NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE. STRATYFIKACJA

Transkrypt

1 dr Alicja Raciniewska Zakład Badao Kultury Materialnej i Wizualnej Instytut Socjologii UAM, Poznao alicjar@amu.edu.pl NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE. STRATYFIKACJA PODSTAWY SOCJOLOGII. WYKŁAD 12

2

3 Różnice Zróżnicowania społeczne Nierówności #1 nierówności społeczne

4 NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE : dotyczą sytuacji, gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, lecz z powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych nierównośd dostępu (lub szans dostępu) do społecznie cenionych dóbr. Pojęcie nierówności społecznych odnosi się zatem do tego, kto co otrzymuje, w jaki sposób to otrzymuje i dlaczego to otrzymuje ze względu na miejsce w strukturze społecznej. #1 nierówności społeczne

5 DOBRA SPOŁECZNIE CENIONE : dobra powszechnie upragnione/cenione ze względu na to, że ich zasób jest ograniczony w sensie absolutnym i/lub relatywnym. Najważniejsze z nich to: bogactwo (dobra materialne) władza (panowanie, wpływ na innych ludzi) prestiż (szacunek, uznanie społeczne, akceptacja, sława) wykształcenie/kapitał kulturowy (Bourdieu) zdrowie i sprawnośd fizyczna Dobra te stanowią czynniki statusu, każde z nich jest stopniowalne i konstytuuje własną hierarchię/drabinę stratyfikacji. Czynniki statusu mogą się wspierad, tworzyd drogę do zdobycia pozostałych (np. bogactwo do władzy czy wykształcenia, władza do sławy) lub występowad niezależnie *zbieżnośd/rozbieżnośd czynników statusu] #1 nierówności społeczne

6 STRATYFIKACJA to mechanizm dystrybucji rzadkich nagród społecznych, który powoduje, iż pewne kategorie społeczne są systematycznie odmiennie rangowane w hierarchiach określających dostęp do tych nagród. Stratyfikacja społeczna to ustrukturyzowane nierówności między różnymi kategoriami ludzi (Giddens 2004:305); grupowe/pozycyjne, a nie indywidualne różnice dostępu do dóbr i celów cenionych społecznie (Sztompka 2002: 337) Istotne aspekty powyższych definicji: Stratyfikacja to mechanizm dystrybucji rzadkich nagród społecznych. Stratyfikacja to mechanizm systematycznego rangowania kategorii społecznych. Jednostki są rangowane wyżej lub niżej ze względu na przynależnośd do pewnych kategorii społecznych, a nie z uwagi na osobiste umiejętności czy przymioty Przynależnośd do określonej kategorii może, ale nie musi byd jednostkowym dokonaniem. #2 stratyfikacja społeczna

7 WYMIARY STRATYFIKACJI Przywileje- dobra i zasoby pożądane przez innych Prestiż- bycie podziwianym przez innych, obdarzanym szacunkiem/ ocena poszczególnych kategorii Władza- możliwośd skłonienia innych do zrobienia czegoś, czego nie zrobiliby z własnej woli. Pozycja jednostki w systemach stratyfikacyjnych (a więc jej status społeczny) zależy od miejsca zajmowanego przez nią na tych trzech wymiarach (+ próby uspójnienia pozycji na tych trzech wymiarach) We wszystkich znanych społeczeostwa te trzy wymiary stratyfikacji istnieją, ale społeczeostwa różnią się tym, co jest podstawą stratyfikacji. #2 stratyfikacja społeczna

8 RODZAJE SYSTEMÓW STRATYFIKACJI SYSTEMY PRZYPISANIOWE: niewolniczy; kastowy; stanowy. Cechy charakterystyczne: o położeniu jednostki decydowało urodzenie i prawo. SYSTEMY OSIĄGNIĘCIOWE: np. system klasowy. Cechy charakterystyczne: położenie jednostki jest określone przez jej osiągnięcia, a nie poprzez urodzenie, jej położenie określają czynniki ekonomiczne (miejsce na rynku pracy, własnośd środków produkcji); podziały między klasami nie są prawnie strzeżone. #2 stratyfikacja społeczna

