POSTAĆ DZIECKA W LITERATURZE

Transkrypt

1 WSTĘP Literatura dla dzieci kojarzy się ludziom dorosłym z czymś miłym, nostalgicznym, a jednocześnie barwnym, radosnym, nadal wzruszającym. Kojarzy się z dzieciństwem, które jak pisze Jerzy Cieślikowski jest dla dorosłego rajem utraconym. Łaskawa pamięć eliminuje wszystko, co było w nim złe, pozostawiając tylko malownicze krajobrazy i wspomnienia. Swą pracę magisterską w całości poświęciłam rozwojowi literatury dla dzieci i młodzieŝy do 1939 roku, starając się podchwycić główne linie rozwoju, krótko przedstawić problematykę zrozumienia postaci dziecka, czyli odkrycia i odczucia jego dziecinności i przedstawić rozwój czasopism dla najmniejszych. W swej pracy nie rozpatrywuję problematyki krytyki literackiej piśmiennictwa dla najmłodszych, a to ze względu na jej obszerność. UwaŜam, iŝ krytyce literackiej moŝna było by poświęcić osobną pracę. Po długich rozwaŝaniach postanowiłam ułoŝyć pracę chronologicznie, by ułatwić orientację problematyki. Poszczególne części skonstruowane są podobnie ze względu na ich późniejszą przejrzystość. W Dodatkach, które są częścią mojej pracy, celowo nie umieściłam Ŝyciorysów pisarzy, poniewaŝ moŝna je w mgnieniu oka znaleźć na stronach internetowych. Pozwoliłam sobie zamieścić tam strony tytułowe znanych pisemek dziecięcych i ilustracje ksiąŝkowe. Pierwszy rodział, zatytułowany Narodziny dziatwy, zajmuje się postacią dziecka, jego miejscem, funkcją, którą spełniało w bezwzględnym świecie dorosłych. Jak wspomina J. H. van den Berg, dziecko nie zawsze było dzieckiem stało się nim. Drugi rozdział nosi nazwę Dziecię na przełomie wieków i opowiada o sytuacji najmniejszych w róŝnych stuleciach, rozpoczynając od wieku XVI. W tym stuleciu uznano dopiero psychologiczną odrębność dziecka, co umoŝliwiło zrozumienie jego inności, idywidualności. Dziecię zaczęto postrzegać jako samodzielnie myślącą jednostkę, jako pełnowartościowego człowieka. Rozdział ten zakończony jest ekskurzem do niedawnej historii, do tragicznych losów najmłodszych w czasie drugiej wojny światowej. Kolejna część mojej pracy poświęcona jest początkom literatury dziecięcej w Polsce, przyczym całą problematykę otwiera wyjaśnienie pojęcia literatura dla dzieci 5

2 i młodzieŝy. W rozdziale Geneza literatury dla najmłodszych pojawia się m. in. problematyka wyznaczenia granic pomiędzy literaturą czytaną przez dzieci, a literaturą świadomie im adresowaną. Na uwagę zasługuje rozdział pt. Rola ksiąŝki w Ŝyciu dziecka, który opisuje funkcje lektury dziecięcej. Dalszym z duŝych tematów pracy dyplomowej jest Literatura dla dzieci i młodzieŝy do 1864 roku. Postanowiłam nie dzielić tej literatury na literaturę oświeceniową i literaturę romantyczną, gdyŝ czołowi przedstawiciele tego okresu Ŝyli i tworzyli na przełomie obu epok. Literaturę tych okresów podzieliłam na pierwszą i drugą generację pisarzy dla dzieci. Przedstawicielami pierwszej generacji byli Klementyna z Tańskich Hoffmanowa i Stanisław Jachowicz, do drugiej generacji pisarzy naleŝeli ElŜbieta z Krasińskich Jaraczewska, Paulina z Radziejowskich Krakowowa, Teofil Nowosielski, Julia z Molińskich Woykowska, Narcyza śmichowska i Teofil Lenartowicz. Sylwetki pisarzy wyprzedza krótkie przedstawienie sytuacji w kraju, w odniesieniu do literatury dla najmłodszych. śyciorysy pisarzy przedstawione są w odniesieniu do ich dorobku odnośnie literatury adresowanej najmłodszym czytelnikom. Pierwsze europejskie wydawnictwa oraz czasopiśmiennictwo w Polsce do roku 1831 i w okresie międzypowstaniowym (przedstawienie konkretnych czasopism) zamykają część trzecią mojej pracy. Następujące rozdziały poświęcone są sytuacji po 1864 roku, przyczym przedstawiona została sytuacja ogólna w kraju, owszem w związku z twórczością dla dzieci. Właśnie bohater dziecięcy, pojawiający się od czasów pozytywizmu w lekturze maluchów, prezentuje problemy, plany i osiągnięcia epoki. Na pytanie, dlaczego pisarze pozytywistyczni wybrali sobie za bohatera swych prac dziecko, odpowiada następny rozdział. Kolejne części opisują rozwój powieści i jej głównych przedstawicieli (portrety autorów nie są juŝ tak mocno rozbudowane jak u Hoffmanowej czy Jachowicza), twórczości poetyckiej oraz czasopiśmiennictwa. Piąta część pracy dotyczy literatury międzywojennej. Na wstępie jest informacja o nowej idei wychowania państwowego i jej wcielaniem w Ŝycie, o sytuacji panującej w szkolnictwie, z którą związana jest poruszana w następnym odcinku problematyka odbiorcy literatury (kim był odbiorca literatury). Oczywiście w odrodzonym państwie polskim zrodził się nowy model literatury dla młodych czytelników, który niosł z sobą potrzebę wychowania patriotycznego, zapominając jednak o poziomie artystycznym. Literatura rozwijała się w dwu fazach, przyczym pierwsza faza rozwoju przypada na lata 6

3 , a druga na lata Osobna część poświęcona jest poezji dla najmniejszych, z wyróŝnieniem poezji Brzechwy i Tuwima, którzy, według mojego zdania, zasługują na szczególną uwagę ze względu na pierwiastki, którymi wzbogacili poezję dla dzieci. Rozwojowi prozy (psychologicznej, historycznej, podróŝniczo przygodowej, powieści dla dziewcząt), poświęcone są kolejne odcinki mej pracy. Ostatnie stronice części piątej zaznajamiają z czasopiśmiennictwem. Istnieje szereg publikacji dotyczących rozwoju literatury dla dzieci i młodzieŝy, jednak brak jednolitej ksiąŝki, która by w skrócie przedstawiła zainteresowanym ten specialny i niemniej ciekawy dział literatury, którym na pewno literatura dla dzieci jest. Właśnie ten fakt stał się moją główną motywacją do napisania tej pracy i wierzę, Ŝe moja skromna praca dyplomowa pomoŝe zaciekawionym przynajmniej wstępnie i w skrócie zapoznać się z problematyką literatury dziecięcej. W Dodatkach umieściłam strony tytułowe niektórych wydawanych czasopism dla dzieci. 7

