Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych

Transkrypt

1 Malczyk Probl Hig E. Epidemiol Ocena stanu 16, odżywienia 97(3): młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych 261 Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych Assessment of nutritional status of youth from Nysa secondary schools Ewa Malczyk Instytut Dietetyki, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie Wprowadzenie. Nieprawidłowe odżywianie stanowi poważne zagrożenie dla właściwego rozwoju organizmu młodego człowieka. Stwarza także ryzyko pojawienia się wielu chorób powstających na tle wadliwego żywienia. Systematyczne monitorowanie stanu odżywienia młodzieży daje możliwość wczesnego zidentyfikowania czynników ryzyka przewlekłych chorób niezakaźnych, a przez to efektywnej prewencji lub skutecznego ich leczenia. Cel. Ocena stanu odżywienia młodzieży w wieku - lat z nyskich szkół ponadgimnazjalnych. Materiały i metody. Badanie przeprowadzono wśród młodzieży uczęszczającej do szkół ponadgimnazjalnych w Nysie. W badaniach wzięły udział 12 dziewczyny i 48 chłopców w wieku od do lat z deklarowanym ogólnym dobrym stanem zdrowia. Ocenę stanu odżywienia przeprowadzono na podstawie wybranych parametrów antropometrycznych (BMI, WHR, obwodu talii i zawartości tkanki tłuszczowej). Wyniki. Niedowagę stwierdzono u % dziewcząt i 4% chłopców, a nadwagę i otyłość u 30% dziewcząt i 23% chłopców. Zawyżony obwód talii występował u % dziewcząt i 23% chłopców. Androidalne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej diagnozowane w oparciu o wskaźnik WHR zaobserwowano u 22% dziewcząt z nadmierną masą ciała. U prawie wszystkich badanych dziewcząt (92%) i 42% chłopców w wieku - lat stwierdzono nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie. Wnioski. Wśród badanych częściej występował nadmiar masy ciała niż jej niedobór. Problem nieprawidłowej masy ciała częściej dotyczył dziewcząt niż chłopców. Niemal u co czwartej -latki stwierdzono cechy zespołu metabolicznego. Prawie wszystkie dziewczęta i co drugi chłopak mieli przekroczoną zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie. Istnieje pilna potrzeba edukacji młodzieży w zakresie konsekwencji zdrowotnych wynikających z nieprawidłowej masy ciała. Należy także obserwować trendy zmian masy ciała, szczególnie w populacji dzieci i młodzieży z różnych rejonów Polski, co pozwoliłoby na poznanie specyfiki problemu w zależności od regionu i wymierne wzmocnienie profilaktyki. Słowa kluczowe: stan odżywienia, młodzież, otyłość brzuszna, BMI, WHR Probl Hig Epidemiol 16, 97(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. Improper nutrition poses a serious threat to proper development of young human organism. It also creates the risk of many diseases arising from faulty nutrition. Systematic monitoring of the nutritional status of young people enables early identification of risk factors for chronic non-infectious diseases, and thus effective prevention and effective treatment. Aim. The assessment of nutritional status of young people aged - years from Nysa secondary schools. Material & Method. The survey was conducted among youth attending secondary schools in Nysa. The study included 12 girls and 48 boys aged between and years with general good health declared. The nutritional assessment was carried out based on selected anthropometric parameters (BMI, WHR, waist circumference and body fat). Results. Underweight was observed in % of the girls and 4% of the boys and overweight and obesity in 30% of the girls and 23% of the boys. An increased waist circumference was observed in % of the girls and 23% of the boys. Androidal fat distribution, diagnosed on the WHR basis, was observed in 22% of the girls with excess body weight. Excess body fat was found in almost all of the girls (92%) and 42% of the boys aged - years. Conclusion. Among the respondents, excess body weight was more frequent than its deficiency. The problem of abnormal body weight more often affected the girls than the boys. Almost every fourth seventeen-yearold girl manifested features of metabolic syndrome. Almost all the girls and every second boy manifested excess body fat content. There is an urgent need for education of young people in terms of health consequences resulting from abnormal body weight. Also trends in body weight change should be monitored, especially in children and young people from different parts of Poland, which should allow the determination of the specifics of the problem depending on the region and measurable intensification of prevention. Key words: nutritional status, youth, abdominal obesity, BMI, WHR Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Ewa Malczyk Instytut Dietetyki, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie ul. Ujejskiego 12, Nysa tel , ewa.malczyk@pwsz.nysa.pl Wprowadzenie Dziecko jest ojcem człowieka dorosłego to stwierdzenie jest syntetycznym ujęciem niepodważalnego faktu, iż stan zdrowia dziecka decyduje w znacznej mierze o zdrowiu dorosłego człowieka [1]. Warunkiem osiągnięcia prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego młodzieży jest jej właściwe odżywianie się i regularna aktywność fizyczna. Sposób odżywiania jest wypadkową wielu czynników: behawioralnych i socjo-ekonomicznych [2-].