9 Stratyfikacja nazywana jest również uwarstwieniem. Uwarstwienie społeczne to układ stosunków pomiędzy kategoriami społecznymi, skutkujący tym, że pewne z nich posiadają więcej cenionych nagród społecznych niż inne. Należy jednak podkreślid mylący charakter tej geologicznej metafory w społeczeostwach nowoczesnych, gdyż: -pomiędzy warstwami społecznymi istnieją relacje. Relacje te powodują sprzeczności interesów, odmiennośd postaw i zachowao - uwarstwienie posiada zawsze wymiar obiektywny oraz subiektywny -stratyfikacja społeczna nie jest układem stabilnym (ewolucja w czasie; jednostki zmieniają tu swoją pozycję ze względu na ruchliwośd społeczną - ogromna liczba cech, która może określad dostęp do poszczególnych nagród społecznych. #2 stratyfikacja społeczna

10 RUCHLIWOŚD SPOŁECZNA: przemieszczanie się jednostek i zbiorowości społecznych. RUCHLIWOŚD POZIOMA: przemieszczanie się jednostek i zbiorowości w przestrzeni (migracje, turystyka, podróże, dojazdy do pracy/szkoły itp.) RUCHLIWOŚD PIONOWA: przemieszczanie się jednostek między pozycjami i grupami ulokowanymi na różnych szczeblach hierarchii stratyfikacyjnych; powiązana bezpośrednio z zagadnieniem nierówności społecznych; istnieje w społeczeostwach otwartych (jest tutaj nie tylko możliwa, ale i oczekiwana i wymagana) - AWANS SPOŁECZNY: uzyskanie wyższej pozycji, niż ta, z którą się jest aktualnie związanym; kariera sekwencja następujących po sobie awansów - DEGRADACJA SPOŁECZNA: przejście na niższą pozycję niż dotychczas zajmowana. - RUCHLIWOŚD WEWNĄTRZPOKOLENIOWA: awans/degradacja jednostki/ grupy w toku życia jednego pokolenia. - RUCHLIWOŚD MIĘDZYPOKOLENIOWA: awans/degradacja jednostki/grupy w długim okresie czasu, obejmującym życie przynajmniej dwóch pokoleo. #3 ruchliwośd społeczna

11 Nierówności bogactwa w USA #4 nierówności przykład

12 dr Alicja Raciniewska Zakład Badao Kultury Materialnej i Wizualnej Instytut Socjologii UAM, Poznao alicjar@amu.edu.pl WSPÓŁCZESNY SYSTEM KLASOWY PODSTAWY SOCJOLOGII. WYKŁAD 12a

13 fot. Jimmy Sime, Every Picture Tells a Story News Chronicle, r. na zdjęciu: Peter Wagner, Thomas Dyson, George Young, George Salmon, Jack Catlin. zdjęcie znane z czasem jako : "Toffs and Toughs. fot. Jimmy Sime, The Camera Overseas, Life Magazine, r.

14 fot. Jimmy Sime, News Chronicle, Every Picture Tells a Story, (Peter Wagner, Thomas Dyson, George Young, George Salmon, Jack Catlin )

15 KLASY: kategorie jednostek znajdujące się w podobnej sytuacji ekonomicznej, która powoduje podobieostwo interesów, przekonao, stylów życia. WARSTWY SPOŁECZNE: kategorie jednostek różniące się pomiędzy sobą szansami na osiąganie cenionych nagród społecznych (kategoria w obrębie klasy/ synonim klasy/ kategoria empiryczna: dochody, wykształcenie, szacunek społeczny itd.). Podziały klasowe i warstwowe są istotne dlatego, że generują one wielowymiarowe odmienności pomiędzy jednostkami (długośd życia, zdrowie; modele życia rodzinnego; sposób spędzania czasu wolnego; style konsumpcji; poglądy polityczne i jednostkowe światopoglądy itd. ). Odmienności te nie są jedynie skutkiem różnych zasobów finansowych, ale też zobowiązao normatywnych, które narzuca przynależnośd do określonej klasy. #1 pojęcie klasy i warstwy społecznej