4 CZĘŚĆ PIERWSZA POSTAĆ DZIECKA W LITERATURZE I. Narodziny dziatwy II. Dziecię na przełomie wieków 8

5 I. NARODZINY DZIATWY W obliczu coraz szybciej postępujących przemian społecznych i kulturowych dziecko i dzieciństwo mogą uchodzić za sferę wartości względnie stałych i tym samym dających oparcie temu, co nowe, relatywne i niepokojące, zwraca uwagę Ryszard Waksmund 1 i dodaje, Ŝe równieŝ w czasach nowoŝytnych, szczególnie kiedy zbliŝa się kryzys wartości, ludzkość zaczyna się bardziej interesować naturą dziecieńcą, przyrównując ją do klucza, który moŝe pomóc w szybkim postępem cywilizacji. zrozumienie błędów rozwoju ludzkości, która została zdemoralizowana Literatura dla dzieci i młodzieŝy jako odrębny nurt twórczości zrodziła się na przełomie XVII i XVIII w., kiedy to zmieniła się świadomość starej Europy od stabilności do ruchu, jak charakteryzował sytuację P. Hazard. 2 Kryzys dokreślały rewolucyjne przeobraŝenia w filozofii i przyrodoznawstwie, co oczywiście wpływało na zmianę koncepcji społecznego rozwoju, a tym samym na miejsce dziecka w nowym społeczeństwie. Dopiero w tym czasie zrodziła się społeczna antropologia dziecka, którą musieli brać pod uwagę antropologowie, pisarze, pedagodzy, artyści, politycy. Wraz z wprawianiem w Ŝycie ideałów oświeceniowych narastała potrzeba zburzenia feudalnego ładu i stworzenia takiego społeczeństwa, w którym interesy jednostki i społeczeństwa (ogółu) były by w pełni zharmonizowane i zapewniły dalszym pokoleniom postęp zgodnie z wymaganiami rozumu. Wiarę człowieka i odwagę posługiwać się własnym rozumem określił Kant jako wyjście człowieka z małoletności, w której był zatrzymany z własnej winy. 3 Na podstawie nowej pedagogiki, nowych koncepcji miało powstać nowe społeczeństwo. Dziecko nie zawsze było dzieckiem stało się nim, twierdził J. H. van den Berg i dodał: Sposób istnienia dzieci w świecie zmienił się dlatego, Ŝe wpierw zmienil się sposób instnienia dorosłych. 4 Wniosek taki daje się według niego wyprowadzić takŝe z analizy dzieł ofiarowanych najmłodszym adresatom przed wiekiem XVIII, nie odbiegając w tematyce i stylu od kanonów obowiązujących w literaturze dla dorosłych, w pokazywaniu róŝnych stron Ŝycia dorosłych (sprawy zawodowe, małŝeńskie nawet seksualne) nie stanowiły dla dziecka jeszcze tabu, prawdopodobnie dlatego, Ŝe nie było ono postrzegane jako istota odrębna i waŝna. 1 Zob. Waksmund, R.: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej, Wrocław 2000, s Hazard, P.: Kryzys świadomości europejskiej: , Warszawa 1974, cz. I, rodz. I. 3 Kant, I.: Co to jest Oświecenie?, [w:] Waksmund, R.: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej, op. cit., s J. H. van den Berg: Dziecko stało się dzieckiem, [w:] Janion, M; Chwin, S.: Dzieci, Warszawa 1988, t. 2, s

6 Od średniowiecza aŝ po barok nie przypisowano dzieciństwu większej wagi. Dopóki śmierć kosiła połoŝnice, niewiele myślano o noworodku, pisał Janusz Korczak. Dostrzegano go, gdy aseptyka i technika pomocy zabezpieczyła zycie matki. 5 Społeczeństwem rządziło prawo, Ŝe o ile Ŝycie dziecka jest kruche i niepewne, nie opłaca się inwestować doń uczucia. Płaciło to tak dla dzieci z warst niŝszych, jak dla dzieci urodzonych w warstwie wyŝszej, gdzie spotykały się one z akceptacją ojca dopiero w wieku 6 7 lat, kiedy to nareszcie nadawały się do kształcenia w słuŝbie rycejskiej lub dworskiej, jednak przez następne lata dziecko to nie było juŝ dzieckiem, ale postrzegane było ono jako osoba dorosła. Z antropologicznego punktu widzenia dziecko było niewidoczne. Nikogo nie obchodziła jego higiena. Jeśli doŝyło się odpowiedniego wieku, włączono go do świata dorosłych, przyczym było one bito przy byle jakim przejawie protestu, nieusłuchaniu rozkazu. Zarówno teolodzy średniowieczni, jak później protestaccy uwaŝali dziecko za nasienie szatańskie (owoc miłosnych uniesień), które od zguby mogą ocalić jedynie surowy rygor i chłosta. 6 G. Doliński pisze: Istniało nawet przekonanie, Ŝe dziecko, które nie odebrało za przewinienia swoje za Ŝycia naleŝytej kary, nie znalazło po śmierci wiecznego odpoczynku, jeśli dodatkowo nie wykonano na zwłokach jego zaniedbanej kary. [ ] W średniowieczu bito nawet przyszłych świętych, lecz nie zagradzano im ani losu, ani przywileju przyszłej kanonizacji. 7 Renesansowy humanizm zaprezentował odmienne podejście, ispirując się bardziej staroŝytnością pogańską aniŝeli chrześcijańską. Za wzór mógł im słuŝyć Kwintylin, który w traktacie O kształceniu mówcy (ks. I) wypowiadał się przeciw karze chłosty tak dzieci, jak niewolników. Zwycięstwo rodzicielskich uczuć nad dogmatami wychowania widoczne jest równieŝ w Trenach Jana Kochanowskiego. Maria Janion zwraca uwagę na fakt, iŝ przez cały czas trwania nauki dziecko poddane było surowszej i coraz skuteczniejszej dyscyplinie, która chroniła je przed swobodnymi poczynaniami dorosłych. Tak więc dzieciństwo wydłuŝyło się o tyle mniej więcej, o ile trwał cały pobyt we szkole. 8 Pamiętać jednak naleŝy, Ŝe do szkoły chodzili wyłącznie młodzi arystokraci. Dopiero pod koniec XVII stulecia zostanie złamany monopol kształcenia młodzieŝy męskiej, a od nastepnego wieku przywilej edukacji będzie przysługiwał nie tylko dzieciom arystokracji, ale takŝe mieszczaństwa i ludu, co nada wychowaniu kierunek bardziej praktyczny. 5 Korczak, J.: Pisma wybrane, wybór A. Lewin, Warszawa 1978, t. I, s Waksmund, R.: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej, op. cit., s Doliński, G.: Jak u nas chowano dzieci? Z dziejów pedagogiki polskiej, Warszawa 1899, s Janion, M; Chwin, S.: Dzieci, op. cit., s

7 II. DZIECIĘ NA PRZEŁOMIE WIEKÓW Niełatwą, lecz bardzo waŝną sprawą było uznanie psychologicznej odrębności dziecka, jego prawa bycia sobą. Jeszcze pod koniec XVI wieku Montaigne w rozdziale O wychowaniu dzieci zwracał uwagę na fakt, iŝ edukacji dzieci towarzyszy teror i przemoc. W następnym stuleciu Jan Ámos Komenský uŝył całej swej biblijnej erudycji, by uprzytomnieć wszystkim współczesnym, Ŝe Bóg jest po stronie tych najmniejszych, Ŝe dzieci są nieporównywalnym z niczym skarbem i biada, gdyby ktoś miał narazić je na najmniejsze zgorszenie. W dalszym ciągu ale nie boi się bezkrytycznie przytoczyć mądrości z Biblii: Dziecko nawet gdyby wydawało się aniołem, jednak rózgą popędzaj. 9 Istotny pozostaje fakt, Ŝe obaj autorzy traktują dziecko jako rozwijający się organizm, który domaga się opieki, troski o duszę i ciało. Wzrasta równieŝ zainteresowanie seksualnością dziecka. Za najbardziej odraŝającą rozpustę zaczyna uwaŝać się masturbację i onanizm. Częste kontrole nad nastolatkami prowadzą do odseparowania dziewcząt od chłopców, temat płci staje się dla nich tabu, a okazywanie wstydliwości w tych sprawach nakazem cnoty. 10 Wiek XVIII Waksmund nazywa wiekiem mądrych guwernantek z Francji, które uczą dzieci modnej konwersacji, koncypują pierwsze ksiąŝeczki, będące jednocześnie dziecięcą literaturą i pedagogicznym instruktaŝem. Z nowym podejściem do człowieka przyszedł Jakub Rousseau, który przeznaczenie ludzkości upatrywał w powrocie do natury. W jego koncepcji dziecko to człowiek natury, czyli człowiek prymitywny i amoralny; źródło jego natchnień i fascynacji. W powieści Emil (1762) jego eksperymentalna pedagogika zmierzała do tego, by rozwinąć w wychowanku przyrodzone i indywidualne walory jego osobowości. 11 Nieco innego zdania był F. Schiller. Zdaniem Anny Kubale: Od czasów Rousseau i Schillera dzieciństwo zostało wprowadzone w perspektywę antropologiczną. Zaczęto zastanawiać się, jak się ma nasze dzieciństwo do naszego człowieczeństwa. Refleksja nad człowiekiem, nad sensem i celem jego egzystencji obejmować zaczęła zadumę nad dzieciństwem jako światem cudownym, autonomicznym, rządzącymi się własnymi prawami a zarazem stanowiący nieredukowalną część ludzkiej biografii Komeński, J. A.: Pisma wybrane, Wrocław 1964, s. 6 7, Waksmund, R.: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej, op. cit., s Ibidem. 12 Kubale, A.: Obszary spotkań dziecka i dorosłego w sztuce, Wrocław 1984, s

8 godzin. 15 W skutek powyŝej opisanych Ŝyciowych realii najmłodszych, powstają pierwsze Romantycy, korzystając z owej koncepcji, uczynili z dziecka figurę poetycką, estetyczny kodeks, słuŝący artykulacji ich pokoleniowych rozterek i aspiracji. 13 Natomiast praktyka wychowawcza zmierzała torem wytyczonym przez angielskiego racjonalistę J. Locke a, który prowadził dziecko najkrótszą drogą do dorosłości. Tej praktyce podporządkowana została XIX wieczna literatura dla dzieci i młodzieŝy, którą cechował utylitaryzm i dydaktyczne nastawienie, co całkowicie odchodziło od dziecięcych marzeń i snów. Literatura miała je pobudzić do pracowitości, oszczędności i filantropii. 14 Realna sytuacja dzieci, zwłaszcza ze społecznych nizin, stała się gorzką prawdą kapitalizmu. Z pozytywistycznych raportów na pierwszy rzut oka widoczne jest, Ŝe kobiety i dzieci stały sie tanią siłą roboczą, gdyŝ płacono im połowę tego, co płacono dorosłym męŝczyznom. W tych czasach waŝnym poczynem było pojawienie się ustawy, która przesuwała dopuszczalny wiek zatrudnionego z 4 do 14 lat, a wymiar pracy z 16 do 6 sierocińce, zakłady lecznicze, instytucje chroniące dzieci. Na wzór francuskiego Stowarzyszenia Przyjaciół Dziecięcego Wieku powstaje w Warszawie w 1880 roku Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Argumentem do stworzenia tej instytucji był fakt, iŝ w czasach tych istniało juŝ towarzystwo opieki nad zwierzętami. Pisarze pedagodzy tego okresu patrzyli na Ŝycie i miejsce dziecka w społeczeństwie realnie. Bohaterowie ich utworów od najwcześniejszych lat Ŝycia zostawali wciągnięci do systemu powinności względem rodziny, społeczeństwa i narodu. Dzieci uczyły się miłości do rodziców i Boga, szacunku dla opiekunów i starszych, respektu dla cudzej własności, oszczędności, pilności w nauce i pracy, poszanowania narodowych pamiątek, patriotyzmu. śadna z form wyzysku dzieci przez społeczeństwa przemysłowe wieku XIX, zauwaŝa Waksmund, nie osiągnęła takiego poziomu zniewolenia, jak w systemach totalitarnych wieku XX komunistycznym i faszystowskim. Symbolem nowego stylu wychowania młodzieŝy stał się w ZSRR Pawlik Morozow, który zadenuncjował przed władzami własnego ojca. 16 Szkoła uczyła młodzieŝ bezkrytycznie uwielbiać swoje państwo i jego wodzów. Sytuacji tej napomagał fakt, iŝ rewolucja bolszewicka zaniechała po sobie miliony sierot (tzw. bezprizornych), które zdane były na łaskę państwa. Szczególnie tragiczną epizodę w dziejach ZSRR przyniósł terror głodowy na 13 Kubale, A.: Dziecko romantyczne. Szkice o literaturze, Wrocław Waksmund, R.: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej, op. cit., s Zob. Szererowa, A.: Z historii rozwoju pracy dzieci, Sosnowiec Zob. DruŜnikow, J.: Rosyjskie mity. Od Puszkina do Pawlika Morozowa, Warszawa

9 Ukrainie w latach Dzieci chłopów umierały głodem, stawały się ofiarami kanibalizmu, były deportowane, odłączane od rodzin, osierocone. Tysiące z nich szukało nowej szansy przeŝycia w dziecięcych gangach złodziejaszków. Reakcją władz było zakładanie specialnych obozów pracy dla dzieci oraz sierocińców, których wychowankowie, po osiągnięciu dojrzałości, stawali się Ŝołnierzami lub kierowani byli do NKWD. W podobny sposób wychowywano hitlerowskie dzieci i młodzieŝ. Dla nazistów rodzina była tylko, jak twierdzi R. Grundberger, komórką rozrodczą narodu. 17 Urodzenie dziecka traktowano jako akt polityczny, kobiety czyste rasowo w specialnych zakładach rodziły dzieci męŝczyznom odpowiednio wyselekcjowanym. Rodziny z aryskim rodowodem cieszyły się ochroną państwa. To oczywiście wiodło do degradacji Ŝycia rodzinnego. Podczas drugiej wojny światowej ofiarą padło tysiące dzieci, licząc młodzieŝ zaciągniętą do wojska, dzieci narodów podbitych, które skazane były na gehennę okupacji. Zapomnieć nie powinniśmy o zamordowanych dzieciach Ŝydowskich. Polityka wobec dzieci stała się miarą barbarzyństwa naszego stulecia, pisze Waksmund. Druga wojna światowa, lokalne wojny w Korei, Wietnamie, byłej Jugosławii, głodomór w najuboŝszych krajach świata nasuwają się pytania. Nie przyniosło odkrycie dziecka jako obiektu socjalnego i społecznej polityki państwa więcej szkody niŝ poŝytku? Czy trud włoŝony w jego edukację nie stworzył z niego (dziecka) delikatnego instrumentu, którym posłuŝyć się moŝna zarówno w dobrej, jak i złej wierze? Oto pytania pojawiające się czas od czasu w refleksjach pedagogów i filozofów, na przekór niechlubnym praktykom świata dorosłego Zob. Grundberger, R.: Historia społeczna trzeciej Rzeszy, Warszawa 1987, t. 2, s Waksmund, R.: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej, op. cit., s

10 CZĘŚĆ DRUGA POCZĄTKI LITERATURY DZIECIĘCEJ I. LITERATURA DLA DZIECI II. GENEZA LITERATURY DLA NAJMŁODSZYCH III. ROLA KSIĄśKI W śyciu DZIECKA 14

11 I. LITERATURA DLA DZIECI Krąg Ŝycia jest nieubłagany. W dzieciństwie poznajemy świat, uczymy się najróŝniejszych rzeczy, stawiamy czoło bardzo trudnym problemom, borykając się z poprawną pisownią słowa kuzka czy kózka?, Hania czy Chania?... Potem dorastamy a nasza genialna pamięć eliminuje większość zła, które spotkało nas w wieku dziecięcym, pozostawiając po sobie tylko przyjemne wspomnienia. Właśnie ta skłonność do idealizacji dzieciństwa jest jednym ze stereotypów, funkcjonującym do dnia dzisiejszego w kulturze europejskiej. Sposób, w jaki o nim myślimy, słowa, których uŝywamy, gdy o nim mówimy, obrazy, które nam się przy wzmiance o nim nasuwają te wszystkie prawidłowości wynikają nie z prawidłości psychofizycznych, ale z naszego doświadczenia kulturalnego. 19 Dzieci Ŝyją obok dorosłych, ale zupełnie inaczej patrzą na otaczający ich świat, na świat, który pedagogowie, krytycy literatury, pisarze nazywają światem dzieci. Do tego świata moŝna się przenieść, przynajmniej na chwilę, sięgając po literaturę dziecięcą. A czym jest literatura dla dzieci i młodzieŝy? Przez literaturę dla dzieci czy literaturę dla dzieci i młodzieŝy długo rozumiano teksty literackie i paraliterackie, które miały słuŝyć wyłącznie do celów dydaktycznych i wychowawczych. W drugiej połowie XIX wieku doszło do zmiany. Dziecko najpierw pojawiło się jako temat literacki np. w prozie dla dorosłych (Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza, Antek Bolesława Prusa), a dopiero potem powstawały utwory przeznaczone dla dziecka. 20 Jerzy Cieślikowski definiuje twórczość dla dzieci jako twórczość przeznaczoną dla dzieci i adresowaną do dzieci, przyczym dodaje, Ŝe literatura ta nie stanowi zbióru zamkniętego, poniewaŝ wiele tekstów nie dla dzieci było przeadresowanych do dzieci. Jest to literatura rządząca się własnymi prawami, posiadająca własną poetykę form inicjalnych i gatunkowych, własny pełny obieg komunikacyjny: wydawnictwa, prasę, rynek, krytykę. Jednocześnie Cieślikowski zastanawia się nad faktem, iŝ zakres literatury pisanej dla dzieci i młodzieŝy nie zawsze pokrywa się z zakresem lieratury czytanej zwłaszcza przez młodzieŝ (zakres literatury przez nią czytaną jest znacznie szerszy) Skrobiszewska, H.: Wstęp, [w:] O literaturze dla dzieci i młodzieŝy, Warszawa, Cieślikowski, J.: Literatura osobna, Warszawa 1985, s Ibidem, s

12 II. GENEZA LITERATURY DLA NAJMŁODSZYCH Genezę literatury dla dzieci w Polsce wyprowadza się z dwóch źródeł: z przeróbek i przekładów przekazywanych drukiem w ksiąŝkach oraz ze źródeł literatury ludowej, przekazywanej ustnie. Jedną z najwcześniejszych przeróbek był Gofred z T. Tassa, a modelem do dziś dnia Ŝywym dla pewnej odmiany powieści młodzieŝowej jest Robinson Cruzoe Daniela Defoe. W drugiej połowie XVIII wieku dokonywano wielu przekładów bajek ze zbioru Perraulta, a równieŝ Baśnie z 1001 nocy. Dzieci oczywiście znały wiele bajek ludowych, przekazywanych ustnie, przysłowia, powiedzenia, ludowe rymowane zabawy, śpiewały kołysanki, kolędy itp. 22 I. Lewańska początek ksiąŝek dla dzieci notuje od ksiąŝki Orbis pictus 23 Jana Ámosa Komensky iego przygotowaną w Polsce dla gimnazjum w Lesznie oraz od Artes Dobromilenses 24 Nauki Dobromilskiej z 1643 roku, która jak ze wstępu wynikało, była przeznaczona dla młodzieŝy szlacheckiej. 25 XVIII wieczne utwory dla młodzieŝy to utwory dydaktyczno moralizatorskie, które nie były uznawane za literaturę piękną, ale praktyczną, o czym świadczą juŝ same tytuły księŝek: np. Rady ojca dla córki, Rozmowy i podróŝe ojca z dwoma synami, Listy umierającej matki do córki, KsiąŜeczka moralna W tym okresie nie moŝna jeszcze mówić o polskiej ksiąŝce dla dzieci. Funkcję tę spełniały ksiąŝki dla dzieci pisane po francusku, angielsku, niemiecku oraz ich przekłady znane polskim dzieciom. 26 W XIX wieku pojawiły się pierwsze świadome ksiąŝki dla dzieci. Ich autorzy rekrutowali się przewaŝnie z grona pedagogów. Większość stanowiły kobiety ze środowiska mieszczańskiego i szlacheckiego, które wiedzę ogólną i pedagogiczną zdobyły drogą samokształcenia. Pisarki te, podobnie jak niektórzy pisarze pedagodzy, całe swoje Ŝycie i erudycję poświęcili dzieciom, i dzięki ich zaangaŝowaności na rynku dziecięcym coraz mniejszą rolę grały tłumaczenia i przeróbki utworów obcych. Wypierane były przez twórczość narodową, która o wiele lepiej spełniała oczekiwania dzieci. 22 Kuliczkowska, K.: W szklannej kuli, Warsazwa 1970, s Orbis pictus czyli Świat w obrazach powstał w latach Chodzi o podręcznik przeznaczony dla uczniów szkół podstawowych. Autor publikacji Jan Ámos Komenský realizuje w nim swój program nauczania chce połączyć rzeczy praktyczne ze sprawami teoretycznymi, chce uczyć bawiąc. Głównym celem autora było jednak zprzyjemnić uczniom naukę niepopularnego języka łacińskiego. Praca ta była bardzo popularna i juŝ w 1658 roku słuŝyła jako podręcznik w szkole w Magdeburgii. 24 Autorem jest Jan Lew Herbułt; chodzi o ksiąŝkę, która ma nauczyć poprawnej wymowy (polskiej) słów łacińskich. 25 Waksmund, R.: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej, op. cit., s Ibidem, s

13 Tu jest początek konstytuowania się sytuacji przenoszenia krótkich tekstów bajkowych, najczęściej wierszowanych, bez ich przerabiania i skracania, do literatury dla dzieci. 27 Linia demarkacyjna pomiędzy literaturą dla dzieci i młodzieŝy a literaturą dla dorosłych była i jest meandryczna, w wielu miejscach zatarta zupełnie. Np. Robinson Cruzoe Władysława Anczyca był przeróbką dla młodzieŝy, a równocześnie jedynym Robinsonem dla wszystkich czytelników. Podobnie było z cyklem ksiąŝek dla dziewcząt L. M. Montgomery, z cyklem o Ani z Zielonego wzgórza, który do dziś czytają nie tylko młode panienki, ale równieŝ ich mamusie i babcie. Z tego powodu dosyć trudne jest wyznaczenie granic wieku czytelników: dzieci młodzieŝ dorośli. Niegdyś dziewczyna, która miała lat 16 lat, wychodziła za mąŝ i stawała się dorosłą, owszem jej dorosłość fizyczna nie była w symbiozie z jej dojrzałością intelektualną. 28 Granicą między dzieciństwem, wiekiem młodzieńczym, a dorosłością zajmowała się M. Illnicka, która powszechnie uŝywany podział jeszcze rozszerzyła o pojęcia dzieci młodsze, dzieci małe. Właśnie rozbudowany podział posłuŝył jej potem do analizy odmiennych potrzeb małych odbiorców. 29 Psychologowie dzielą okresy dziecinności na: okres noworodkowy (0 1 miesiąc), okres niemowlęcy (1 12 miesięcy), dzieciństwo (1 6 lat), okres szkolny (6 13 lat), młodzieŝ nastoletnia (13 19 lat), młodzieŝ dorosła (19 26 lat). 30 Cieślikowski do literatury dla dzieci i młodzieŝy zalicza teksty pisane i adresowane świadomie dla dzieci i młodzieŝy oraz te, które świadomie i celowo były przeadresowane z literatury ogólnej i zamieszczane w ksiąŝkach dla dzieci. Dalej włącza tam ekspresje ikonicznego typu, takie jak napisy i rysunki najmłodszych pojawiające się na kawałkach papieru, w zeszytach, malówki kredą na chodniku, patykiem w piasku itp. Goethe w Fauście napisał: Wiek nie czyni nas zdziecinniałymi, jak powiadają. On tylko najdzie nas jako jeszcze prawdziwe dzieci. 27 Cieślikowski, J.: Literatura osobna, op. cit., s Ibidem. 29 Ilnicka, M.: Nowe ksiąŝki dziecinne, Bluszcz 1869, s. 326, [w:] Olkusz, W.: Między pedagogiką a literaturą, Opole 2000, s

14 III. ROLA KSIĄśKI W śyciu DZIECKA Umiejętność czytania i oczytaność świadczą o kulturze człowieka i pozwalają mu stale się rozwijać. Sprawiają, iŝ moŝe on być człowiekiem w pełni znaczeniu tego słowa. KsiąŜka oddziaływuje na dziecko wychowawczo. Jest narzędziem, bez którego trudno wyobrazić sobie pracę z dziećmi, realizację wielu treści programowych. Wartość wychowawcza utworu polega na związku jego myśli przewodniej, postępowania bohaterów z zamierzeniami i celami pedagogicznymi nauczyciela. Praktyka wychowawcza wykazała, Ŝe ksiąŝka zajmuje niewątpliwie bardzo waŝną rolę w procesie wychowania. Z oddziaływaniem ksiąŝki na dzieci wiąŝe się szereg oczekiwań: kształtowanie światopoglądu dzieci poprzez uczenie ich o zjawiskach przyrody i prawach rządzących społeczeństwem, chęć zdobywania wiedzy, rozbudowywanie wyobraźni, przekazywanie wzorów do naśladowania, uczenie miłości do kraju i języka, poszanowania godności ludzkiej i ukazywanie piękna przyjaźni i miłości. Poprzez poznawanie świata, ludzi i ich nadziei oraz wartości, jakimi się kierują, dziecko zdolne będzie dostrzec róŝnice istniejące w społeczeństwie i określić w nim swoje miejsce. Czytanie ksiąŝki wspólnie, np. z matką, ojcem, babcią czy ciocią, pozwoli na wymianę uczuć i myśli na dialog z otoczeniem. Rozmowy o przeczytanych lekturach pozwalają na nawiązanie relacji międzyludzkich między dziećmi a dorosłymi oraz samymi dziećmi (np. w szkole). KsiąŜka staje się źródłem komunikacji ze światem. 31 DuŜą rolę w Ŝyciu człowieka odgrywa poczucie humoru, ułatwia bowiem często obiektywne spojrzenie na siebie i na otaczającą rzeczywistość. Uczy optymizmu, a czasem nawet odwagi Ŝyciowej. Dlatego teŝ jako wartościowe dla zadań wychowawczych ocenić naleŝy utwory przedstawiające komiczne sytuacje, postaci, czy utwory operujące nonsensem, dowcipem na miarę dziecka. WaŜną rolę wychowawczą spełniają równieŝ baśnie. Aktywizując wyobraźnię dziecka baśnie wyjaśniają trudne problemy dobra i zła, ucząc, Ŝe dobre skutki zostaną odmienione, a złe pokarane, pozwalają dzieciom przenieść się w krainę snów i fantazji. Kwestia dobra i zła odpowiada kryteriom moralnym dziecka. Oprócz baśni istotną rolę na kształtowanie postawy czytelniczej dziecka pełni ilustracja ksiąŝkowa. Ilustracja w ksiąŝkach dla dzieci ma szereg zadań, od wzmacnia przeŝycia dziecka, zapoznania dziecka ze sztuką, wpływania na jego rozwój zarówno intelektualny jak i emocjonalny, budzenia zainteresowania, marzeń i fantazji, aŝ po

15 kształtowanie nastawienia twórczego, dostarczania przyjemności i odpręŝenia. Podkreślana jest takŝe moŝliwość kompensacyjnego, a nawet terapeutycznego oddziaływania ilustracji na dziecko. Ilustracje w ksiąŝce są źródłem stałych bodźców wzrokowych, nietypowych dla otaczającego nas dynamicznego Ŝycia. Istnieje wyraźna róŝnica, porównując bodźce estetyczne, z którymi dziecko się spotyka, z rzeczami, które są względem niego w ruchu, np. telewizja, film, a zjawiskami, względem których jest w ruchu dziecko, np. eksponaty w muzeum, plakaty na ulicach. Ilustracje w ksiąŝce dostarczają dziecku bodźców wizualnych, do których moŝna stale wracać i które moŝna przeŝywać w spokoju, zagłębiając się w ich treść plastyczną i literacką. Wprowadzają jednocześnie dziecko w świat sztuki. Pozwalają mu na zapoznanie się z podstawowymi składnikami języka plastycznego operowania linią rysunku, jego barwą i światłem, oraz dostarczają satysfakcji estetycznej. 32 Ilustracja jest najprostszą formą do przekazania treści. Dlatego teŝ na rynku wydawniczym pojawiają się ksiąŝeczki tylko z ilustracjami, przeznaczone najczęściej do najmłodszych dzieci, nie umiejących jeszcze czytać, bowiem obrazek jest tym, co pierwsze w ksiąŝce dziecko zauwaŝa. Nawet małe dziecko chętniej sięga po ksiąŝkę z duŝą ilością kolorowych ilustracji, niŝ po ksiąŝkę bez obrazków lub z ilustracjami czarno białymi. W miejscu tym według H. Skrobiszewskiej, zaczyna się literatura, w której ilustracja budzi potrzebę fikcji fabularnej i przygotowuje grunt do jej oddziaływania Ibidem. 33 Skrobiszewska, H.: O literaturze dla dzieci i młodzieŝy, op. cit., Wstęp. 19

16 CZĘŚĆ TRZECIA LITERATURA DLA DZIECI I MŁODZIEśY DO ROKU 1864 I. PIERWSZA GENERACJA PISARZY DLA NAJMŁODSZYCH A) KLEMENTYNA Z TAŃSKICH HOFFMANOWA B) STANISŁAW JACHOWICZ II. DRUGA GENERACJA PISARZY DLA DZIECI III. PIERWSZE EUROPEJSKIE WYDAWNICTWA IV. CZASOPISMA W POLSCE DO ROKU 1831 A) ROZRYWKI DLA DZIECI B) TYGODNIK DLA DZIECI C) DZIENNIK DLA DZIECI D) PRASA DLA DZIECI I MŁODZIEśY W OKRESIE MIĘDZYPOWSTANIOWYM 20

17 I. PIERWSZA GENERACJA PISARZY DLA NAJMŁODSZYCH Pojęcie odrębnej literatury dla dzieci i młodzieŝy zaczęło się kształtować stosunkowo późno. Wprawdzie juŝ w XVI i XVII wieku znajdujemy utwory przeznaczone dla małych czytelników, jednak okres rozwoju tej gałęzi literatury przypada dopiero na wiek XVIII. W Polsce z oryginalną twórczością dla dzieci czy młodzieŝy spotykamy się dopiero na początku XIX wieku. 34 Najdawniejszymi formami literackimi, które docierały do dzieci głównie oralnie, były podania, baśnie, legendy, powiastki, pieśni wzorowane na tradycji ludowej, wywodzące się z codziennych zajęć, gier i zabaw. Problematyka lektury dla dzieci i młodzieŝy martwiła od dawien dawna filozofów, pisarzy i pedagogów. W Polsce problematyką tą zajmowali się juŝ Grzegorz z Sanoka czy Mikołaj Rej z Nagłowic. Ani jeden z nich wszak nie wypowiedział się konkretnie jeśli o chodzi o wymagania, które powinna spełniać literatura dla dzieci i młodzieŝy. Dopiero w okresie Oświecenia sytuacja się zmieniła. Wielki postęp nauki, rosnąca wiara człowieka w rozum ludzki, jako czynnik organizujący i budujący świat, wymagały nowego ideału wychowania, który związany był z doborem odpowiedniego materiału dydaktycznego, zastosowania właściwych metod wychowawczych. 35 Obok podręcznika, który pośredniczył między pedagogiem i uczniem, pojawił się nowy typ ksiąŝki samodzielna lektura dla dzieci, przynosząca im nie tylko potrawę umysłową, ale teŝ rozrywkę. Poglądy takie sformułował Franciszek Fenelon ( ), który wyszedł z załoŝenia, Ŝe wszystko, co bawi wyobraźnię, ułatwia naukę. Chciał dać dziecku ksiąŝkę starannie wydaną, o złoconych brzegach, z pięknymi obrazkami, pełną ciekawych i róŝnorodnych opowiadań. Postulaty te sam realizował w ksiąŝce Przypadki Telemaka (1697), 36 która stała się popularną w całej Europie. W Polsce Komisja Edukacji Narodowej, zakazująca młodzieŝy czytania romansów francuskich i niemieckich, oceniła Przypadki Telemaka jako poŝyteczną lekturę. KsiąŜka opisuje przygody i podróŝe Telemaka, który poszukuje swego ojca Ulissesa. W przygody wplecione zostały satyryczne wizerunki ludzi 34 Kaniowska Lewańska, I.: Literatura dla dzieci i młodzieŝy od początków do roku 1864, Warszawa 1960, s Ibidem. 36 Oryginalna nazwa brzmi: Aventures de Télémaque fils ۥd Ulysse ou suite du quatriéme livre de ۥl Homére. 21

18 i spraw, ostre sądy oraz rady, które kształtować miały pogląd wychowanka na najróŝniejsze tematy. 37 Pisanie ksiąŝek dla dzieci i młodzieŝy znalazło sobie wkrótce wielu zwolenników, bowiem stało się dobrym biznesem, gdyŝ w skutek agitacji pedagogów młodzieŝ zaczęła czytać, ksiąŝki były szybko rozsprzedawane, pisarze stawali się znanymi osobowościami. Zaczęła się rozwijać nowa gałęź piśmiennictwa. Okres polskiego Oświecenia charakteryzuje jednak brak oryginalnej twórczości dla dzieci, brak autorów piszących dla najmłodszych. Izabela Kaniowska Lewańska szuka przyczyny w sytuacji politycznej i kulturalnej kraju. Antoni Popławski w swojej pracy O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt (1775) pisze, Ŝe oświecenie nie polega na czytaniu ksiąŝek bardziej kształci refleksja, obserwacja i medytacja własnego rozumu niŝ ksiąŝka. 38 W epoce Oświecenia dąŝono do gruntownego przeobraŝenia typu Polaka, a to w przeciągu jednego pokolenia. Jako przykład posłuŝyć moŝe program i środki wychowawcze realizowane w Szkole Rycerskiej. 39 Przewodnim hasłem stał się nakaz Konarskiego przez reformę wychowania do odrodzenia ojczyzny, który starała się realizować Komisja Edukacji Narodowej, walcząca przeciw konserwatywnym masom szlacheckim. 40 Członkowie Komisji zdawali sobie sprawę, Ŝe tworząc nową szkołę mogą łatwo wrócić do starych metod nauczania lub przybrać modny, snobistyczny charakter. Stworzyli zatem program, który miał nadać szkole oblicze narodowo postępowe. Izabela Kaniowska Lewańska tak o sytuacji tej napisała: Nauczyciel i podręcznik mieli wykluczyć szkodliwe wpływy, [ ] na czoło zamierzeń najświatlejszych członków Komisji wysuwa się sprawa pisania podręczników i kształcenia wychowawców. Z ksiąŝek obcych dopuszcza się tylko nieliczne, zgodne z duchem zasad Komisji Edukacji Narodowej. 41 Literatura pierwszej połowy XIX wieku rozwijała się pod znakiem romantyzmu, w pozytywistycznej opozycji względem niego. Romantyzm, jako nurt ukształtowany 37 Op. cit., Kaniowska-Lewańska,I.: Literatura dla dzieci i młodzieŝy I, Warszawa 1960, s Ibidem, s Szkoła Rycerska, Korpus Kadetów, szkoła średnia o profilu wojskowym, utworzona w 1765 z polecenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przez księcia A. K. Czartoryskiego. Jej zadaniem miało być przygotowanie oficerów dla armii i młodzieŝy szlacheckiej do słuŝby publicznej. Program obejmował cztery lata kształcenia ogólnego wraz z nauką języków obcych i dwa lata zawodowego (słuŝba wojskowa, inŝynieria wojskowa, słuŝba cywilna), uzupełniane nauką jazdy konnej, szermierki itp. 40 Działacze oświatowi musieli z jednej strony przezwycięzyć opór, a nawet szkolnictwo konserwatywnych mas szlacheckich, a z drugiej zdobyć wpływ na młodzieŝ warst najwyŝszych, rządzących, tych, którzy gardzili rodzimą kulturą i językiem. 41 Kaniowska Lewańska, I. : Literatura dla dzieci i młodzieŝy II, Warszawa 1973, s

19 w równej mierze przez filozofię i poezję, który wyniósł niektórych pisarzy na piedestał tej najwyŝszej i dotąd nieznanej sławy, z perspektywy twórczości dla dzieci i młodzieŝy nie przyniósł rewolucyjnych zmian. Romantyzm podniósł jednak dzieciństwo do hasła programowego, przejmując od epoki oświeceniowej filozoficzny szacunek dla dziecka jako utworu natury, wymagającego, jak pisał J. Rousseau, rozumnej pielęgnacji. 42 Na stosunek romantyków do dziecka miał decydujący wpływ Friedrich Schiller, autor traktatu O poezji naiwnej i sentymentalnej. Schiller widział w dziecku twora nieskończonego, otwartego na róŝne moŝliwości istnienia. Dziecko uosobnienie naiwnej, bezrefleksyjnej, czystej, nieskaŝonej natury objawia się juŝ u początków romantyzmu poprzez linię Schillerowskiej interpretacji jako byt autonomiczny, skomplikowany i wieloznaczny, swoisty w swej niewinności, spontaniczności, z których uczyniono wartość, a zarazem będący równieŝ wartością jako kondyją otwarta nieskończenie na wielość doświadczeń człowieka wieku: w egzystencji, w historii, wobec Boga, czyli na przekroczenie owej naiwnej swoistości w kierunku najbadziej człowieczych doznań. 43 W romantyzmie często wprowadzano motyw dziecka i dzieciństwa. Bycie dzieckiem miało wieloraki wymiar: egzystencjalny, społeczny, estetyczny. Było synonimem niewinności, oznaczało teŝ demoniczność, infantylność i genialność, słabość, siłę oraz najwyŝsze uduchownienie. Romantyzm wytworzył trzy modele dzieciństwa: dzieciństwo szalone wyraŝone poprzez zachowanie irracjonalne i nieobliczalne, np. Orcio 44 z Nieboskiej komedii Z. Krasińskiego; dzieciństwo zbuntowane jest równieŝ szaleństwem, ale nie w wymiarze indywidualnym, lecz politycznym i społecznymn np. Kordian 45 J. Słowackiego, Konrad Wallenrod 46 A. Mickiewicza; dzieciństwo sieroce los dziecka wyraŝany w kategoriach osamocenia i izolacji, np. postacie sierot. 47 Okres biedermeieryzmu, który rozpoczął się w latach po kongresie wiedeńskim, nie gloryfikował tak silno, jak działo się to w literaturze zachodnioeuropejskiej, cnót mieszczańskich. Jerzy Cieślikowski tak charakteryzował sytuację: Względy ideologiczne, jak prawo jednostki do posiadania majątku i bogacenia się, odgrywają niemałą rolę, ale zostają 42 Cieślikowski, J.: Literatura osobna, op. cit., s Kubale, A.: Dziecko romantyczne. Szkice o literaturze, op. cit., s Orcio to główny bohater Nieboskiej komedii Z. Krasińskiego. 45 Kordian główny bohater dramatu J. Słowackiego; dramat nosi nazwę głównego bohatera, czyli Kordian. 46 Konrad Wallenrod jest romantycznym bohaterem tragicznym, walczącym o ojczyznę, pasując się na jej zbawiciela. 47 Cieślikowski, J.: Literatura osobna, op. cit., s

20 spychane przez naszych pisarzy wstydliwie na plan dalszy, ustępując miejsca wartościom ponadjednostkowym, podporządkowanym interesowi narodu pragnącego ocalić swą toŝsamość oraz wybić się na niepodległość. 48 Ten wzniosły cel widoczny był pośrednio takŝe w literaturze dla dzieci i młodzieŝy, która starała się unikać skrajności pedagogiki niemieckiej (stosowanie róŝdŝki), i skłaniała się ku wzorom francuskim zalecającym w miejsce systemu zakazów i kar metodę łagodnej perswazji. Dlatego teŝ autorytatywna postać ojca została w przykładach moralnych wyparta przez postać matki, która osobiście czuwa nad wychowaniem i edukacją swego dziecka, wspomina A. Kubale. 49 Pierwsi polscy pisarze tworzący dla dzieci rekrutowali się z grona pedagogów. NaleŜeli do nich m. in. Klementyna z Tańskich Hoffmanowa i Stanisław Jachowicz. A) KLEMENTYNA Z TAŃSKICH HOFFMANOWA Klementyna z Tańskich Hoffmanowa ( ) jest autorką oryginalnej literatury dla dzieci i młodzieŝy, utworów nie pozbawionych wartości artystycznych, ale teŝ przesyconych tendencjami wychowawczo moralnymi. Inspiracje czerpała Tańska z obcych wzorów, przystosuwywując je do sytuacji rodzimej. W swych listach i w wstępach wielokrotnie podkreślała, Ŝe opisy, np. przyrody, postaci, oparte są na konkretnych przykładach z jej Ŝycia. Realizm jej opracowań jest jednak podporządkowany tendencjom moralistycznym. 50 W dwudziestym roku Ŝycia rozpoczęła Tańska pisać dla dzieci. W swym pamiętniku zanotowała: Nad wszelki wyraz dzieci lubię; uwaŝać ich, zgadywać co czują, czym będą, jedną jest z najmilszych rozrywek moich. Pisać dla dzieci, czytać o dzieciach, patrzeć na nie, nie przykrzy mi się nikdy. I tak w 1820 roku wydała zbiór dwunastu krótkich powiastek Powieści moralne Rok w powieściach, rozwijających jej poglądy na wychowanie dzieci. Tematem jest Ŝycie rodzinne. Pisarka chwali przywiązanie rodzeństwa, posłuszeństwo, pracowitość, kara kłamstwo, egoim, samochwałę. 51 Przez kilka lat Tańska pracowała nad zbeletryzowanymi zasadami religii dla dzieci i nadała im tytuł Amelia matką. Było to opracowanie bardzo rozwlekłe, jednak w kręgach duchowieństwa mile widziane. 48 Cieślikowski, J.: Literatura osobna, op. cit., s Kubale, A.: Dziecko romantyczne. Szkice o literaturze, op. cit., s Kaniowska-Lewańska,I.: Literatura dla dzieci i młodzieŝy I, op. cit., s Ibidem, s

21 Od roku 1823 Hoffmanowa sięgała do wzorów obcych, zwłaszcza angielskich. Chciała utworzyć...kurs edukacji dla małych dzieci i napisać te ksiąŝeczki łatwym, zabawnym sposobem, aŝeby dzieci nasze zawczasu w nocie rodzinnej zasmakować mogły... Pierwszą ksiąŝeczkę Wiązanie Helenki 52 opracowała dla swojej trzyletniej siostrzeniczki na dzień jej urodzin, jednak świadoma była sobie faktu, Ŝe ksiąŝeczka znajdzie sobie swoich czytelników. Wiązanie Helenki składa się z czterech części, idących po sobie zgodnie z tokiem rozwoju dziecka. Autorka uwidoczniła to nawet drukiem, bowiem początek pisany jest bardzo duŝym, a potem coraz mniejszym drukiem. Krytycy literatury za nasłabszą uwaŝają część pierwszą, krytykując ją za brak przygotowania pedagogicznego. Kolejne części oceniają natomiast bardzo pozytywnie, przede wszystkim za przejrzystość układu, celowe przystosowanie treści do rozwoju dzieci i codziennych ich zajęć, piękny język, styl. KsiąŜeczka stała się bardzo popularną, w ciągu wieku XIX ukazało się około dwudziestu nakładów. 53 Autorka na początku ksiąŝki napisała: Do Helenki Trzy lata skończyłaś, Helenko! Niedługo uczyć się zaczniesz; przyjm więc na Wiązanie tę małą ksiąŝeczkę; przydać ci się moŝe. Skoro ci Niebo w dobroci swojej zdrowo wyrość pozwoli, z przykładu Rodziców, z ich słów, z innych ksiąŝek waŝniejszych nauk będziesz. 54 Jerzy Cieślikowski poddaje krytyce ksiąŝkę Hoffmanowej, w związku z literaturą biedermeierowską, której jest przykładem: Surowa i funkcjonalna jest biedermeierowska arkadia dla dzieci. Uporządkowany jak księga kupiecka jest w niej dzień, zamknięty w nawias porannej i wieczornej modlitwy. U Hoffmanowej grzeczna Helenka spaceruje po śniadaniu w parku, a wracając do domu spotyka swoją biedną kobietę, której daje jałmuŝnę. Rozmowy Helenki z mamą zaczynają się od duszy i Boga, a kończą się na mówieniu o pieniądzach. 55 W roku 1825 powstała Druga ksiąŝeczka Helenki z podtytułem powieści dla dzieci zaczynających juŝ czytać gładki... Tomik zawiera osiemnaście opowiadań, w których autorka przedstawia Ŝycie starszych nieco dzieci w gronie rodzinnym i wśród rówieśników: 52 Wiązanie było szczególną formą edycji ksiąŝkowej, czyli prezent; wyraz ten uwaŝany był za wyraz tradycyjnej familiernej więzi łączącej autora z dziecięcym adresatem. 53 Kaniowska-Lewańska, I.: Literatura dla dzieci i młodzieŝy II, op. cit., s Hoffmanowa, K.: Wiązanie Helenki, [w:] Kaniowska-Lewańska, I.: Literatura dla dzieci i młodzieŝy I, op. cit., s Cieślikowski, J.: Literatura i podkultura dziecięca, Wrocław, 1965, s

22 Tak stało się Karolkowi i jego siostrom. Ojciec jego miał niby wielki majątek, Karolek i jego siostry jak paniątka się chowały; tymczasem ojciec umarł i pokazało się, Ŝe nic nie posiadał; zostawił tylko po sobie wdowę i troje dzieci. 56 Częścią Drugiej ksiąŝeczki Helenki są Cztery powieści, historie z Ŝycia czterech dziewczynek, które spotykają się w pokoju jednej z nich i skazane na nudę w czasie, gdy ich rodzice świętują ostatki, opowiadają sobie, na radę ciotki Pauliny, zdarzenia z własnego Ŝycia. Opowiadają o problemach charakterystycznych dla ich wieku. Historia Józi pokazuje, jak przezwycięŝyć nienawiść do swej machochy; Historia Anielki dotyczy pobytu w obcym domu i wyprawy z rodzicami do teatru; historia kolejnej z dziewczynek opowiada o wycieczce wraz z jej siostrą do babci na wieś, a Historia Maryni porusza problem dziewczynki, jak wyrównać się ze śmiercią matki. 57 Ten typ powieści, zwraca uwagę Cieślikowski, przekroczył granice ówczesnej powieści w literaturze dla dzieci i młodzieŝy, zapowiada bowiem narodziny tzw. prozy o dojrzewaniu i znacznie odbiega od reszty powieści moralnych Hoffmanowej. 58 O popularności obu KsiąŜeczek Helenki świadczy fakt, iŝ znalazły wielu naśladowców: Stanisław Jachowicz opracował ksiąŝkę Naukę w zabawce (1829), Paulina Krakowowa Rozmowy Matki z dzieckiem (1841), Teofil Nowosielski Abecedlnik dla dzieci polskich (1862). PowyŜsze tytuły ksiąŝeczek dla dzieci są pierwszą w Polsce próbą zastosowania wzorów pedagogiki okresu Oświecenia do nauczania najmłodszych dzieci. W dziełach Tańskiej i Jachowicza widoczna jest dąŝność do rozwijania samodzielnego myślenia dziecka, do umiejętności wyprowadzania wniosków z zaobserwowanych zjawisk. 59 Listy ElŜbiety Rzeczyckiej to kolejny utwór Tańskiej. Powieść skonstruowana jest zgodnie z koleją losów bohaterki, co pozwoliło pokazać autorce stosunki w klasztorze, dokąd była ElŜbieta oddana na wychowanie. Powieść ma charakter zwierzeń naiwnej dziewczyny. Ty nic nie wiesz, moja Urszulko, Ŝe ja uchodzę za bardzo namiętną w całym sąsiedztwie. Moja chrzestna najwiecej mi tej sławy narobiła i właśnie wczoraj, będąc u nas, mówiła do mojej matki: Walna dziewczyna z tej naszej ElŜbietki: wiele ma wiadomości, 56 Hoffmanowa, K.: Druga ksiąŝeczka Helenki, [w:] Kaniowska Lewańska, I. : Literatura dla dzieci i młodzieŝy I, op. cit., s Cieślikowski, J.: Literatura i podkultura dziecięca, op. cit., s Ibidem. 59 Kaniowska-Lewańska, I. : Literatura dla dzieci i młodzieŝy II, op. cit., s

23 zręczna, układna, nie poszła w las klasztorna nauka; ale co umie, nie zadziera nosa i równie jest potulna jak dawniej w domu z sąsiadkami. Mój BoŜe! pomyślałam sobie, słysząc te miłe słówka a ja Ŝebym się z czego chełpić miała? 60 W powieści poznajemy najróŝniejsze ciekawe postacie, np. ojca bohaterki starszego szlachcica, stryja dworaka, szatnego Czartoryskich. Bohaterka utworu, ElŜbieta Rzeczycka, jest postacią raczej statyczną, jej uwagi rzucają jednak na epokę często bardzo ciekawe światło. Np. interesująca jest jej uwaga pełna zdziwienia, Ŝe w Polsce męŝczyźni najczęściej mówią po łacinie, panie [ ] osobliwie młode po francusku, na teatrze dworskim mówią i śpiewają po włosku, a wojska komenderują po niemiecku. 61 Dziennik Franciszki Krasińskiej (1825) Klementyny z Tańskich Hoffmanowej to pierwsza polska oryginalna powieść dla młodzieŝy. Wiernie odzwierciedla stosunki i obyczaje panujące w Polsce w połowie XVIII wieku, opisuje realia historyczne i obyczajowe. KsiąŜeczka ciekawa jest szczególnie ze względu na przedstawienia Ŝywej postaci głównej bohaterki. W subtelnie cieniowanym rozwoju jej psychiki odtwarza autorka proces przekształcenia się ambitnej dziewczynki w namiętną, świadomą swych celów kobietę: Czekam niecierpliwie na kogo jadącego do Polski, bo juŝ mój portret gotów. [ ] Oby Bóg dał pokój i ułoŝył tak okoliczności, Ŝebym Ci i oryginał wkrótce przedstawić mogła. JakŜebym sobie tego Ŝyczyła! Pierwiastkiem kompozycyjnym powieści jest kontrastowe przedstawienie Franciszki i jej siostry Basi, która spełnia rolę pozytywnego pierwiastka całego utworu. Język Dziennika jest bogaty w akcenty prawdziwej szczerości. Barwne opisy stanów psychicznych bohaterki pozwalają zajrzeć w głąb jej duszy, dzięki czemu moŝemy powieść oznaczyć za pierwszą próbę powieści psychologicznej....jakŝe utrudza i męczy ta nieudatna praca nad sobą, to ukrywanie uczuć, które gwałtem dobywają się z serca, ta niepewność przyszłości, ten dalszy los, który raz tak świetnym się wydaje, Ŝe się go aŝ lękać trzeba, drugi raz tak ponurym, Ŝe aŝ dreszcz przechodzi Listy ElŜbiety Rzeczyckiej i Dziennik Franciszki Krasickiej są waŝne dla rozwoju polskiej powieści, kontunuowanej przez Chodźkę i Rzewuskiego. Zwierzenie autorki: 60 Hoffmanowa, K.: Listy ElŜbiety Rzeczyckiej, [w:] Kaniowska Lewańska, I. : Literatura dla dzieci i młodzieŝy I, op. cit., s Kaniowska-Lewańska, I. : Literatura dla dzieci i młodzieŝy I, op. cit., s Hoffmanowa, K.: Dziennik Franciszki Krasickiej, Warszawa 1974, s Ibidem. 27

24 O, gdybym miała talent Waltera Scotta..., świadczy, Ŝe oba utwory Listy i Dziennik powstawały pod wpływem tego pisarza powieści historycznych. Dla dorastających pannien przeznaczona jest powieść Krystyna (1840), w której autorka stworzyła Ŝywą postać emancypantki z początku XIX stulecia, którą była ona sama. Komentatorką i wydawczyni dzieł Tańskiej była Narcyza śmichowska, która bardzo pozytywnie oceniała wpływ Tańskiej na literaturę dla dzieci i młodzieŝy. UwaŜała ona, Ŝe autorce udało się stworzyć biblioteczkę dla dzieci, a ksiąŝki jej właściwą podawane koleją stanowić by mogły wyborny kurs udostępnienia czytania. 64 Dopiero przy porównaniu prac Klementyny z Tańskich z dziełami jej współcześników zauwaŝyć moŝna wartości i nowotarstwo tych utworów. Ich poziom przez długi okres czasu jest wzorem dla autorów interesujących się twórczością dla dzieci. B) STANISŁAW JACHOWICZ Stanisław Jachowicz ( ), o dwa lata starszy od Mickiewicza, był jednym z pierwszych, którzy pisali dla dzieci. Był skromny. Nie uwaŝał się za poetę, ale za nauczyciela i wychowawcę, którymi był z zawodu. Jachowicz jest autorem wierszowanych utworów, które nazywał bajkami, bajeczkami, powiastkami, ale równieŝ zabawkami oraz Ŝarcikami. 65 OdróŜniał jednak bajkę apolog w stylu Ezopa, od bajki dla dzieci, którą nazywa bajeczką. Jachowicz tak napisał: Dzieci nie znają się na wykwintności rymu, ja dla nich piszę, nie będą ode mnie tego wymagały; to tak podobne do tego, co same sobie czasem ukleją. Powtórzą, zaśpiewają moją bajeczkę, a ja tego pragnę, bo ja dla nich pisałem. 66 Poeci pedagodzy tego okresu, podobnie jak Jachowicz, bardzo często uŝywali form poetyckich bajeczki, powiastki, obrazku, krótkiej powiastki, czyli gatunków małej epiki dziecięcej i zaliczali je do poezji dydaktycznej. Ten czwarty rodzaj literatury 67, nie miał status sztuki wysokiej, wierszyki były traktowane jako dobry środek wychowawczej perswazji. Prawdziwą literaturę w tym okresie stanowiły jedynie utwory przepisywane 64 Ibidem. 65 Cieślikowski, J.: Antologia poezji dziecięcej, Wrocław, 1981, s Jachowicz, S.: Kilka słówek [w:] Bajki i powiastki, wyd. 6., Warszawa 1842, s Zob. Skwarczyńska, S.: Rodzaje przejściowe, [w:] Wstęp do nauki o literaturze, t. 3., Warszawa,