Wpływ wieku badanych na przebieg i czas sprowadzania zatrzymanych kłów w szczęce do łuku zębowego

Transkrypt

1 Czas. Stomat., 2006, LIX, 2 Wpływ wieku badanych na przebieg i czas sprowadzania zatrzymanych kłów w szczęce do łuku zębowego The influence of the patients age on the course and time of bringing the impacted maxillary canines into the dental arch Izabela Joanna Szarmach 1, Danuta Waszkiel 2, Grażyna Marczuk-Kolada 2 Z Zakładu Ortodoncji AM w Białymstoku 1 po.kierownik: dr n. med. I. J. Szarmach Z Zakładu Stomatologii Dziecięcej AM w Białymstoku 2 Kierownik: dr hab. n. med. D. Waszkiel Streszczenie Wstęp: zatrzymane górne stałe kły stanowią poważną patologię jamy ustnej. Częstotliwość ich występowania waha się od 0,9% do 3,3% populacji. Cel pracy: oceniono wpływ wieku pacjentów na czas sprowadzenia zatrzymanych górnych stałych kłów do płaszczyzny okluzji. Materiał i metody: 73 pacjentów z całkowitą liczbą 92 zatrzymanych kłów w wieku od 8,5 do 39 lat (średnia wieku 15,3 lat) podzielono na cztery grupy wiekowe. I grupa obejmowała pacjentów poniżej 12 roku życia, II grupę stanowili pacjenci pomiędzy 12 a 13,9 rokiem życia, III odpowiednio pomiędzy 14 a 15,9 a grupę IV pacjenci 16 letni i starsi. Ocenie poddano metody leczenia. Wyniki: 76 badanych kłów wymagało postępowania ortodontyczno-chirurgicznego, zaś izolowanej metody ortodontycznej 12 zatrzymanych kłów. W grupie najmłodszych badanych, średni czas leczenia wyniósł 17,1 miesiąca, w grupie II 24,3 miesiąca, w III odpowiednio 22,4 miesiąca oraz grupie IV 25,6 miesiąca. Wyniki: stwierdzono statystycznie istotną różnicę pomiędzy grupami wiekowymi: I i II (p<0,003), I i III (p<0,002), I i IV (p<0,0001). Wniosek: sprowadzenie do łuku zębowego kłów u młodszych pacjentów wymaga mniej skomplikowanych metod oraz krótszego czasu leczenia. Summary Introduction: The impaction of permanent maxillary canines constitutes a serious oral pathology. Its incidence ranges from 0.9% to 3.3% in the general population. Aim of the study: The influence of the patients age on the time required to bring the impacted permanent maxillary canines to the occlusal plane. Material and methods: 73 patients aged between 8.5 and 39 years (mean age 15.3) and totaling 92 impacted canines were divided into four age groups. Group I comprised patients below the age of 12, group II between 12 and 13.9, group III between 14 and 15.9, and group IV comprised patients 16 years of age and older. Treatment methods have been evaluated. Results: 76 of the examined canines required both orthodontic and surgical treatment, and 12 were treated orthodontically only. In the youngest group patients were treated for 17.1 months on average. Group II needed 24.3 months, and groups III and IV 22.4 and 25.6 months, respectively. There was a statistically significant difference between individual age groups: I and II (p<0.003), I and III (p<0.002), I and IV (p<0.0001). Conclusion: Younger patients require less complicated methods and a shorter time of bringing their impacted canines into the dental arch. HASŁA INDEKSOWE: górne stałe zatrzymane kły, wiek badanych, lokalizacja, metody leczenia KEYWORDS: permanent maxillary impacted canines, age of patients, localization, methods of treatment 118

2 2006, LIX, 2 Czas sprowadzania zatrzymanych w szczęce kłów Wstęp Zatrzymanie górnych stałych kłów jest często spotykaną patologią jamy ustnej i występuje u 0,9% do 3,3% populacji (2, 9, 10, 16, 24). Według Ericsona i Kurola (10) odsetek zatrzymanych kłów wynosi 1,7%, przy czym dotyka dwa razy częściej kobiet (1,17%) niż mężczyzn (0,51%). Badania Pecka (19) wykazały, że podniebienna retencja kłów występuje pięć razy częściej u Europejczyków niż u Azjatów. Spośród wszystkich pacjentów z kłami niewyrzniętymi o czasie, u 8% badanych występuje zatrzymanie obustronne (7). Wyrzynanie jest procesem fizjologicznym wynikającym z prawidłowości rozwoju kompleksu twarzowo-szczękowego w następstwie, którego zawiązki zębów przemieszczają się w listewce zębowej przez wyrostek zębodołowy do jamy ustnej. Górny stały kieł rozpoczyna wapnienie w 4 miesiącu życia. Zakończenie rozwoju korony przypada zaś na 6 7 rok życia, natomiast wyrzynanie w wieku 11,5 lat. Proces rozwoju korzenia kończy się około 13,5 roku życia. W trakcie formowania korony, zawiązek przemieszcza się w kości bardzo powoli w stronę policzka lub wargi. Jeżeli faza przederupcyjna przebiega prawidłowo, następuje resorpcja korzenia mlecznego kła i zawiązek przemieszcza się wytyczoną dla niego ścieżką, we właściwym czasie (22). Przeszkody zakłócające proces wyrzynania stałych górnych kłów mogą przyczynić się do ich zatrzymania w kości szczęki od strony podniebiennej lub przedsionkowej. Obecnie opisywane są dwie teorie podniebiennego zatrzymania górnych stałych kłów, teoria genetyczna oraz teoria kierowania wyrzynaniem. Z teorii genetycznej wynika, że proces zatrzymania kłów jest ściśle związany z defektem genetycznym objawiającym się zaburzeniami rozwojowymi w listewce zębowej (19). Natomiast teoria kierowania wyrzynaniem wiąże się ze ścieżką wyrzynania kła i obecnością siekacza bocznego, którego korzeń wyznacza tor erupcji. Zatem nieprawidłowa budowa anatomiczna siekacza bocznego czy też jego zaburzona pozycja odpowiada za zjawisko zatrzymania górnych stałych kłów (3, 4, 5). Przyczyną przedsionkowego zatrzymania kłów mogą być stłoczenia zębów spowodowane brakiem miejsca w łuku zębowym (12, 25). Kliniczne rozpoznanie retencji kła, potwierdzone badaniem radiologicznym wyznacza lekarzowi następujące metody postępowania (7, 10): ekstrakcja kła mlecznego i obserwacja toru wyrzynania zatrzymanego zęba, przy czym odnosi się to do przypadków, w których nieprawidłowa pozycja kła została zdiagnozowana wcześnie, chirurgiczne odsłonięcie kła i wprowadzenie do łuku zębowego z zastosowaniem dostępnych technik ortodontycznych, autotransplantację, ekstrakcję zatrzymanego kła, gdy rokowanie odzyskania zatrzymanego zęba jest wątpliwe, a proces leczniczy zakłada konieczność usunięcia górnego przedtrzonowca. Po rozpoznaniu zatrzymania kła rozpoczęcie procedury chirurgicznej zależy od lokalizacji, nachylenia, odległości od płaszczyzny zgryzu zatrzymanego zęba i wieku pacjenta oraz świadomej zgody na zaproponowane leczenie. Rokowanie w przypadku zatrzymanych zębów jest często wątpliwe, współczynnik powodzeń wynosi wg Adamczyk (1) i Pisulskiej-Otremby (21) około 95,4% w tym 41,9% pozytywnych wyników, a 53,5% pośrednich, wg Piekarczyk (20) 63,3%, a Mc Donalds (14) 73,3%. Zdaniem Beckera i wsp. (4) zdecydowanie łatwiej można odzyskać zatrzymany kieł u młodszych pacjentów. Cel pracy Celem badań było określenie związku pomiędzy wiekiem pacjentów, położeniem zatrzymanego kła w strukturach kostnych, a czasem sprowadzenia zęba do płaszczyzny zgryzu. 119

3 I. J. Szarmach i in. Czas. Stomat., Materiał i metody Materiał badawczy stanowiło 73 pacjentów w wieku od 8,5 do 39 lat (średnia wieku 15,31), u których podczas badania stwierdzono jednostronne lub obustronne zatrzymanie 92 górnych stałych kłów. Badanych podzielono na cztery grupy wiekowe: I grupa pacjenci poniżej 12 roku życia, II grupa pacjenci od 12,0 do 13,9 roku życia, III grupa od 14,0 do 15,9 roku życia i IV grupa pacjenci w wieku 16 lat i powyżej (tab. I). Diagnozę postawiono na podstawie badania klinicznego i radiologicznego. Na radiogramach pantomograficznych określono: strefy zatrzymania (I IV); ułożenie kła w stosunku do linii środkowej, poprowadzonej przez punkt styczny siekaczy przyśrodkowych górnych i kolec nosowy przedni (kąt α), długiej osi siekacza bocznego (kąt β), płaszczyzny wyznaczonej przez oba punkty podoczodołowe (kąt γ mierzony zewnętrznie) oraz odległość kła od płaszczyzny zgryzu w milimetrach (d 1 ). Badanie wykonano wykorzystując zmodyfikowane metody opisane przez Bjerklina i Kurola (8) i Eriscona i Kurola (10). Wyboru postępowania terapeutycznego dokonano po przeprowadzeniu analizy położenia zęba z uwzględnieniem wieku pacjenta. Zastosowano następujące metody leczenia: ortodontyczną (polegającą na uszeregowaniu zębów w łuku zębowym, odtworzeniu miejsca dla zatrzymanego kła), chirurgiczno-ortodontyczną (postępowanie początkowe jak w procedurze ortodontycznej + zabieg chirurgiczny mający za zadanie odsłonięcie zatrzymanego zęba) i chirurgiczną (dłutowanie zatrzymanego kła). Wszyscy pacjenci byli leczeni cienkołukowymi aparatami stałymi. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, w której dla cech mierzalnych wyliczono średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe, zaś dla cech jakościowych ich rozkład ilościowy. Dla cech zgodnych z rozkładem normalnym, oceniano testem zgodności Kołomogorowa, przy porównywaniu między wybranymi grupami sto- T a b e l a I. Liczba zatrzymanych kłów z uwzględnieniem wieku i płci badanych Grupa Wiek Liczba kłów (n) Płeć I < 12 r.ż II 12-13,9 r.ż III 14-15,9 r.ż IV > 16 r.ż RAZEM T a b e l a I I. Rozmieszczenie kłów w strefach zatrzymania z uwzględnieniem wieku badanych Strefa zatrzymania n Wiek pacjentów w latach x SD I 8 14,00 ±3,56 II 17 12,56 ±2,16 III 13 13,63 ±3,14 IV 54 16,78 ±4,98 RAZEM 92 15,31 ±4,56 Analiza statystyczna I-IV p<0,03; II-IV p<0,

4 2006, LIX, 2 Czas sprowadzania zatrzymanych w szczęce kłów T a b e l a I I I. Nachylenie zatrzymanych kłów w badanych grupach wiekowych Nachylenie kła w stopniach Grupa Wiek Kły (n) kąt α kąt β kąt γ x SD x SD x SD I < 12 r.ż ,63 ±11,04 27,16 ±14,54 107,89 ±10,73 II 12-13,9 r.ż ,24 ±14,43 34,12 ±14,43 121,53 ±14,86 III 14-15,9 r.ż ,81 ±15,79 37,85 ±16,91 117,00 ±25,54 IV > 16 r.ż ,45 ±18,62 56,79 ±18,45 134,48 ±17,65 RAZEM 92 I-II p<0,01 I-III p<0,008 I-IV p<0,0001 II-IV p<0,01 III-IV p<0,01 I-III p<0,02 I-IV p<0,0001 II-IV p<0,03 III-IV p<0,07 I-III p<0,03 I-IV p<0,0001 II-IV p<0,03 III-IV p<0,007 T a b e l a I V. Odległość zatrzymanego kła (d 1 ) względem płaszczyzny zgryzu z uwzględnieniem wieku badanych Grupa Wiek Kły (n) Odległość od płaszczyzny zgryzu (d1) w milimetrach x SD I <12 r.ż 19 13,47 ± 2,78 II 12-13,9 r.ż ,52 ± 2,15 III 14-15,9 r.ż ,19 ± 5,43 IV >16 r.ż ,24 ± 5,82 RAZEM 92 14,35 ± 4,04 Analiza statystyczna I-IV p<0,03; II-IV p <0,04; III-IV p <0,04 sowano test t-studenta, a dla cech niezgodnych z tym rozkładem stosowano odpowiedni test Manna-Whitney a. Porównując między grupami cechy jakościowe stosowano test CHI². W obliczeniach przyjęto poziom istotności p<0,05 jako znamienny statystycznie. Obliczenia dokonano wykorzystując pakiet statystyczny SPSS 8.0 PL i Statistica 6.0PL. Omówienie wyników Liczba diagnozowanych zatrzymanych kłów zależy od płci i jest kilkakrotnie wyższa u dziewcząt niż u chłopców. Zauważono również dodatnią korelację pomiędzy liczbą zatrzymanych kłów a wiekiem badanych. Liczba zatrzymanych kłów, niższa u pacjentów do 14 roku życia wzrosła u starszych badanych. W każdej z ocenianych grup wiekowych większą liczbę zębów zatrzymanych stwierdzono u dziewcząt (tab. I). Dane zawarte w tabeli II umożliwiają prześledzenie relacji pomiędzy lokalizacją zębów zatrzymanych w poszczególnych strefach a wiekiem badanych. Najwięcej zębów uległo zatrzymaniu w IV strefie i anomalia ta dotyczyła pacjentów z najwyższą średnią wieku (16,78 lat), natomiast najmniej w strefie I u pacjentów ze średnią wieku 14 lat. Uzyskane wyniki wykazały występowanie zależności pomiędzy wiekiem pacjentów a rozmieszczeniem zębów w poszczególnych strefach zatrzymania, co potwierdzają znamienne statystycznie różnice pomiędzy wiekiem badanych z zatrzymaniem kłów w strefie I i IV (p<0,03) oraz II i IV (p<0,001). 121

5 I. J. Szarmach i in. Czas. Stomat., Ułożenie zatrzymanych kłów w stosunku do płaszczyzny pośrodkowej kostnej, mierzone wielkością kąta α, ściśle korelowało z wiekiem badanych (tab. III). Średnia wartość arytmetyczna kąta α, zawartego pomiędzy linią pośrodkową kostną a długą osią kła, u najmłodszych pacjentów wynosiła 18,63 o i wraz z wiekiem badanych ulegała systematycznemu wzrostowi osiągając wartość 31,24 o w II grupie, 33,81 o w III grupie i aż 46,45 o w grupie IV. Wielkość kąta α uzyskana u najmłodszych badanych była mniejsza niż u starszych pacjentów. Istotne statystycznie różnice stwierdzono analizując ten parametr w grupach I i II, I i III, I i IV, II i IV oraz III i IV. Najmniejszą wartość kąta β, określającego ułożenie zatrzymanego kła w stosunku do długiej osi siekacza bocznego, stwierdzono u pacjentów w wieku poniżej 12 roku życia. Kąt β zwiększał się wraz z wiekiem badanych podwajając swoją wartość u najstarszych pacjentów. Wpływ wieku badanych na zmianę wielkości kąta β znajduje potwierdzenie w analizie statystycznej. Kąt γ, określa położenie zatrzymanego zęba względem linii podoczodołowej. Jego wartość 107,89 o w I grupie uległa wzrostowi do117,00 o w III grupie i 121,53 o w II grupie, osiągając maksimum 134,48 o w IV grupie badanych. Wskazuje to również na tendencję wzrastającą z wiekiem badanych, przy czym statystycznie znamienne różnice stwierdzono pomiędzy grupą I i III; I i IV; II i IV; III i IV. Przytoczone wyniki badań wykazały, że ułożenie zatrzymanych kłów w kości szczęki względem wszystkich ocenianych płaszczyzn korelowało dodatnio z wiekiem badanych pacjentów. Tabela IV ilustruje zależności pomiędzy wiekiem badanych a położeniem sprowadzanych kłów względem płaszczyzny zgryzu (d 1 ). Średnia odległość zatrzymanych kłów u badanych w pierwszych trzech grupach wiekowych nie różniła się w sposób istotny i wahała się od 12,52 mm do14,19 mm. Wyraźny wzrost wartości d 1 zaobserwowano u najstarszych pacjentów (17,24 mm). Stwierdzono statystycznie znamienne różnice pomiędzy grupami: I i IV (p<0,03), II i IV (p<0,04), III i IV (p<0,04). W tabeli V zestawiono dane liczbowe dotyczące czasu leczenia w odniesieniu do grup wiekowych. W grupie najmłodszych badanych całkowity średni czas leczenia wyniósł 17,1 miesięcy, w grupie II odpowiednio 24,3 miesięcy, w III grupie 22,4 miesięcy, a w IV odpowiednio 25,6 miesięcy. Przedstawione wyniki wskazują, że najszybciej pozytywne efekty terapeutyczne uzyskano u dzieci w wieku poniżej 12 lat. Stwierdzono istotną statystycznie różnicę w czasie leczenia pomiędzy grupami wiekowymi: I i II (p<0,0003), I i III (p<0,002), I i IV (p<0,0001). Skojarzonego postępowania ortodontyczno chirurgicznego wymagało 76, a izolowanej metody ortodontycznej 12 zatrzymanych kłów. Zdecydowana większość pacjentów wyleczonych bez ingerencji chirurgicznej należała do najmłodszej grupy wiekowej. Ekstrakcję zatrzymanych kłów wykonano w 4 przypadkach u badanych w wieku powyżej 16 lat (tab. VI). Dyskusja Zatrzymanie stałych kłów w szczęce dotyczy częściej kobiet niż mężczyzn (1, 7), co potwierdzają również nasze badania. W ocenianej grupie pacjentów patologię tę obserwowano 3-krotnie częściej u płci żeńskiej niż męskiej. Nachylenie kła w wyrostku zębodołowym ulega zmianom wraz z tempem rozwoju zawiązka i procesem wyrzynania. Kły początkowo zlokalizowane przyśrodkowo pionizują się wraz z wiekiem. Fernandez (11), prześledził zmiany w nachyleniu kłów w zależności od wieku pacjentów. Wyznaczył on stopnie inklinacji kłów na pantomogramach 305 dzieci (145 chłopców i 160 dziewcząt) w wieku 4-12 lat. Uzyskane wyniki stanowiły podstawę do ustalenia wzorca nachylenia kła w poszczególnych grupach wiekowych i toru jego erupcji. Według tego autora górny kieł wyrzynając się zwiększa mezjalną inklinację, początkowo w sposób gwałtowny, a następnie powoli, aż do momentu osiągnięcia maksi- 122

6 2006, LIX, 2 Czas sprowadzania zatrzymanych w szczęce kłów T a b e l a V. Porównanie czasu leczenia w grupach wiekowych Grupa Wiek Liczba kłów (n) Czas leczenia w miesiącach x SD I <12 r.ż ,1 ±4,82 II 12-13,9 r.ż ,3 ±4,62 III 14-15,9 r.ż ,4 ±5,34 IV >16 r.ż ,6 ±6,14 RAZEM 92 22,4 ±5,23 Analiza statystyczna I-II p<0,0003; I-III p<0,002; I-IV p<0,0001 T a b e l a V I. Porównanie metod leczenia z uwzględnieniem wieku badanych Grupa Wiek Kły ortodontyczno- -chirurgiczna Metody leczenia ortodontyczna chirurgiczna ekstrakcja n n n n I <12 r.ż II 12-13,9 r.ż III 14-15,9 r.ż IV >16 r.ż mum, w ostatnim etapie prostuje się w kierunku dystalnym. W badaniach własnych nachylenie kła oceniano na zdjęciach pantomograficznych w stosunku do płaszczyzny pośrodkowej kostnej (kąt α), w stosunku do długiej osi siekacza bocznego (kąt β) i w stosunku do linii łączącej punkty Or-Or (podoczodołowe) (kąt γ). Uzyskane wartości kątów α, β i γ analizowano w odniesieniu do wieku badanych. Wartości kątów: α, β i γ różniły się istotnie statystycznie w ocenianych grupach wiekowych. Oznacza to, że wraz z wiekiem pacjenta przemieszczeniu kła towarzyszy zmiana jego nachylenia. Najniższe wartości stwierdzono u najmłodszych pacjentów, natomiast najwyższe w najstarszej grupie badanych, tj. powyżej 16 roku życia. Uzyskane wyniki kątowe wskazują na ścisły związek pomiędzy przemieszczeniem zęba, zatrzymaniem w strukturach kostnych oraz wiekiem pacjentów i są zgodne z wynikami innych autorów (25). Korzystne ułożenie zatrzymanego kła (I, II i III strefa) w połączeniu z wczesnym rozpoznaniem, daje możliwości przeciwdziałania temu zjawisku. Idealnym wiekiem na sprowadzanie kła do łuku zębowego jest czas, gdy korzeń zęba osiąga 1/2-2/3 swojej długości. Wówczas ząb ma najwyższy potencjał wzrostowy. Opierając się na tabeli terminów wyrzynania zębów (15, 17, 22), jest to okres pomiędzy 11 a 12 rokiem życia. Pacjenci w starszym wieku mają znikomą szansę na samoistną erupcję zatrzymanych zębów, wówczas jedynie prawidłowo zaplanowane postępowanie ortodontyczno-chirurgiczne umożliwia sprowadzenie ich do okluzji. Badania Leonardi i wsp. (13) wykazały, że usunięcie mlecznych kłów i zastosowanie wyciągu wewnątrzustnego w celu stworzenia miejsca u młodych pacjentów ze średnią wieku 12,2 lat umożliwiło wyrznięcie 25 z 32 zatrzymanych kłów. W naszych obserwacjach odzyskanie przestrzeni w łuku zębowym wyzwoliło erupcję samoistną 10 kłów u dzieci w wieku do 12 roku życia, a tylko 2 kłów u młodzieży w przedziale wiekowym 14-15,9 lat. Powolne przemieszczanie się kłów wewnątrz 123

7 I. J. Szarmach i in. Czas. Stomat., wyrostka zębodołowego szczęki w procesie wyrzynania może poprawić do pewnego stopnia ich ektopowe położenie. W opinii Stewart i wsp. (23), ta ewentualna poprawa położenia oznacza, że rozpoczęte w późniejszym wieku leczenie ortodontyczne może być krótsze. Spostrzeżenie to, jest sprzeczne z wynikami badania Becker i Chaushu (4), którzy wykazali, że leczenie zatrzymanych kłów u pacjentów ze średnią wieku 29,8 lat jest bardziej skomplikowane i wymaga dwukrotnie dłuższej terapii niż u badanych w średnim wieku 13,7 lat. Zdaniem Ødegaard (18) kły szczęki mogą być ściągane do ich prawidłowej pozycji do momentu ukończenia przez pacjenta 16 roku życia. Następstwem odzyskiwania zęba u starszych pacjentów może być powikłanie w postaci ankylozy lub uszkodzenia korzeni zębów sąsiednich. Uzyskane przez nas wyniki potwierdzają zależność pomiędzy wiekiem badanych a czasem leczenia i są zgodne z przytoczonymi opiniami Becker i Chaushu (4, 6) oraz Ødegaard (18). Wnioski 1. Badania dzieci oceniające zmiany rozwojowe towarzyszące ruchom zawiązków w wyrostkach zębodołowych powinny stanowić część rutynowych badań stomatologicznych, bowiem stwarza to możliwość wczesnej diagnostyki zatrzymanych kłów. 2. Wczesne rozpoznanie retencji stanowi klucz do odzyskania stałych górnych kłów i minimalizuje groźne następstwa wynikające z pozostawienia ich w kości. 3. Sprowadzenie do łuku zębowego kłów u młodych pacjentów wymaga mniej skomplikowanych metod leczenia i krótszego czasu terapii. Piśmiennictwo 1. Adamczyk H., Kucfir D.: Występowanie zębów zatrzymanych i nadliczbowych. Czas. Stomat., 1982, XXXV, 12, Bass T. P.: Observations on the misplaced upper canine tooth. Dent. Pract., 1967, 18, Becker A., Chaushu S.: Dental age in maxillary canine ectopia. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 2000, 117, Becker A., Chaushu S.: Success rate and duration of orthodontic treatment for adult patients with palatally impacted maxillary canines. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 2003, 124, 5, Becker A., Ziberman Y., Tzur B.: Root length of lateral incisors adjacent to palatally displaced maxillary cuspids. Angle Orthod., 1984, 54, Becker A., Ziberman Y.: The palatally impacted canine: A new approach to treatment. Am J. Orthod., 1978, 74, Bishara S. E.: Impacted maxillary canines: a review. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 1992, 101, Bjerklin K., Kurol J.: Ectopic eruption of the maxillary first molar: etiologic factors. Am J. Orthod., 1983, 84, Dachi S. F., Howell F. V.: A study of impacted teeth. Oral Surg., Oral Med., Oral Pathol., 1961, 14, Ericson S., Kurol J.: Early treatment of palatally erupting maxillary canines by extraction of primary canines. Eur. J. Orthod., 1988, 10, Fernandez E., Bravo L. A., Canteras M.: Eruption of the permanent upper canine: A radiologic study. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 1998, 4, Jacoby H.: The etiology of maxillary canine impaction. Am J. Orthod., 1983, 84, Leonardi M., Armi P., Franchi L., Baccetti T.: Two interceptive approaches to palatally displaced canines: a prospective longitudinal study. Angle Orthod., 2004, 74, McDonalds F., Yap W. L.: The surgical exposure and application of direct traction of unerupted teeth. Am J. Orthod., 1982, 89, Moorrees C. F. A., Fanning E. A., Hunt E. E. Jr.: Age variation of formation stages for 10 permanent teeth. J. Dent. Res., 1963, 42, Moss J. P.: The unerupted canine. Dent. Pract., 1972, 22, Moyers R. E.: Handbook of orthodontics, ed.2, Chicago, 1963, Years Book Medical Publishers, Inc. 18. Ødegaard J.: The treatment of a Class I malocclusion with two horizontally impacted maxillary canines. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 1997, 111, Peck S., Peck L., Kataja M.: The palatally displaced canine as dental anomaly of genetic origin. Angle Orthod., 1994, 64, Piekarczyk B., Piekarczyk J.: Chirurgicznoortodontyczne wprowadzanie do łuku zębowego zębów zatrzymanych z użyciem ruchomych aparatów 124

8 2006, LIX, 2 Czas sprowadzania zatrzymanych w szczęce kłów ortodontycznych. Czas. Stomat., 1992, XLV, 1, Pisulska-Otremba A., Leśniewska- Machorowska B., Kuśmierczyk-Grochowina D., Michalik A., Myrda J., Fajt E., Barucha A., Chmielarz E., Rachwał K.: Radiologiczna ocena położenia zatrzymanych siekaczy i kłów górnych sprowadzonych aparatami stałymi do płaszczyzny zgryzowej. Czas. Stomat., 1994, XL, 7, Proffit W. R.: Contemporary orthodontics. St. Louis: Mosby; Stewart J. A., Heo G., Williamson P. C., Lam E. W., Major P. W.: Factors that relate to treatment duration for patients with palatally impacted maxillary canines. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 2001, 119, Thilander B., Jakobsson S. O.: Local factors in impaction of maxillary canines. Acta Odontol. Scand., 1968, 26, von der Heydt K.: The surgical uncovering and orthodontic positioning of unerupted maxillary canines. Am J. Orthod., 1975, 68, Otrzymano: dnia 13.IV.2005 r. Adres autorów: Białystok, ul. Waszyngtona 15A. 125