16 Teoria klas Karola Marksa Klasy dla Marksa to nie tylko kategorie opisowe ale realne byty. Marks wyróżniał klasy wyłącznie ze względu na czynniki ekonomiczne, dla niego ekonomia stanowi centralną dziedzinę życia społecznego; praca zaspokaja ludzkie potrzeby a jej charakter przekłada się na status społeczny oraz tożsamośd jednostki; W pismach Marksa klasa rozumiana jest dwojako:(baza-nadbudowa, byt kształtuje świadomośd ) a. ujęcie historyczne: klasa jest tutaj zbliżona do pojęcia stanów, a analiza klasowa rozbudowana - struktura klasowo-warstwowa nowoczesnych społeczeostw składa się z wielkich właścicieli, właścicieli środków produkcji, drobnomieszczan, chłopów oraz robotników b. ujęcie ekonomiczno-socjologiczne: w tym ujęciu najważniejszą rolę odgrywa własnośd kapitału, dzięki któremu można pomnażad majątek, dualistyczna analiza klas: dwie antagonistyczne klasy, których konflikt jest siłą napędową dziejów; Klasa w sobie to zbiór jednostek po podobnych cechach położenia społecznego, klasa dla siebie to zbiorowośd posiadająca poczucie tożsamości klasowej. #2 socjologiczne koncepcje klas: Marks

17 Stosunek do środków produkcji tworzy najważniejszy podział społeczny na dwie klasy: posiadającą środki produkcji: burżuazja; nie posiadającą środków produkcji: proletariat; Różnice pomiędzy klasami przekładają się na sposób życia, światopogląd, postawy polityczne, dostęp do władzy czy wykształcenie; Nierówny podział prowadził do wyzysku; Interesy klas są przeciwstawne (kapitaliści dyktują warunki pracy i wynagrodzenie, robotnikom najemnym zależy na jak najwyższych płacach) co prowadzi do konfliktu. Marks był przekonany o dziejowej misji proletariatu, który ma przeprowadzid rewolucję, znieśd kapitalizm, wyzysk i podziały klasowe, przejąd środki produkcji, wprowadzid komunizm i społeczeostwo bezklasowe. Historycznośd klasowej koncepcji Marksa #2 socjologiczne koncepcje klas: Marks

18 Nowe zjawiska a teoria klas Marksa Nowoczesne społeczeostwa wykraczają poza przewidywania Marksa, marksowska koncepcja klasy nie wystarcza, by opisad współczesne nierówności społeczne ; Uwspółcześnioną wersją teorii Marksa jest neomarksizm, który próbuje uwzględnid nowe zjawiska, kształtujące współczesne relacje klasowe. Zwraca się tutaj przeze wszystkim uwagę na: słabnące zapotrzebowanie na prace fizyczne i wzrost na prace wymagające wyższych kwalifikacji upowszechnienie komputera zamazujące granice miedzy pracą fizyczną a umysłową procesy oddzielania się własności od zarządzania różnicowanie się kategorii społeczno-zawodowych przekształcenia rynkowe w krajach wysoko rozwiniętych elastyczna polityka zatrudnienia nowe formy własności produkcji: akcje, obligacje itp. zmiana form własności przedsiębiorstw (najczęściej nie jest to własnośd jednej osoby czy rodziny, ale grupy udziałowców); zarządzanie w rękach menedżerów nie będących właścicielami firm; nowe formy stosunku pracy: zatrudnienie na pół etatu, umowę zlecenie, kontrakt czy umowę o dzieło, na więcej niż jednym etacie - stosunek między pracownikiem a pracodawcą nie tak prosty jak w analizach marksowskich. #2 klasyczne koncepcje klas: Marks