2 262 Probl Hig Epidemiol 16, 97(3): Niewłaściwe zachowania żywieniowe, m.in. nieregularność spożywania posiłków, niezbilansowanie posiłków pod względem wartości energetycznej i zawartości składników odżywczych (posiłki bogate w tłuszcz, sól i cukier, a ubogie w witaminy i składniki mineralne), czy niski poziom wykształcenia i małe dochody, są głównymi predyktorami jakości odżywiania się [6]. Istotną rolę odgrywają postawy żywieniowe rodziców lub opiekunów, ale także propagowany w reklamach, czasopismach młodzieżowych oraz na forach internetowych niezdrowy styl życia. Ponadto, panująca w środowisku młodzieżowym moda na smukłą sylwetkę sprawia, że wiele młodych dziewcząt i coraz więcej chłopców zaczyna się odchudzać, najczęściej nieprawidłowo, doprowadzając do niedoborów w organizmie ważnych składników odżywczych [7-9]. W ostatnich latach w Europie i świecie obserwuje się dynamiczny wzrost liczby osób otyłych, również wśród dzieci i młodzieży [10-13]. Podstawową przyczyną nadmiernej masy ciała wg WHO [10] jest zaburzenie równowagi pomiędzy ilością dostarczanej energii a jej wydatkowaniem. Jednak wg Baillie-Hamilton [14] istotny udział w patogenezie otyłości mają czynniki środowiskowe. Postawiła ona hipotezę, że obecny poziom narażenia ludzi na działanie ksenobiotycznych substancji chemicznych (plastiku, chemicznych środków ochrony, rozpuszczalników, sztucznych aromatów, ulepszaczy, leków i innych produktów), mógł doprowadzić do uszkodzenia wielu naturalnych mechanizmów kontroli masy ciała. Prowadzone badania [1-] zdają się potwierdzać tę hipotezę i sugerują istnienie takich substancji chemicznych, które zaburzają metabolizm lipidów. Destabilizują one homeostazę lipidów i magazynowanie tłuszczu, w konsekwencji zakłócając bilans energetyczny lub modyfikując regulację apetytu i sytości w kierunku gromadzenia się tłuszczu w organizmie, a zatem doprowadzają do otyłości. Substancje te Grün i Blumberg [1] nazwali obesogenami (od ang. obesity otyłość). Nieprawidłowe odżywianie i niska aktywność fizyczna, a także obecność obesogenów w środowisku, stanowi poważne zagrożenie dla właściwego rozwoju organizmu młodego człowieka, stwarza ryzyko pojawienia się wielu problemów zdrowotnych, takich jak: nadwaga i otyłość, a także przewlekłych chorób niezakaźnych []. Systematyczne monitorowanie stanu odżywienia daje możliwość wczesnego zidentyfikowania symptomów przewlekłych chorób niezakaźnych, a przez to efektywnej ich prewencji i skutecznego leczenia. Cel Ocena stanu odżywienia młodzieży w wieku - lat z nyskich szkół ponadgimnazjalnych na podstawie wybranych parametrów antropometrycznych (wskaźnik masy ciała BMI, obwód talii, wskaźnik WHR oraz pomiary grubości fałdów skórno-tłuszczowych). Materiały i metody Badanie przeprowadzono wśród młodzieży uczęszczającej do szkół ponadgimnazjalnych w Nysie w roku szkolnym 13/14. Dobór osób do badań był celowy, a kryteria włączenia przedstawiały się następująco: uczęszczanie do jednej ze szkół ponadgimnazjalnych w Nysie, wiek - lat, dobry stan zdrowia, zgoda na uczestnictwo w badaniu oraz wypełnienie kwestionariusza ankiety. Kryteriami wyłączenia były: wiek poniżej i powyżej lat, zły stan zdrowia oraz przewlekłe schorzenia, które mogły wpływać na badane parametry. W badaniach wzięły udział 12 dziewczyny i 48 chłopców. Przeprowadzono je w godzinach porannych, po wcześniejszym opróżnieniu pęcherza, bez odzieży wierzchniej i obuwia. Pomiarów masy ciała dokonano na wadze elektronicznej z pomiarem tłuszczu SL-606 z dokładnością do 0,1 kg. Wysokość ankietowanych zmierzono przy pomocy wzrostomierza z dokładnością do 1 cm w pozycji wyprostowanej. Pomiaru obwodu talii i bioder dokonano za pomocą metra antropometrycznego z dokładnością do 0, cm. Obwód talii zmierzono w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej, natomiast obwód bioder określono na wysokości krętarza większego kości udowej. Pomiaru 4 fałdów tłuszczowo-skórnych dokonano nad mięśniem dwugłowym ramienia (biceps), trójgłowym (triceps), pod dolnym kątem łopatki (subscapular), ponad talerzem biodrowym (suprailiac) za pomocą fałdomierza zegarowego (Harpender Skinfold Calipers) z dokładnością do 0,2 mm. Na podstawie zebranych danych, tj. masy i wysokości ciała, obwodu talii i bioder oraz średnich pomiarów fałdów tłuszczowo-skórnych z 4 różnych miejsc, wyliczono dla każdego badanego wskaźnik masy ciała BMI, wskaźnik talia/biodro (WHR) oraz zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie metodą Durnina i Womersley a []. Niedowagę, nadwagę i otyłość oraz otyłość brzuszną wśród badanych w wieku - lat rozpoznano na podstawie siatek centylowych BMI i obwodu talii opracowanych dla określonego wieku i płci w ramach projektu OLAF [21, 22]. Z kolei wśród --latków zaburzenia w stanie odżywiania stwierdzono na podstawie kryteriów określonych przez WHO [23], a otyłość brzuszną biorąc pod uwagę wartości obwodu talii przekraczające 80 cm dla kobiet i 94 cm dla mężczyzn. W celu zidentyfikowania otyłości brzusznej wykorzystano także wskaźnik WHR, przyjmując za wartości prawidłowe WHR mniejsze niż 0,8 dla kobiet i 1,0 dla mężczyzn. Natomiast o otyłości świadczyła zawartość tkanki tłuszczowej powyżej 30% dla kobiet i 2% dla mężczyzn [10, 24]. Uzyskane wyniki opracowano w programie MS Excel i poddano analizie statystycznej w programie Statistica v.10.0, obliczając wartość średnią (M),

3 Malczyk E. Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych 263 medianę (Me), odchylenie standardowe (SD) oraz minimalne i maksymalne wartości (Min-Max). Wyniki Średnia wartość wskaźnika BMI dziewcząt wynosiła 22,3 kg/m 2 (od 16,0 do 37, kg/m 2 ), a chłopców 22,7 kg/m 2 (od,9 do 31,8 kg/m 2 ). Zarówno wśród dziewcząt, jak i chłopców najwyższą średnią wartość tego parametru odnotowano dla -latków (tab. I). Większość badanej młodzieży (6% dziewcząt i 73% chłopców) charakteryzowała się prawidłową masą ciała. Najwięcej dziewcząt w wieku lat (71%) miało prawidłową proporcje masy do wysokości ciała. U 14% -latek, 10% -latek i % -latek stwierdzono niedobór masy ciała. Żadna -latka nie wykazała cech niedożywienia. Spośród badanych kobiet największy odsetek osób z nadwagą oznaczono w grupie dziewcząt w wieku lat (24%), przy czym w tej grupie wiekowej nie było dziewczyn z otyłością. U % -latek, 14% -latek i u 7% -latek stwierdzono nadwagę. Najwięcej otyłych dziewcząt odnotowano w grupie -latek (21%), następnie -latek (14%), które z kolei osiągnęły najwyższy stopień otyłości (32,9 kg/m2). Prawie 10% -latek zostało zakwalifikowanych do grupy osób otyłych. Wśród badanych chłopców, tylko -latkowie charakteryzowali się masą ciała poniżej normy (10 centyl), co wskazywało na ich niedożywienie. Stanowili oni 4% wszystkich ankietowanych płci męskiej. Nadwagę stwierdzono u % -latków, 23% -latków, 14% -latków i u 6% -latków. Żaden -letni mężczyzna nie został zakwalifikowany do grupy osób z otyłością; otyłość stwierdzono natomiast u 13% chłopców w wieku lat i odpowiednio u 7 i 8% - i -latków. Średnia wartość obwodu talii dziewcząt wynosiła 68,3 cm i mieściła się w granicach wąskiej normy (2 7 centyl) określonej dla wieku (- lat), a także nie przekraczała przyjętej granicznej wartości 80 cm dla kobiet powyżej r.ż. Podobnie średni obwód talii (81,9 cm) nie przekroczył 90 centyla wśród chłopców w wieku - lat lub zalecanej normy, tzn. 94 cm, wśród - i -latków (tab. II). Średnia wartość obwodu talii wykazała, iż większość dziewcząt (82%) i chłopców (77%) w wieku od do lat miała prawidłowy obwód talii. Mimo prawidłowych średnich wartości obwodu talii, rozkład indywidualny tego parametru dziewcząt i chłopców ujawnił nieprawidłowości. Spośród wszystkich badanych dziewcząt % miało zawyżone wartości obwodu talii, a największy odsetek osób w tej grupie stanowiły -latki; wśród -latek było ich 2%, wśród -latek %, wśród -latek %, a wśród -latek 7%. Z kolei zawyżone wartości tego parametru stwierdzono u 23% wszystkich badanych chłopców: u 21% chłopców w wieku lat i u połowy w wieku lat. Żaden - i -latek nie przekroczył przyjętej granicznej wartości obwodu talii (94 cm) dla mężczyzn powyżej r.ż. Średnia wartość wskaźnika WHR dziewcząt z nadmierną masą ciała wynosiła 0,77 w zakresie od 0,3 do 0,90, a chłopców z nadmierną masą ciała 0,79 w zakresie od 0,7 do 0,82 (tab. III). Wyliczone średnie wartości wskaźnika WHR dla badanych z nadmierną masą ciała wykazały, że większość dziewcząt (78%) i wszyscy chłopcy charakteryzowali się prawidłową wartością tego wskaźnika. Spośród dziewcząt, u których stwierdzono nadmierną masę ciała 22% wyróżniało się nieprawidłowymi wartościami wskaźnika WHR. Najwięcej -latek (29%) miało zawyżone wartości tego wskaźnika (powyżej 0,8). Wśród - i -latek odsetek dziewcząt mających wartości wskaźnika WHR powyżej normy, kształtował się na jednakowym poziomie i wynosił %. Żadna z dziewcząt w wieku lat z nadmierną masą ciała nie przekroczyła granicznej