukaranie do sądu, zaś wobec 27 osób zastosowano środki oddziaływania wychowawczego. 2. PRZYCZYNY NIEPRAWIDŁOWOŚCI Niemal w ogóle skontrolowani pracodawcy nie wskazywali złej sytuacji ekonomicznej jako przyczyny stwierdzonych nieprawidłowości. Większość uchybień była wynikiem nieznajomości przepisów przez osoby realizujące obowiązki kadrowo-płacowe w kontrolowanych podmiotach. Tę przyczynę wskazywano najczęściej w związku 32