19 Koncepcja klas Maksa Webera Analiza klas Maksa Webera była wielowymiarowa, bardziej złożona, niż marksowska. Podział na klasy nie był dla niego jedynym istotnym podziałem klasowym wyróżniał on trzy ważne kategorie analityczne (czyli zbiorowości a nie wspólnoty): KLASY: odrębne kategorie ekonomiczne, grupy ludzi, których wspólne położenie ekonomiczne stanowi możliwą podstawę współdziałania *położenie ekonomiczne+; STANY : kategorie wyodrębnione poprzez podobieostwo szacunku społecznego, jakim się cieszą - powiązanie z wykształceniem/ stylem życia *prestiż/status+; PARTIE: struktury rywalizujące o dominację *władza+. W koncepcji Webera nie tylko posiadane dobra, ale także zewnętrzna pozycja życiowa, kwalifikacje, doświadczenie, wewnętrzny los życiowy (sposób rozporządzania kwalifikacjami i zasobami ) oraz inne umiejętności znajdujące zastosowanie na rynku wyznaczają położenie klasowe. Weber wyróżniał ponad to trzystopniowy podział klasowy i kategorie pośrednie w jego ramach: klasy własności : uprzywilejowani rentierzy oraz przeciwstawnie wobec nich ustosunkowanych osoby nieposiadające własności czy dłużników; klasy zawodowo-dochodowe : przemysłowcy, a wobec nich na przeciwnym biegunie znajdowali się pracownicy najemni; klasy społeczne wyodrębniające się na wielu płaszczyznach kategorie społeczne, zbliżone do stanów. Weber nie zakładał również wyzysku ani konfliktu w relacjach pomiędzy klasami. #2 socjologiczne koncepcje klas: Weber

20 Koncepcja klas Pierre a Bourdieu Podobnie jak dla Weber, Bourdieu traktuje klasy jako kategorie analityczne a nie byty realne Klasa społeczna w jego ujęciu to zbiór ludzi posiadających wspólny habitus - zajmujących podobne pozycje w przestrzeni społecznej, posiadających podobne spojrzenie na świat, podobne praktyki i podobne dyspozycje. O przynależności do klasy decyduje wg niego całokształt cech społecznych determinujących pozycję jednostki w społeczeostwie (np. płed, rasa, przynależnośd etniczna, wiek, miejsce zamieszkania itp.) a nie tylko posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji. W obrębie klas społecznych nieustannie zachodzą procesy dystynkcji odróżniania się i wyróżniania (dystynkcji) od innych klas społecznych, a tym samym konstruowania i reprodukowania struktur właściwych danej klasie. Członkowie poszczególnych klas różnią się w zakresie posiadanych kapitałów: kapitału ekonomicznego (dochody, majątek, stan posiadania), społecznego (znajomości, pozycje i relacje w grupach społecznych), kulturowego (umiejętności, kompetencje, zwyczaje, nawyki, style) oraz symbolicznego (umiejętnośd wykorzystywania symboli do uprawomocniania pozostałych typów kapitałów). Także w obrębie klas społecznych dochodzi do wewnętrznych procesów różnicowania się na frakcje, które jest określone przez wielkośd kapitału, jego strukturę oraz ewolucję w czasie tych dwóch właściwości. Bourdieu wyróżnia trzy klasy: dominującą, średnią i niższą, z których każda dzieli się jeszcze na osobne trzy frakcje: dominującą, średnią i niższą. #2 socjologiczne koncepcje klas: Bourdieu

21 Podstawowy podział klasowy: klasa wyższa, średnia, niższa, podklasy (+ różne warianty). #3 system klasowy

22 Klasa wyższa: najmniej liczna, najbardziej zamożna i wpływowa; nadreprezentacja członków tej klasy w grupach wykonujących najlepiej płatne zawody; izolacja społeczna (endogamia); dziedziczenie pozycji (quasikastowośd) Klasa średnia: osoby zajmujące środkowe pozycje w strukturach stratyfikacyjnych (ale też: związek z procesami modernizacyjnymi i specyfika pracy) stymulator i stabilizator rozwoju gospodarczego, aktywności obywatelskiej i systemu politycznego ); najbardziej liczebna i najbardziej wewnętrznie zróżnicowana (czy to jest klasa?); podobieostwo stylu życia, poziomu wykształcenia, posiadanie własności, przedsiębiorczośd, aktywnośd, ambicje, dążenie do rozwoju, indywidualizm, ale też wymiary zróżnicowao w obrębie klasy średniej: a. klasa średnia stara (kupcy, rzemieślnicy, właściciele firm) i nowa (pracownicy handlu i usług, urzędnicy, wysoko wykwalifikowani specjaliści, kadry kierownicze), b. warstwy (stratyfikacyjne oraz zawodowe). Klasa niższa: niskie kwalifikacje, zazwyczaj fizyczny charakter pracy, burżuazyjnienie, znikanie; Podklasy: Brak pracy o charakterze stałym / dziedziczenie wykluczenia/ awans = wyrwanie się ; zależnośd od opieki ze strony paostwa/ samoradzenie (alternatywne formy zarobkowania: zbieracko-łowieckie-t.rakowski); ednogennośd. #3 współczesny system klasowy

23 Generalne cechy współczesnych form uwarstwienia: Stratyfikacja klasowa nie generuje przejrzystych zróżnicowao społecznych-problematycznośd pojęcia klasy. Rosnące znaczenie kognitariatu. Merytokratyczny charakter współczesnego systemu klasowego i warstwowego(?) Ograniczenia merytokracji: a. limitowany charakter mobilności społecznej (dziedziczenie pozycji; nierówny dostęp do wykształcenia; istotnośd miejsca zamieszkania ; monopolizowanie nagród społecznych i tendencje do zamykania się poszczególnych klas), b. nakładanie się różnych wymiarów stratyfikacyjnych - nierówności, c. czynniki demograficzne, d. kooptacja, e. czynniki polityczne, f. wykluczenie społ. Wysoki poziom mobilności społecznej (elastycznośd produkcji/ instrumentalizacja/ nowe doświadczenia/ terapia). Globalizacja uwarstwienia (Wallerstein). Rosnąca liczebnośd pracującej biedoty (M.Hirszowicz) i prekariatu [G.Standing] #3 współczesny system klasowy

24 Pytania do treści wykładu: 1. Na czym polega odmiennośd pomiędzy różnicami, zróżnicowaniami społecznymi, a nierównościami społecznymi? 2. Co to jest stratyfikacja społeczna i jakie są jej cechy? 3. Dlaczego stosowanie metafor geologicznych wobec uwarstwienia społecznego jest błędne? 4. Scharakteryzuj pokrótce trzy wymiary stratyfikacji społecznej. 5. Na czym polegają trudności z utrzymaniem współcześnie marksowskiej analizy klas? 6. Scharakteryzuj trzy wymiary stratyfikacji społecznej według Maxa Webera. 7. Co to jest klasa i warstwa społeczna? 8. Co to jest merytokracja i jakie są jej ograniczenia we współczesnym społeczeostwie? 9. Scharakteryzuj pokrótce cechy charakterystyczne klasy średniej. 10. Dlaczego znikają dziś robotnicy jako specyficzna klasa społeczna? 11. Co to jest kognitariat i jaką role wypełnia on we współczesnym życiu społecznym? 12. Co to jest prekariat? Pytania do lektury: Lektura obowiązkowa: Judt T., Żle ma się kraj. Rozprawa o naszych współczesnych bolączkach, Wołowiec, 2011, str Jakie są według Judta społeczne konsekwencje współczesnych nierówności ( publicznej nędzy )? 2. Dlaczego nierówności społeczne wytwarzają brak zaufania społecznego? sprawdź siebie