wartości tego wskaźnika. Średnia zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie badanych dziewcząt kształtowała się na poziomie 3,% w zakresie od 2,6% do 46,0%. Średnia zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie badanych chłopców nie przewyższała przyjętej, na poziomie Tabela I. Średnia wartość wskaźnika BMI (kg/m 2 ) z uwzględnieniem płci i wieku Table I. Average BMI value (kg/m 2 ) by gender and age ,1 13,8,1 27,0 33,3 29,2 27,1 10,4 22,7±3,4 21,3±2,6 23,0±4,9 22,4±3,3 22,3±3,6 22,0±3,3 22,±3,4 23,2±3,9 23,0±4,2 22,7±3,7 22,4 21,2 22,3 21,4 21,8 21,7 22,1 21,8,8 21,,-33,1 16,0-26,4 16,4-37,,0-29,7 16,0-37,,1-31,8,9-30,2,7-30,1,1-29,7,9-31,8 Tabela II. Średnie wartości obwodu talii (cm) z uwzględnieniem płci i wieku Table II. Average waist circumference values (cm) by gender and age ,1 13,8,1 27,0 33,3 29,2 27,1 10,4 71,6±11,1 66,7±8,3 74,4±10,9 69,9±10,6 70,6±10,2 82,3±8,7 80,7±8,2 80,3±9,6 78,4±7,1 80,4±8,4 68,0 66,0 70,0 69,0 68,3 8, 80,0 8,0 77,0 81,9 48,0-99,0 48,0-79,0 63,0-97,0 0,0-98,0 48,0-99,0 67,0-92,0 66,0-98,0 63,0-91,0 68,0-8,0 63,0-98,0

4 264 Probl Hig Epidemiol 16, 97(3): %, granicznej zawartości tego składnika w organizmie i wynosiła 23,% w zakresie od 1,3% do 29,2%. Najwyższą średnią zawartością tkanki tłuszczowej charakteryzowali się chłopcy w wieku lat (2,7%), a najniższą dwudziestolatkowie (21,8%) (tab. IV). Prawie wszystkie dziewczęta uczestniczące w badaniu (92%) miały nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie (powyżej 30%). Wyjątek stanowiło 12 dziewcząt (8%), u których średnia zawartość tkanki tłuszczowej była na poziomie 28,%. Największą średnią zawartość tkanki tłuszczowej stwierdzono w organizmie dziewcząt w wieku lat (38,1%), a także najwięcej spośród nich (98%) zostało sklasyfikowanych do grupy osób otyłych. Z kolei najwięcej -latek (13 vs. 10, 3, 2%), spośród wszystkich badanych dziewcząt (kolejno -, - i -latek), charakteryzowało się zawartością tkanki tłuszczowej poniżej 30%. Prawidłową zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie miało 8% badanych chłopców, z czego najwięcej wśród nich było - i -latków. Odpowiednio u 23 i % pozostałych badanych spośród - i -latków stwierdzono przekroczenie normy zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, klasyfikując te osoby do grona osób z otyłością. Prawie 4% -latków było otyłych; jednak najwięcej otyłych chłopców było w wieku lat (64%). Tabela III. Średnie wartości wskaźnika WHR z uwzględnieniem płci i wieku u badanych z nadmierną masą ciała Table III. Average WHR index values by gender and age in subjects with excess body weight ,4 11,1 13,3 22,2 27,3 27,3 36,4 9,0 0,77±0,1 0,73±0,1 0,76±0,0 0,74±0,1 0,76±0,1 0,80±0,1 0,80±0,0 0,79±0,0 0,80 0,79±0,0 0,78 0,77 0,78 0,74 0,77 0,82 0,79 0,80 0,80 0,3-0,90 0,3-0,86 0,67-0,79 0,4-0,84 0,3-0,90 0,7-0,82 0,77-0,82 0,7-0,82 0,7-0,82 Tabela IV. Średnia zawartość tkanki tłuszczowej (% BF) z uwzględnieniem płci i wieku Table IV. Average body fat (% BF) by gender and age ,1 13,8,1 27,0 33,3 29,2 27,1 10,4 34,4±3,9 34,±3, 3,0±3,9 38,1±4,3 3,±3,9 23,3±3,0 2,7±2, 23,7±2,4 21,8±1, 23,6±2,4 33,6 3,3 3,3 38,0 3, 24,0 26,0 22,7 21,3 23, 2,6-42,1 29,7-39, 26,3-42,3 28,7-46,0 2,6-46,0 1,3-26,1,2-29,2,9-28,,1-22,3 1,3-29,2 Dyskusja Niewłaściwy styl życia, w tym nieprawidłowe zwyczaje żywieniowe oraz mała aktywność fizyczna, mogą prowadzić do pojawienia się schorzeń jak: nadciśnienie tętnicze, otyłość czy cukrzyca [, 2, 26]. Ze względu na znaczenie problemu nadwagi i otyłości, a także na pojawiający się problem niedożywienia, konieczne jest monitorowanie stanu odżywienia młodzieży, aby móc skutecznie i szybko podejmować działania prewencyjne rozwiązujące ten problem w myśl zasady zdrowe dziecko to zdrowy dorosły, a zdrowy dorosły to zdrowe społeczeństwo. Badania własne dowiodły, że większość młodzieży w wieku - lat charakteryzowała się prawidłową proporcją masy ciała do wysokości. Jednak u sporej grupy młodzieży stwierdzono nieprawidłową masę ciała. Niecałe 10% badanej młodzieży miało niedowagę, przy czym nieznacznie częściej dotyczyła ona dziewcząt niż chłopców ( vs. 4%). Wśród dziewcząt z tym problemem zmagały się -latki i starsze, natomiast wśród chłopców tylko -latkowie. Zdecydowanie większy odsetek niedożywionej młodzieży wykazano w badaniach przeprowadzonych przez Dudę i wsp. [27]. Stwierdzono występowanie niedoborowej masy ciała u 48% dziewcząt i 22,3% chłopców. Z kolei zespół badaczy OLAF [28] wykazał, że spośród uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych 8,7% chłopców i 13,0% dziewcząt miało niedowagę. Niedowagę na podobnym poziomie zdiagnozowano także u - i -letnich dziewcząt z Wielkopolski [29] oraz u studentek z Poznania i Lublina [30, 31]. Natomiast badania Kolmagi i wsp. [32] dowiodły, że wśród uczniów w wieku 1- lat z łódzkich szkół ponadpodstawowych, uczniowie z niedowagą stanowili tylko 3,1% badanych (3,6% dziewcząt i 2,6% chłopców). Problem niedowagi częściej dotyczył dziewcząt niż chłopców. Wieloletnie badania [26, 33-3] wskazały, że wzrasta częstość występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży. Jest to jeden z najpoważniejszych problemów zdrowia publicznego, gdyż może skutkować wieloma chorobami w życiu dorosłym, takimi jak: choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, choroby układu oddechowego (zespół bezdechu sennego), niektóre choroby nowotworowe, zmiany zwyrodnieniowe kości, ale także problemami psychologicznymi i obniżeniem odczuwalnej jakości życia [, 2, 26, 36-39]. W badaniach własnych stwierdzono, że prawie co trzecia młoda kobieta i co czwarty chłopak zmagali się z nadwagą i otyłością. Nadwaga i otyłość częściej występowała wśród dziewcząt niż chłopców. Znaczący odsetek młodzieży z nadmierną masą ciała odnotowali także inni badacze. Stankiewicz i wsp. [40, 41] wśród młodych mieszkańców ośmiu małych miast z woj. pomorskiego, małopolskiego oraz wielkopolskiego

5 Malczyk E. Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych 26 wykazali, że 9% miało nadwagę, a % otyłość. Ponadto dowiedli, że w grupie wiekowej 14- lat u dziewcząt statystycznie istotnie częściej występował nadmiar masy ciała niż u chłopców, co zaobserwowano również w badaniach własnych. Duda i wsp. [27] zdiagnozowali nadwagę i otyłość u 4% dziewcząt i prawie u 1% chłopców w wieku 16- lat mieszkających w Poznaniu. Z kolei inne badania przeprowadzone w Wielkopolsce wśród dziewcząt w wieku - lat [29] ujawniły u 7,7% nadwagę, a u 1,2% otyłość. Natomiast Popławska i wsp. [42] wśród dzieci i młodzieży z Podlasia w wieku 4- lat stwierdziła nadwagę u 11,% dziewcząt i 6,% chłopców, zaś otyłość u 3,0% dziewcząt i 1,8% chłopców. Zespół OLAF [43] badając ogólnopolską próbę, w skład której wchodzili wybrani losowo uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, zaobserwował odwrotną niż w badaniach własnych zależność, nadwaga i otyłość częściej dotyczyła chłopców niż dziewcząt (odpowiednio 14,4 vs. 11,1%; 4,8 vs. 2,%). W celu oceny stanu odżywienia dziewcząt i chłopców z terenu południowo-zachodniej części Polski, Mikołajczak i wsp. [44] przeprowadziły badania wśród nastolatków w wieku 16- lat. Wykazały one nadmierną masę ciała u 11,3% nastolatków, tj. nadwagę u 8,9%, a otyłość u 2,4% badanych. W tych badaniach nadwagę i otyłość częściej rozpoznawano wśród chłopców niż dziewcząt (odpowiednio 10,8 vs. 7,1%; 2,7 vs. 2,2%). Kolmaga i wsp. [32] przeprowadzili także ocenę stanu odżywienia uczniów w wieku 1- lat z łódzkich szkół ponadpodstawowych. Badania te wykazały, że nadwaga występowała u 1,% młodzieży, w tym u 13,2% dziewcząt i u,9% chłopców. Otyłość zdiagnozowano u,6% uczniów (2,4% dziewcząt, 9,0% chłopców). Podobnie, jak w badaniach własnych, w badaniach przeprowadzonych w latach we Wrocławiu przez Wykę i wsp. [4] wśród młodzieży w wieku lat, nadwaga występowała częściej wśród dziewcząt niż chłopców (16,9 vs. 11,9%). Z kolei w przypadku otyłości, zaobserwowano odwrotną zależność, częściej ona dotyczyła chłopców niż dziewcząt (11,9 vs. 9,4%). Dla lepszego zobrazowania stanu odżywienia badanej młodzieży dodatkowo wykonano pomiar zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, gdyż jak wskazują badania innych autorów [46, 47], wskaźnik BMI nie jest wystraczający do takiej oceny. Prawie wszystkie dziewczęta biorące udział w badaniu, również te, które wg wskaźnika BMI charakteryzowały się prawidłową masą ciała, miały zawyżoną zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie. Zawartość tłuszczu w organizmie powyżej 30% dotyczyła aż 92% dziewcząt, przy czym największy odsetek w tej grupie stanowiły - i -letnie kobiety. Stempolska i Stupnicki [48] badając kobiety o zróżnicowanej aktywności fizycznej, charakteryzujące się prawidłową wartością wskaźnika BMI stwierdzili, że 34% miało nadmiar tkanki tłuszczowej (ponad 2%). Zdecydowanie mniej chłopców (42%) w porównaniu do dziewcząt, w badaniach własnych, przekroczyło ustaloną graniczną zawartość tkanki tłuszczowej (powyżej 2%). W tej grupie najwięcej było -latków. Ponadto co piąty mężczyzna w wieku i lat miał niewłaściwą proporcję beztłuszczowej masy ciała do tkanki tłuszczowej w organizmie. Zbliżone do wyników badań własnych były wyniki uzyskane przez Wykę i wsp. [4]. Przeprowadzona analiza składu ciała wykazała, że większość dziewcząt (92,%) i chłopców (69,7%) miało nadmierną ilość tkanki tłuszczowej. Średnia zawartość tkanki tłuszczowej wśród dziewcząt wynosiła 30,1%, a u chłopców 22,% [4]. Zgromadzona w wieku rozwojowym tkanka tłuszczowa wpływa na masę ciała w wieku dorosłym, implikując rozwój otyłości [49]. Z kolei nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego, który odgrywa istotną rolę w rozwoju insulinooporności i cukrzycy typu 2 [0], a tym samym zwiększa ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego [47]. Istotnymi parametrami antropometrycznymi umożliwiającymi ocenę dystrybucji tkanki tłuszczowej w organizmie są: obwód talii i wskaźnik WHR [1, 2]. Zwiększony obwód talii jest miarą otyłości brzusznej i uznanym czynnikiem ryzyka wystąpienia zespołu metabolicznego [3, 4]. Wśród badanej młodzieży z powiatu nyskiego otyłość brzuszną na podstawie obwodu talii zdiagnozowano u % dziewcząt i 23% chłopców. Z kolei Mikołajczak i wsp. [44] oraz Wyka i wsp. [4] zaobserwowali występowanie wysokich wartości tego parametru częściej u dziewcząt niż chłopców (odpowiednio: 22,2 vs.,6%; 2,6 vs. 1,6%). Zarówno badania własne, jak i badania Mikołajczak i wsp. [44] potwierdziły, że otyłość brzuszna najczęściej występowała wśród -latków. Otyłość typu androidalnego, na podstawie wskaźnika WHR, stwierdzono u 22% dziewcząt z nadmierną masą ciała, i także w tym przypadku najwięcej w tej grupie było -latek. Żaden młody mężczyzna z zawyżoną masą ciała nie przekroczył granicznej wartości tego parametru. Zdecydowanie gorsze wyniki uzyskali inni autorzy [44, 4, 4, ] wskazując, że większość młodzieży z otyłością cierpi na otyłość brzuszną, czyli jest zagrożona wystąpieniem zespołu metabolicznego. Otyłość jest jednym z najbardziej powszechnych stanów chorobowych w krajach rozwiniętych oraz rozwijających się. Na świecie od ostatnich kilkudziesięciu lat stale wzrasta liczba otyłych osób. W 7 r. było ich 10 mln, a w 14 r. ich liczba sięgnęła już 641 mln. Jeśli te tendencje utrzymają się, to do 2 r. otyłych będzie % mężczyzn i 21% kobiet, a znaczna otyłość obejmować będzie 6% mężczyzn i 9% kobiet [10, 11]. Problem nadwagi i otyłości, także w Polsce, nabiera cech epidemii XXI w. Dotyczy zarówno populacji osób dorosłych, jak i dzieci. Ograniczenie niekorzystnych zmian w zdrowiu wynikających z nadmiernej masy

6 266 Probl Hig Epidemiol 16, 97(3): ciała wymaga podejścia kompleksowego na poziomie doradztwa indywidualnego oraz na szczeblu polityki zdrowia publicznego. Jedynie zbiorowe zaangażowanie organizacji rządowych i pozarządowych, pracowników służby zdrowia, w tym dietetyków, mediów, technologów żywności, a także samych konsumentów może przynieść wymierne efekty. Wszyscy powinni czuć się odpowiedzialni za propagowanie prozdrowotnego sposobu żywienia, zapewnienie dostępności do zdrowych wyborów żywieniowych oraz zwiększenie możliwości aktywności fizycznej. Jest to szczególnie ważne w aspekcie coraz częstszego siedzącego trybu życia [10, 6]. Ponadto powinny być prowadzone kampanie edukacyjne informujące o konsekwencjach zdrowotnych i ryzyku chorób wynikających z nadmiernej masy ciała [7], a także organizowane na szeroką skalę programy prewencyjne umożliwiające wczesne wykrycie nieprawidłowego stanu odżywienia wśród wszystkich grup ludności, a szczególnie wśród dzieci i młodzieży, zwłaszcza w aspekcie dobrej dostępności do tanich i prostych metod przesiewowych. Wnioski 1. Wśród badanej młodzieży częściej występował nadmiar masy ciała niż jej niedobór; problem nieprawidłowej masy ciała częściej dotyczył dziewcząt niż chłopców. 2. Niemal u co czwartej -latki stwierdzono cechy zespołu metabolicznego. 3. Prawie wszystkie dziewczęta i co drugi chłopak mieli przekroczoną zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie. 4. Istnieje pilna potrzeba edukacji młodzieży w zakresie konsekwencji zdrowotnych wynikających z nieprawidłowej masy ciała. Należy także obserwować trendy zmian masy ciała, szczególnie w populacji dzieci i młodzieży z różnych rejonów Polski, co pozwoliłoby na poznanie specyfiki problemu w zależności od regionu i wymierne wzmocnienie profilaktyki. Piśmiennictwo / References 1. Szponar L, Mojska H. Żywienie dziecka a stan zdrowia człowieka dorosłego. IŻŻ, Warszawa Mikiel-Kostyra K, Oblacińska A. Czynniki biologiczne, behawioralne i psychospołeczne kształtujące masę ciała (BMI) 13-latków. Badania prospektywne. IMiD, Warszawa Suliga E. Czynniki społeczno-ekonomiczne a jakość żywienia kobiet w ciąży. Stud Med 13, 29(2): Piechowiak K, Zduńczyk B, Szypowski W i wsp. Czynniki socjoekonomiczne a wyrównanie metaboliczne dzieci chorujących na cukrzycę typu 1 poniżej 9 roku życia. Endokrynol Pediatr 13, 4(4): Ślusarska B, Zarzycka D, Wrońska I. Zróżnicowanie behawioralnych czynników zdrowia wśród studentów zależne od wybranych wskaźników społeczno-demograficznych i środowiskowo-kulturowych. J Education Health Sport 1, (2): Wądołowska L. Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia w Polsce. UWM, Olsztyn Roszko-Kirpsza I, Olejnik BJ, Zalewska M i wsp. Wybrane nawyki żywieniowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży regionu Podlasia. Probl Hig Epidemiol 11, 92(4): Kołłątaj B, Kołłątaj W, Krawat D. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe u nastolatków badania wstępne. Probl Hig Epidemiol 08, 89(3): Pieszko-Klejnowska M, Stankiewicz M, Niedoszytko M. Ocena sposobu odżywiania się gimnazjalnej młodzieży zamieszkującej wieś i miasto. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Zywienie Dziecka 07, 9(1): Obesity and overweight. WHO NCD. Risk Factor Collaboration (NCD-RisC). Trends in adult body-mass index in 0 countries from 7 to 14: a pooled analysis of 1698 population-based measurement studies with.2 million participants. Lancet 16, 387: Malczyk E. Stan odżywienia dzieci i młodzieży w Polsce na podstawie piśmiennictwa z ostatnich 10 lat (0-1). Ann Acad Med Siles 16, 70: Waśkiewicz A. Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ. Probl Hig Eoidemiol 10, 91(2): Baillie-Hamilton PF. Chemical toxins: a hypothesis to explain the global obesity epidemic. J Altern Complem Med 02, 8(2): Grün F, Blumberg B. Environmental obesogens: organotins and endocrine disruption via nuclear receptor signaling. Endocrinology 06, 147(6 Suppl): Kirchner S, Kieu T, Chow C, et al. Prenatal exposure to the environmental obesogen tributyltin predisposes multipotent stem cells to become adipocytes. Mol Endocrinol 10, 24(3): Chamorro-García R, Sahu M, Abbey RJ, et al. Transgenerational inheritance of increased fat depot size, stem cell reprogramming, and hepatic steatosis elicited by prenatal obesogen tributyltin in mice. Environ Health Perspect 13, 121(3): Li X, Pham HT, Janesick A, et al. Triflumizole is an obesogen in mice that acts through peroxisome proliferator activated receptor gamma (PPARγ). Environ Health Perspect 12, 1: Mikoś M, Mikoś M, Mikoś H i wsp. Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży. Now Lek 10, 79(): Durnin J, Womersley J. Body fat assessed from total body density and its estimation from skinfold thickness: measurements on 481 men and women aged from 16 to 72 years. 8QQ, Br J Nutr 74: Kułaga Z, Różdżyńska A, Palczewska I i wsp. Siatki centylowe wysokości, masy ciała i wskaźników masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce wyniki badania OLAF. Stand Med 10, 7:

7 Malczyk E. Ocena stanu odżywienia młodzieży z nyskich szkół ponadgimnazjalnych Kułaga Z, Zajączkowska MM, Wasilewska A i wsp. Porównanie wartości obwodów talii i bioder dzieci i młodzieży polskiej w wieku 7- lat z wartościami referencyjnymi dla oceny ryzyka sercowo-naczyniowego wyniki wstępne projektu badawczego OLAF (PL0080). Stand Med Ped 08, : Charzewska J, Chabros E, Pachocka L. Ocena stanu odżywienia. [w:] Praktyczny poradnik dietetyki. Jarosz M (red). IŻŻ, Warszawa 10: Wąsowski M, Walicka M, Marcinowska-Suchowierska E. Otyłość definicja, epidemiologia, patogeneza. Post Nauk Med 13, 26(4): Gawlik A, Zachurzok-Buczyńska A, Małecka-Tendera E. Powikłania otyłości u dzieci i młodzieży. Endokrynol Otyłość 09, (1): Jarosz M, Rychlik E. Otyłość wyzwaniem zdrowotnym i cywilizacyjnym. Post Nauk Med 11, 9: Duda G, Wichura A, Tabat K. Palenie tytoniu i podstawowe wskaźniki stanu odżywienia młodzieży szkół ponadpodstawowych. Prz Lek 08, 6(10): Kułaga Z, Litwin M, Zajączkowska MM i wsp. Regionalne różnice parametrów antropometrycznych oraz ciśnienia tętniczego uczniów w wieku 7- lat. Probl Hig Epidemiol 09, 90(1): Przysławski J, Stelmach M, Grygiel-Górniak B i wsp. Dietary Habits and Nutritional Status of Female Adolescents from the Great Poland Region. Pol J Food Nutr Sci 11, 61(1): Kaźmierczak A, Bolesławska I, Główka A i wsp. Ocena wybranych parametrów antropometrycznych wśród młodzieży akademickiej Poznania. Bromat Chem Toksykol 12, 4(3): Nieradko-Iwanicka B. Ocena stanu odżywienia studentów II roku Wydziału Lekarskiego z Oddziałem Stomatologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie badanie pilotażowe. Fam Med Prim Care Rev 14, 16(2): Kolmaga A, Zimna-Walendzik E, Łaszek M i wsp. Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych. Probl Hig Epidemiol 13, 9(1): Chrzanowska M, Suder A. The extent of overweight index in children and adolescents from Cracow, Poland (71-00). HOMO J Comp Hum Biol 10, 61: Chrzanowska M, Łaska-Mierzejewska T, Suder A. Overweight and obesity in rural girls from Poland: changes between 87 and 01. J Biosoc Sci 13, 4: Kryst Ł, Kowal M, Woronkowicz A, et al. Secular changes in height, body weight, body mass index and pubertal development in male children and adolescents in Krakow, Poland. J Biosoc Sci 12, 44: Branca F, Nikogosian H, Lobstein T. The challenge of obesity in the WHO European Region and the strategies for response. WHO Friedman DS, Zuguo M, Srinivasan SR, et al. Cardiovascular risk factors and excess adiposity among overweight children and adolescents: the Bogalusa Heart Study. J Pediatr 07, 10(1): Stettler N, Iotova V. Early growth patterns and long-term obesity risk. Curr Opin Clin Nutr Metab Care 10, 13: Lean MEJ. Pathophysiology of obesity. P Nutr Soc 00, 9(3): Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska A i wsp. Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast. Endokrynol Otyłość 10, 6(2): Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska, et al. Obesity and diet awareness among polish children and adolescents in small towns and villages. Cent Eur J Public Health 14, 22(1): Popławska H, Dmitruk A, Czeczuk A. Overweight and obesity incidence in rural girls and boys depending on their parents education level. Zdr Publ 07, 1(1): Kułaga Z, Litwin M, Tkaczyk M, et al. Polish 10 growth references for school-aged children and adolescents. Eur J Pediatr 11, 0: Mikołajczak J, Piotrowska E, Biernat J i wsp. Ocena czynników ryzyka zespołu metabolicznego u dziewcząt i chłopców z terenu południowo-zachodniej części Polski. Rocz PZH 11, 62(1): Wyka J, Piotrowska E, Broniecka A i wsp. Stan odżywienia młodzieży w wieku - lat w aspekcie zagrożenia zespołem metabolicznym (ZM). Bromat Chem Toksykol 13, 46(3): Flegal KM, Ogden CL. Childhood obesity: are we all speaking the same language? Adv Nutr 11, 2: 19S-166S. 47. Friedrich M, Goluch-Koniuszy Z, Kuchlewska M. Analysis of body composition of children aged 13 with normal body mass index and waist circumference above the 90th percentile. Pol J Food Nutr Sci 11, 6(3): Stempolska K, Stupnicki R. Analiza wskaźnika wagowowzrostowego BMI i zawartości tłuszczu w ciele młodych kobiet o różnym poziomie aktywności fizycznej. Rocz PZH 07, 8(1): Walewska E, Obrzut P, Ścisło L i wsp. Otyłość u dzieci i młodzieży. Post Żyw Klin 14, 33(4): Siemińska L. Tkanka tłuszczowa. Patofizjologia, rozmieszczenie, różnice płciowe oraz znaczenie w procesach zapalnych i nowotworowych. Endokrynol Pol 07, 8(4): Browning LM, Hsieh SD, Ashwell M. 10. A systematic review of waist-to-height ratio as a screening tool for the prediction of cardiovascular disease and diabetes: 0. could be a suitable global boundary value. Nutr Res Rev 10, 23(2): Ashwell M, Gunn P, Gibson S. Waist-to-height ratio is a better screening tool than waist circumference and BMI for adult cardiometabolic risk factors: systematic review and metaanalysis. Obes Rev 12, 13(3): Ayvaz G, Çimen AR. Methods for body composition analysis in adults. Open Obes J 11, 3: Zatorska-Karpuś M, Pac-Kożuchowska E, Kozłowska M. Typ otyłości a parametry przemiany lipidowej u dzieci. Endokrynol Pediatr 09, 8(2): Kołodziej K, Piaseczna-Piotrowska A, Strzelczyk J. Uwarunkowania środowiskowe oraz rodzinne występowania otyłości u dzieci. Pol Merk Lek 10, 28: Obesity and overweight. The Basics, Diet-Related Diseases Obesity. EUFIC 06, Pieniak Z, Perez-Cueto F, Verbeke W. Association of overweight and obesity with interest in healthy eating, subjective health and perceived risk of chronic diseases in three European countries. Appetite 09, 3: