Patomechanizm zatrzymania górnych stałych kłów oraz diagnostyka i ocena radiologiczna ich położenia

Transkrypt

1 PRACE POGLĄDOWE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, ISSN X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association MAGDALENA ZABEL Patomechanizm zatrzymania górnych stałych kłów oraz diagnostyka i ocena radiologiczna ich położenia Pathomechanism of the Impacted Maxillary Canines, Diagnosis and Radiological Evaluation of Their Localization Klinika Ortodoncji Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Streszczenie Celem pracy jest omówienie przyczyn występowania zatrzymanych kłów szczęki na podstawie obserwacji ich dłu giej drogi wyrzynania zależnej od okolicznych struktur anatomicznych i uwarunkowań związanych z niedoborem lub nadmiarem miejsca w łuku zębowym. Przedstawiono ponadto metody oceny położenia zatrzymanych kłów na podstawie wskaźników radiologicznych według Ericsona, Kurola i Mloska (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, ). Słowa kluczowe: zatrzymany kieł, wskaźniki radiologiczne, leczenie. Abstract The aim of the work was discussion on the etiology of canine impaction in maxilla based on its long eruption way depending on adjacent anatomical structures and conditions connected with space deficiency or excess in the den tal arch. Moreover, methods of assessment of impacted canine position based on radiological parameters by Eric son and Kurol, and by Mlosek were presented (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, ). Key words: impacted canine, radiological parameters, treatment. Zgodnie z danymi z piśmiennictwa najczęściej zatrzymanymi zębami stałymi są: trzecie trzonow ce dolne, górne kły i trzecie trzonowce górne, dru gie przedtrzonowce dolne, drugie przedtrzonowce górne i siekacze przyśrodkowe górne [1 3]. Za trzymane górne stałe kły stanowią ok. 56% wszy stkich zatrzymanych stałych zębów [2]. W odniesieniu do kłów szczęki za prawidłowe uznaje się wyrzynanie między 11. a 13. rokiem ży cia, a żuchwy między 10. a 12. [4, 5]. Dane epide miologiczne co do częstości występowania zatrzy manych kłów górnych według różnych autorów nieco się różnią. Zgodnie z badaniami Ericsona i Kurola [6, 7] w populacji szwedzkiej ocenia się je na 1,5 2%, a w populacji kaukaskiej na 1 2%, z czego 8% dotyczy obu stron łuku zębowego [4]. Wyniki uzyskane przez innych autorów kształtują się w granicach 0,9 4,3% populacji [8 13]. Zaob serwowano, że u dziewcząt wada występuje dwa razy częściej (1,17%) niż u chłopców (0,51%) [8]. Wśród przyczyn niewyrznięcia się zębów wy mienia się czynniki ogólne, miejscowe i idiopa tyczne. Z czynników ogólnych wskazuje się na za burzenia wewnątrzwydzielnicze, dziedziczność oraz niedobór witaminy D, do czynników miejsco wych obecność torbieli, zębów nadliczbowych, zwężenia, skrócenie długości łuku zębowego po wodujące brak miejsca w łuku, opóźnioną resorp cję korzeni jednoimiennych zębów mlecznych, nieprawidłową pozycję zęba, urazy, ankylozę zę ba, włókniakowatość dziąseł, zakłócenia w se kwencji erupcji zębów, rotacje zawiązka zębowe go, a także przedwczesne ukończenie rozwoju ko rzenia [8, 9, 12 15]. W odniesieniu do kłów szczęki za przyczynę spośród czynników miejscowych uważa się kolej ność wyrzynania, gdyż zęby te wyrzynają się jako ostatnie w przednim odcinku łuku zębowego, po siekaczu bocznym oraz po pierwszym przedtrzo nowcu. Stwierdzono, że zwężenie szczęki może spowodować przemieszczenie dowargowe kła po za łuk lub jego zatrzymanie [16]. Powodem może

2 Patomechanizm zatrzymania górnych stałych kłów 283 również być to, że kieł górny ma najdłuższą, spo śród wszystkich zębów drogę wyrzynania. Coulter i Richardson [17] wykazali, że zęby te między 5. a 15. rokiem życia muszą przebyć drogę ok. 22 mm we wszystkich trzech płaszczyznach. Ogólnie ocenia się, że kieł szczęki ma do pokonania długi dystans, który podczas wyrzynania wynosi średnio 11,48 mm dotylnie, 18,56 mm pionowo i 2,67 mm bocznie. Odnotowano także różnicę 5 mm między najbardziej podniebienną a najbardziej po liczkową pozycją kła [17]. Fizjologiczną drogę wyrzynania górnych kłów w 1941 r. opisał Broad bent [18]. Podobną pracę dotyczącą odontogenezy kłów przedstawił Van der Linden [11]. Wzrost i różnicowanie się stałych kłów zacho dzi krótko przed urodzeniem, a ich mineralizacja rozpoczyna się w 4 5 miesiącu życia i trwa do ok. 6 7 roku życia (ryc. 1). W przypadku górnych kłów proces ten rozpoczyna się od strony podniebiennej i powyżej kłów mlecznych, a w przypadku kłów dolnych językowo, poniżej kłów mlecznych. W roz woju zawiązki górnych kłów z pozycji podniebien nej migrują do przodu i w dół do pozycji policzko wo przedsionkowej, gdzie ok. 9. roku życia powin ny już być wyczuwalne palpacyjnie nad mlecznymi kłami, wysoko w przedsionku jamy ustnej. Do cza su wyrznięcia mlecznych trzonowców korona kłów znajduje się ponad tworzącymi się koronami przed trzonowców i ponad koronami pierwszych mlecz nych zębów trzonowych. W wieku 7 lat znajduje się ona mezjalnie od korzenia mlecznego kła, bocznie i w sąsiedztwie otworu gruszkowatego oraz lekko mezjalnie i dopoliczkowo [18]. Korona kła jest po Ryc. 1. Położenie zawiązka górnego stałego kła przed wyrzynaniem pierwszego zęba trzonowego górnego (według 33) Fig. 1. Position of the maxillary permanent canine be fore eruption of the first upper molar (according to 13) nadto usytuowana w większej odległości od pła szczyzny zgryzu niż zawiązki stałych przedtrzonow ców [19] oraz umiejscowiona bardziej dopodnie biennie niż przedtrzonowce [4]. Van der Linden [11] wykazał, że lokalizacja zawiązka kła w szczęce jest zdeterminowana przez kształt otaczających go przyległych struktur kost nych. Na drogę wyrzynania i wędrówki obranej przez ząb będzie wpływać zróżnicowany wzór wzrostu, struktura morfologiczna kości oraz loka lizacja i pozycja rozwojowa formującej się korony [20]. Kierunki wyrzynania się zęba mogą zmody fikować warunki przestrzenne w szczęce, tworząc mechaniczne przeszkody oraz wpływać na różno rodność w tempie wzrostu sąsiednich zębów [11]. Kły, które rozwijają się najdłużej spośród zębów stałych, mogą migrować albo mezjalnie, albo dy stalnie, lub w dół. Droga wyrzynania może ulec skręceniu i spowodować transpozycję zęba lub je go ektopowe położenie podniebienne, a także po liczkowe [11, 17, 21, 22]. Podczas wzrostu okoli cy podnosowej szczęki kieł wędruje od strony ko rzenia siekacza bocznego do przodu i do dołu, a pod koniec wyrzynania przemieszcza się między nim a pierwszym przedtrzonowcem. Prawidłowo powinien ustawić się pionowo. W przypadku za burzeń lokalizacji częstsze jest podniebienne (85%) niż przedsionkowe (15%) ustawienie za trzymanych kłów [4, 23]. Znacznie rzadziej obser wuje się przemieszczenie dolnych kłów i ich za trzymanie. Becker et al. [19] wykazali, że w 48% podniebiennie przemieszczonym górnym kłom to warzyszyło występowanie małych i stożkowato uformowanych siekaczy bocznych lub ich brak. Ustalono, że korzenie górnych bocznych zębów siecznych znajdujące się w bliskim kontakcie z koronami kłów mają pewną funkcję dotyczącą ukierunkowania drogi dla wyrzynających się kłów [19]. Brin et al. [24] sugerują ponadto, że zwięk szenie długości korzeni prawidłowo rozwijających się górnych siekaczy bocznych, może być prze szkodą przy nieprawidłowym wyrzynaniu się kłów, z powodu tego może dojść do resorpcji ko rzeni siekaczy bocznych [7, 24, 25]. Obserwacje Ericsona i Kurola [26, 27] wykazały, że w 12% przypadków zatrzymania górnych kłów stałych występuje resorpcja korzeni sąsiadujących sieka czy bocznych. Może prowadzić nawet do ich utra ty, ponieważ przebiega bezobjawowo. Wykazano, że proces ten dotyczy częściej kobiet [26, 27]. Istnieje coraz więcej dowodów, że etiologia podniebiennego przemieszczenia kłów nie jest związana z czynnikami miejscowymi, takimi jak przetrwałe mleczne kły lub stłoczenie zębów. Wskazuje się natomiast na częste występowanie tła dziedzicznego i towarzyszących objawów hi podoncji [28]. Zaobserwowano też, że w sytuacji

3 284 M. ZABEL podniebiennie zatrzymanych kłów szczęki u 85% pacjentów przestrzeń dla erupcji kłów w łuku była wystarczająca. Jacoby [12] uważa, że ciasno wkli nowany między jamę nosową, oczodół i przednią ścianę zatoki szczękowej zawiązek kła, aby mógł zatopić się ponownie w kości od strony podnie biennej, musi mieć dodatkową przestrzeń. Ta prze strzeń może być stworzona przez nadmierny wzrost podstawy kości szczęki lub przy istnieją cych zanikowych sopelkowatych siekaczach bocz nych [12]. Wyniki tych badań potwierdzały obser wacje występowania zatrzymanych kłów w łukach szparowatych i z brakiem lub zmniejszonym wy miarem siekacza bocznego stałego, łącznie ze skróceniem długości korzenia [19, 28, 29]. Zilber man et al. [28] opisał występowanie rodzinnej ten dencji do podniebiennego zatrzymania kłów w po wiązaniu z zanikowymi sopelkowatymi siekacza mi bocznymi (w 46%) i hipodoncją siekacza bocznego (w 14%). Jakcoby [12] udowodnił, że w przypadku przedsionkowo zatrzymanych kłów stłoczenie zębów może być traktowane jako czyn nik etiologiczny, co odnotowano w 82% leczo nych przez tego autora pacjentów. Stosunkowo rzadko spostrzega się poprzeczne położenie zatrzymanych stałych kłów usytuowa nych albo w okolicy szczytów korzeni zębów gór nych, albo wysoko w sąsiedztwie jamy nosowej. Mossey et al. [30] obserwowali częstsze występo wanie zatrzymanych kłów w przypadku nieprawi dłowości zgryzu klasy II z podgrupą 2, a więc z głębokim zachodzeniem siekaczy górnych na dolne i ich retruzją. Również Williams [31] wyka zał, że w trakcie leczenia ortodontycznego bezkry tyczne i zbyt wczesne przechylenie siekaczy gór nych może spowodować zatrzymanie górnych kłów (działanie jatrogenne). Pierwszym sygnałem istniejącego nieprawi dłowego ektopowego położenia kła i jego zatrzy mania powinno być odnotowanie obecności prze trwałego mlecznego kła występującego jedno stronnie lub obustronnie, ewentualnie brak stałego kła w łuku po zakończonym okresie wymiany zę bów mlecznych na stałe. To spostrzeżenie zareje strowane w czasie rutynowego badania kliniczne go wymaga jednak poparcia za pomocą badania palpacyjnego zachyłka przedsionka i wyrostków zębodołowych szczęki w celu wstępnej oceny po łożenia tego zęba [32 34]. Niezbędnym badaniem umożliwiającym zdia gnozowanie zatrzymanego zęba i jego położenia w stosunku do sąsiednich struktur jest badanie ra diologiczne. Najczęściej wykonuje się zdjęcia pantomograficzne, małe zdjęcie zębowe oraz zgryzowe. Również telerentgenowskie zdjęcie boczne głowy pozwala ocenić położenie zatrzy manego kła w stosunku do podstawy szczęki (w płaszczyźnie czołowej) [25, 35]. Zdjęcie panto mograficzne umożliwia ocenę położenia zatrzy manego kła w płaszczyźnie przednio tylnej oraz kształt korzenia zatrzymanego kła i stopień jego uformowania. Następnie pozwala zauważyć na chylenie osi kła do linii pośrodkowej lub do pła szczyzny zgryzu oraz położenie korony kła w sto sunku do korzeni przyległych wyrzniętych zębów siecznych w relacji pionowej i poprzecznej. Mlo sek [36] proponuje opisowe określenie położenia korony kła w relacji pionowej jako powierzchow ne, pośrednie i głębokie, gdy znajduje się ona od powiednio na poziomie szyjki sąsiedniego zęba, pośrednie w połowie długości korzenia lub głębo kie w okolicy szczytu korzenia zęba siecznego. W relacji poprzecznej Mlosek proponuje zmierze nie na zdjęciu pantomograficznym odległości guz ka korony od linii środkowej szczęki [36]. Ericson i Kurol [33] proponują określenie po łożenia korony kła w wymiarze pionowym na pod stawie pomiaru odległości guzka korony od pła szczyzny zgryzu mierzonym również na zdjęciu pantomograficznym, a w wymiarze poprzecznym określenie w tzw. strefach, które informują na jaką połowę korzenia siekaczy nakłada się guzek kła. Analizę według Ericsona i Kurola [33] przeprowa dza się na papierze kalkowym nałożonym na zdję cie pantomograficzne umieszczone na podświetlo nym negatoskopie, na który nanosi się ołówkiem obrysy zębów górnego łuku oraz zębów zatrzyma nych. Następnie nanosi się linie odniesienia piono we i linię poziomą. Linie pionowe: linia środkowa łącząca punkty przechodzące przez szew środko wy szczęki i punkt między siekaczami przyśrod kowymi, linie osi centralnych siekaczy i bocznych siekaczy oraz linie styczne do bliższego i dalszego brzegu siekacza bocznego. Linia pozioma: linia płaszczyzny zgryzowej, która biegnie od siekacza przyśrodkowego do guzka bliższego zęba pierw szego trzonowego górnego (ryc. 2 i 3). Nastepnie wyznacza się takie wskaźniki, jak: kąt α, który powstaje między linią środkową szczęki a osią zatrzymanego kła; odległość d od guzka korony zatrzymanego kła do przecięcia pro stopadłej do płaszczyzny zgryzu (ryc. 2 i 4) [33]. W wymiarze poprzecznym można wyznaczyć położenie w tzw. strefie [33], czyli położenie za trzymanych kłów w relacji do przyległych zębów siecznych. Strefy od 1 do 5 liczy się od pola kło wego jako 1, jako strefę 2 między linią styczną, dalszą siekacza bocznego a osią centralną tego zę ba, jako strefę 3 między osią siekacza bocznego a linią styczna bliższą tego zęba, jako strefę 4 mię dzy linią styczną bliższą siekacza bocznego a osią siekacza przyśrodkowego, jako strefę 5 między osią siekacza przyśrodkowego a linią środkową (ryc. 3 i 4).

4 Patomechanizm zatrzymania górnych stałych kłów 285 Ryc. 2. Schemat obrazujący pomiar kąta α (według 19) Fig. 2. Schematic drawing illustrates the measurement of the α angle (according to 33) Zdjęcie pantomograficzne pozwala również w 80% [37] odpowiedzieć na pytanie, czy zatrzy many ząb jest umiejscowiony od strony policzko wej, czy podniebiennej na podstawie stopnia po większenia lub pomniejszenia obrazu zęba w wy miarze poprzecznym [36, 37]. Ząb uznaje się za zatrzymany policzkowo, jeżeli nastąpiło pomniej szenie jego wymiaru poprzecznego w porównaniu z zębami sąsiednimi, a położony podniebiennie gdy jego wymiar względnie powiększył się. Doty czy to bardziej korony niż korzenia. Zwłaszcza w przypadkach jednostronnego zatrzymania kła daje się to łatwo zauważyć, porównując kieł stro ny przeciwległej (kieł wyrznięty). Najbardziej obiektywną metodą dotyczącą tego zagadnienia jest jednak wykorzystanie zjawiska paralaksy [38 40]. W tym celu najlepiej jest wykonać RTG zębowe w dwóch lub trzech ujęciach: pierwsze przyśrodkowo bocznie, drugie centralnie na wy rostek zębodołowy i trzecie dystalno boczne. Ryc. 3. Schemat przedstawiający linie odniesienia i powstające strefy położenia kła od 1 do 5 (według 19) Fig. 3. Schematic illustration of the reference line, and sectors in which the cuspid of the impacted canine can be located in sectors 1 to 5 (according to 33) Przemieszczanie się obrazu rentgenowskiego kła w tym samym kierunku jak źródło promieniowania RTG (na zasadzie zjawiska paralaksy) wskazuje, że kieł znajduje się od strony podniebiennej. Przesu wanie się obrazu zęba w przeciwnym kierunku, że kieł leży od strony przedsionkowej [41 43]. Rutynowo przy planowaniu leczenia aparatem stałym, a taki najczęściej musi być zastosowany przy sprowadzaniu zatrzymanego kła do łuku, wy konuje się zdjęcie telerentgenowskie głowy bocz ne. Na podstawie tego zdjęcia należy analizować m.in. warunki szkieletowe położenia szczęk względem siebie i struktur czaszkowych oraz sto sunki zębów siecznych górnych i dolnych, można również ocenić kąt nachylenia osi zatrzymanego kła do podstawy szczęki i wstępnie zweryfikować możliwości sprowadzenia do łuku zatrzymanego zęba (ryc. 5). Uznaje się, że w przypadku niewy Ryc. 4. Po lewej zdjęcie RTG pantomograficzne pacjenta B.M., widoczne obustronne zatrzymanie kłów. Po prawej schemat zdjęcia pantomograficznego pacjenta B.M. z naniesionymi liniami odniesienia i obrysem zębów. Dla kła strony prawej i lewej uzyskano odpowiednio następujące wartości: odległość od linii środkowej 13 mm i 6 mm; kąt α 40 i40 ; strefa 3 i 4, odległość od płaszczyzny zgryzu 11 mm i 14 mm (materiał własny) Fig. 4. Left side orthopantogram of the B.M. patient which shows bilateral impaction of permanent canines. Right side schematic drawing of the orthopantogram of the B.M. patient with reference lines and teeth outline. The distance to the midline from the right cuspid is 13 mm, the α angle is 40, the distance between the cuspid of the impacted canine, and the occlusal plane is 11 mm, and the cuspid is located in sector 3.The left canine is located 6 mm from the midline, the α angle is 40, it is located 14 mm from the occlusal plane and in sector 4 (our own material)

5 286 M. ZABEL Ryc. 5. Po lewej telerentgenowskie zdjęcie boczne głowy pacjentki B.M. przedstawiające zarys tkanek twardych i miękkich, służące jako podstawa do wykonania analizy cefalometrycznej. Po prawej schemat zdjęcia cefalome trycznego z wykreśleniem osi centralnego siekacza górnego i dolnego, osią centralną zatrzymanego kła, liniami po ziomymi przedniego dołu czaszki, podstawy szczęki i żuchwy. Kąt między podstawą szczęki i osią zatrzymanego kła wynosi 60 0 (materiał własny) Fig. 5. Left side lateral cephalogram of the B.M. patient shows outlines of hard and soft tissues. Right side sche matic drawing of the lateral cephalogram with the long axes of the central incisor, upper and lower incisors, and the impacted canine, horizontal lines of the anterior cranial fossa, maxillar plane, and mandibular plane. The angle be tween the maxilla plane and the long axis of the impacted canine is 60 0 and allows to predict favourable effect of tre atment (our own material) rzniętych kłów wykazujących nachylenie do pod stawy szczeki poniżej 30 0 rokowanie jest złe [25]. Z piśmiennictwa wiadomo, że kły leżące pod kątem α do 40 0 i nie powyżej 15 mm od płaszczy zny zgryzu są łatwiejsze do leczenia [43]. W przy padku zwiększonej wartości kąta α, odległości (d) od płaszczyzny zgryzu, odległości od linii środko wej, czy wysokiej strefy leczenie będzie trudniej sze i może trwać miesięcy a nawet dłużej. Znajomość powyższych, wymiernych wskaźni ków radiologicznych ułatwia więc przewidywanie i porównanie stopnia trudności i czasu leczenia. Piśmiennictwo [1] FOURNIER A., TURCOTTE J. Y., BERNARD C.: Orthodontic consideration in the treatment of maxillary impacted ca nines. Am. J. Orthod. 1982, 81, [2] KAHL NIEKE B.: Wprowadzenie do ortodoncji. Urban&Partner. Wrocław [3] SHAFER W.G., HINE M. K., LEVY B. M.: A textbook of oral pathology (ed. 2) Sunders Comp., Philadelphia 1963, [4] BENNETT J. C., MC LAUGHLIN R. P.: Stałe aparaty ortodontyczne. Czelej, Lublin 1999, [5] HURME V. O.: Ranges of normally in the eruption of permanent teeth. ASDC J. Dent. Child 1949, 16, [6] ERICSON S., KUROL J.: Radiographic assessment of maxillary canine eruption in children with clinical signs of eruption disturbance. Europ. J. Orthod. 1986, 8, [7] ERICSON S., KUROL J.: Radiographic examination of ectopically erupting canines. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1987, 91, [8] BISHARA S. E.: Impacted maxillary canines, a review. Am J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1992, 101, [9] BOYD R. L.: Clinical assessment of injuries in orthodontic movement of impacted teeth. Am. J. Orthod. 1992, 82, [10] HUNTER S. B.: Treatment of the unerupted maxillary canine. Part II Orthodontic methods. Br. Dent. J. 1983, 154, [11] VAN DER LINDEN F. P. (ed.) Transition of the human dentition. Center for Human Growth and Development. Uni versity of Michigan 1982, [12] JACOBY H.: The ethiology of maxillary canine impactions. Am. J. Orthod. 1983, 84, [13] MOYERS R. E.: Handbook of orthodontics (ed. 2). Year Book Medical Publ., Chicago 1963, [14] PIEKARCZYK B., PIEKARCZYK J.: Chirurgiczno ortodontyczne wprowadzanie do łuku zębowego zębów zatrzyma nych z użyciem ruchomych aparatów ortodontycznych. Czas. Stomat. 1992, 45, [15] PISULSKA OTREMBA A., LIŚNIEWSKA MACHOROWSKA B., KUŚNIERCZYK GROCHOWINA D., MICHALIK A., MYRDA J., FAJT E., BARUCHA A., CHMIELARZ E.: Leczenie zębów zatrzymanych aparatami stałymi. Czas. Stomat. 1994, 47, [16] THILANDER B., JACOBSSON S. O.: Local factors in impaction of maxillary canines. Acta Odont. Scand. 1968, 26,

6 Patomechanizm zatrzymania górnych stałych kłów 287 [17] COULTER J., RICHARDSON A.: Normal eruption of the canine quantified in three dimensions. Europ. J. Orthod. 1997, 19, [18] BROADBENT B. H.: Ontogenic development of occlusion. Angle Orthod. 1941, 11, [19] BECKER A., ZILBERMAN Y., TSUR B.: Root length of lateral incisors adjacent to palatally displaced maxillary cu spids. Angle Orthod. 1984, 54, [20] DEWEL B. F.: The upper cuspid: its development and impaction. Angle Orthod. 1949, 19, [21] SHAPIRA Y., KUFTINEC M. M.: Maxillary tooth transpositions: characteristic features and accompaning dental ano malies. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 2001, 119, [22] ZABEL M.: Problemy kliniczne związane z leczeniem zatrzymanych centralnych siekaczy górnych stałych. Stomat. Współcz. 2003, 10, [23] BECKER A.: Ethiology of maxillary canine impactions. Am. J. Orthod. 1984, 86, [24] BRIN I., BECKER A., ZILBERMAN Y.: Resorbed lateral incisors adjacent to impacted canines have normal crown si ze. Am J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1993, 104, [25] ERICSON S., KUROL J.: Resorption of maxillary lateral incisors caused by ectopic eruption of canines: a clinical and radiographic analysis of predisposing factors. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1988, 94, [26] ERICSON S., KUROL J.: Incisor resorption caused by maxillary cuspids. A radiographic study. Angle Orthod. 1987, 57, [27] ERICSON S., KUROL J.: CT diagnosis of ectopically erupting maxillary canines a case report. Europ. J. Orthod. 1988, 10, [28] ZILBERMAN Y., COHEN B., BECKER A.: Familial trends in palatal canines, anomalous lateral incisors and related phenomena. Europ. J. Orthod. 1990, 12, [29] OLIVER R. G., MANNION J. E., ROBINSON J. M.: Morphology of the maxillary lateral incisor in cases of unilateral impaction of the maxillary canine. Br. J. Ortod. 1989, 16, [30] MOSSEY P. A., CAMPBELL H. M., LUFFINGHAM J. K.: The palatal canine and the adjacent lateral incisors, a study of West of Scotland population. Br. J. Orthod. 1994, 21, [31] WILLIAMS B. H.: Diagnosis and prevention of maxillary cuspid impaction. Angle Orthod. 1981, 51, [32] DOLEJSI J., ROZKOVCOVA E., MARKOVA M.: The guidance of ectopic eruption pathway of permanent maxillary ca nine: the prophylaxis of impactatiuon. Orthodoncie 1999, 8, [33] ERICSON S., KUROL J.: Early treatment of palatally erupting maxillary canines by extraction of primary canines. Europ. J. Orthod. 1988, 10, [34] MCSHERRY P. F.: The ectopic maxillary canine: a review. Br. J. Orthod. 1998, 25, [35] GAVEL V., DERMAUT L.: The efect of changes in tooth position of unerupted canines on cephalograms. Eur. J. Orthod. 2003, 25, [36] MLOSEK K., KOZłOWSKI J., THUN SZRETTER K., PIEKARCZYK B.: Zdjęcie panoramiczne a postępy w diagnostyce radiologicznej zębów zatrzymanych. Czas. Stomat. 1986, 39, [37] FOX N. A., FLETCHER G.A., HORNER K.: Localilising maxillary canines using dental panoramic tomography. Br. Dent. J. 1995, 179, [38] JACOBS S. G.: Radiographic localization of unerupted maxillary anterior teeth using the vertical tube shift techni que: the history and application of the method with some case reports. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1999, 116, [39] JACOBS S. G.: Localisation of unerupted maxillary canine: how to and when to. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1999, 115, [40] JACOBS S. G.: Radiographic localization of unerupted teeth: further findings about the vertical tube shift method and other localization techniques. Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop. 2000, 118, [41] CRISMANI A. G., FREUDENTHALER J. W., WEBER R., BANTLEON H. P.: Impacte obere Eckzahne konventionelle Roentgendiagnostic und Therapie. Schweiz Monatsschr. Zahnmed. 2000, 110, [42] MUSUR E.: Lokalizacja zębów zatrzymanych w szczęce i w żuchwie oparta na zjawisku paralaksy. Czas. Stomat. 1972, 25, [43] SIEGEL R., STOS W., SIEGEL W.: Diagnostyka radiologiczna zębów zatrzymanych. Poradnik Stomat. 2002, 2, 2, [44] CRESCINI A., CLAUSER O., GIORGETTI R., CORTELLINI P., PINI PRATO G. P.: Tunnel traction of intraosseous impac ted maxillary canines. A tree year periodontal follow up. Am J. Orthod. Dentofac. Orthop. 1994, 105, Adres do korespondencji: Magdalena Zabel Klinika Ortodoncji AM Poznań ul. Bukowska 70 tel.: e mail: mazab@amp.edu.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: