OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY

Transkrypt

1 OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY Projekt aktualizacji Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Dunaju Warszawa, grudzień 2014 r.

2 2 Projekt aktualizacji Planu gospodarowania

3 Spis treści Rozdział Tytuł Strona 1. WPROWADZENIE Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Zakres dokumentu 7 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA Podstawowe informacje Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Wody powierzchniowe Wody podziemne Warunki referencyjne Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH Identyfikacja presji i wpływów na jednolite części wód powierzchniowych Punktowe źródła zanieczyszczeń Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń Zmiany hydromorfologiczne Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych Punktowe źródła zanieczyszczeń Rozproszone źródła zanieczyszczeń/presji Pobory wody Podsumowanie oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych Wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Wyniki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI Ogólna charakterystyka klimatu na obszarze dorzecza Dunaju na tle klimatu Polski Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r Wskazania do wdrożenia adaptacji dla działań wrażliwych klimatycznie na obszarze dorzecza MONITORING I OCENA STANU 69 3

4 7.1. Wody powierzchniowe Wody podziemne Jakość pomiarów i badań w monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych OKREŚLENIE CELÓW ŚRODOWISKOWYCH DLA WSZYSTKICH JCWP I JCWPd Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych Cele środowiskowe dla obszarów chronionych IDENTYFIKACJA ODSTĘPSTW OD OSIĄGNIĘCIA CELÓW ŚRODOWISKOWYCH Uwarunkowania prawne Odstępstwa na podstawie art. 4 ust Odstępstwo na podstawie art. 4 ust Odstępstwo z art. 4 ust Uwarunkowania art. 4 ust PODSUMOWANIE ANALIZY EKONOMICZNEJ KORZYSTANIA Z WÓD Charakterystyka ekonomiczna obszaru dorzecza Dunaju Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze komunalnym Zakres przeprowadzonych analiz Zwrot kosztów w sektorze komunalnym zaopatrzenie w wodę Zwrot kosztów w sektorze komunalnym odbiór i oczyszczanie ścieków Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze przemysłu Zwrot kosztów usług wodnych w rolnictwie i leśnictwie Oszacowanie kosztów zasobowych i środowiskowych Oszacowanie kosztów środowiskowych Oszacowanie kosztów zasobowych PODSUMOWANIE PROGRAMÓW DZIAŁAŃ ZAWARTYCH W apwśk Podstawy prawne opracowania aktualizacji PWŚK Charakterystyka aktualizacji PWŚK Podsumowanie programów działań dla JCW na obszarze dorzecza Dunaju Działania zawarte w projekcie aktualizacji programu wodno środowiskowego kraju w kontekście przeprowadzonego sprawdzianu klimatycznego WYKAZ POZOSTAŁYCH PROGRAMÓW I PLANÓW WRAZ Z KRÓTKĄ CHARAKTERYSTYKĄ Krajowe dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym Regionalne dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym PLAN GOSPODAROWANIA WODAMI A PLANOWANIE PRZESTRZENNE KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ PLANOWANYCH DO ZASTOSOWANIA W CELU INFORMOWANIA SPOŁECZEŃSTWA WYKAZ WŁAŚCIWYCH WŁADZ 146 4

5 16. PUNKTY KONTAKTOWE I PROCEDURY POZYSKIWANIA ŹRÓDŁOWEJ DOKUMENTACJI Punkty kontaktowe pozyskiwania źródłowej dokumentacji Procedury pozyskiwania źródłowej dokumentacji MATERIAŁY WYKORZYSTANE PRZY REALIZACJI OPRACOWANIA PODSUMOWANIE ZMIAN I UAKTUALNIEŃ Postęp w osiąganiu celów środowiskowych WSKAZANIE DZIAŁAŃ USTANOWIONYCH W PGW, KTÓRE NIE ZOSTAŁY ZREALIZOWANE, WRAZ Z UZASADNIENIEM PODSUMOWANIE DZIAŁAŃ ZREALIZOWANYCH NA PODSTAWIE ART. 11 UST LITERATURA SPIS TABEL SPIS RYSUNKÓW SPIS WYKRESÓW SPIS ZAŁĄCZNIKÓW 181 5

6 6 Projekt aktualizacji Planu gospodarowania

7 1. WPROWADZENIE 1.1. Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Obowiązek sporządzenia planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (PGW) wynika z art. 13 dyrektywy 2000/60/WE z dnia 23 października 2000 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) (Dz. Urz. WE L 327 z , str. 1 z późn. zm.). Zgodnie z ww. artykułem każde państwo członkowskie zapewnia opracowanie planów gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy, które leżą całkowicie w granicach danego kraju. Art. 13 ust 2-3 wyznacza też zasady dotyczące opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy międzynarodowych. Wymóg przygotowania planów gospodarowania wodami został transponowany do prawa polskiego poprzez art. 90 ust. 1 punkt 1 a ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity: Dz. U poz. 145 z późn. zm.), dalej ustawa Prawo wodne. Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy Prawo wodne na terytorium Polski wyznaczono 10 obszarów dorzeczy: Wisły, Odry, Jarftu, Świeżej, Dunaju, Dniestru, Łaby, Pregoły, Ücker, Niemna. Dla każdego z obszarów dorzeczy konieczne jest opracowanie planu gospodarowania wodami. Plany gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy w Polsce zostały opracowane po raz pierwszy w 2009 roku a następnie zatwierdzone przez Radę Ministrów 22 lutego 2011 roku. Dokumenty te zostały, zgodnie z art. 119 ustawy Prawo wodne opublikowane w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski (nr 51 poz. 560). Zgodnie z art. 13 ust. 7 RDW, plany gospodarowania wodami muszą być poddawane przeglądowi i uaktualniane najpóźniej w ciągu 15 lat, licząc od wejścia w życie przytoczonej powyżej Dyrektywy, czyli do 22 grudnia 2015 roku, a następnie aktualizowane co 6 lat. Aktualizacja planów gospodarowania wodami jest przyjmowana przez Radę Ministrów na drodze rozporządzenia, kierując się koniecznością osiągnięcia celów środowiskowych oraz powszechnym charakterem Planu gospodarowania wodami 1. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza jest dokumentem planistycznym, stanowiącym podstawę podejmowania decyzji kształtujących stan zasobów wodnych, usprawniającym proces osiągania lub utrzymania dobrego stanu wód oraz związanych z nimi ekosystemów, a także wskazującym na konieczność wprowadzenia racjonalnych zasad gospodarowania wodami w przyszłości. Niniejsza aktualizacja planu gospodarowania wodami (apgw) na obszarze dorzecza Dunaju uwzględnia uwagi oraz wytyczne KE opracowane w ramach Wspólnej strategii wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej, a także dokumenty oceny pierwszych planów. Ponadto, apgw uwzględnia zintegrowane podejście w zakresie zarządzania wodami, a także powiązania pomiędzy zarządzaniem wodami a celami środowiskowymi ustalonymi zgodnie z RDW Zakres dokumentu Zakres planu gospodarowania wodami określony jest w załączniku VII Ramowej Dyrektywy Wodnej. Aktualizacja planu gospodarowania dorzecza na obszarze dorzecza Dunaju została opracowana zgodnie z wymogami RDW, ustawy Prawo wodne oraz aktami wykonawczymi do tej ustawy, w tym zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 marca 2013 roku w sprawie szczegółowego 1 Art. 114 ust. 5 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne tekst jednolity: Dz. U poz. 145 z późn. zm.) 7

8 zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (Dz. U poz. 578). Art. 114 ust. 1 do 4 ustawy Prawo wodne transponuje postanowienia RDW określające ogólną zawartość Planu gospodarowania wodami, który powinien obejmować: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza (wraz z zestawieniami jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych), podsumowanie zidentyfikowanych znaczących oddziaływań antropogenicznych, oceny ich wpływu na stan wód powierzchniowych i podziemnych, wyszczególnienie obszarów chronionych, mapę sieci monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, wykaz ustalonych celów środowiskowych (dla JCWP, podsumowanie wyników analizy ekonomicznej związanej z korzystaniem z wód, podsumowanie działań zawartych w Programie wodno-środowiskowym kraju, wykaz innych aktualnych programów i planów gospodarowania dla obszaru dorzecza dotyczących zlewni, podsumowanie działań realizowanych w celu informowania społeczeństwa i konsultacji publicznych, wykaz właściwych władz w sprawach gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza; informację o sposobach i procedurach pozyskiwania informacji i dokumentacji źródłowej wykorzystanej do sporządzenia planu, informacje o spodziewanych wynikach realizacji planu, podsumowanie wszystkich zmian lub uaktualnień dokonanych od dnia ogłoszenia poprzedniego planu, ocenę postępu w osiąganiu celów środowiskowych, prezentacje wyników monitoringu w okresie objętym poprzednim planem oraz wyjaśnieniem przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych w niektórych częściach wód, charakterystykę i wyjaśnienie wszystkich działań przewidzianych we wcześniejszej wersji planu, które nie zostały zrealizowane, charakterystykę wymaganych dodatkowych działań ustalonych w trakcie realizacji planu. Działania zawarte w planie gospodarowania wodami, o których mowa w punkcie 7 i 8 ustawy Prawo wodne, należy wdrażać nie później niż 3 lata od dnia ogłoszenia planu. Aktualizację planu należy wykonywać co 6 lat. Z kolei rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy zakres ten uszczegóławia, wskazując, że dokument ten powinien zawierać: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza dla wód powierzchniowych i podziemnych wraz z graficznym przedstawieniem granic jednolitych części wód, wyniki państwowego monitoringu środowiska wraz z przedstawieniem ich na mapie, informacje o wartościach progowych elementów fizykochemicznych i ich zmianach dla oceny stanu chemicznego JCWPd, ustalonych zgodnie z art. 38a ust. 1 ustawy Prawo wodne; przegląd sposobu oceny stanu chemicznego JCWPd, w której uwzględniono przekroczenia wartości progowych elementów fizykochemicznych w odrębnych punktach pomiarowych; informacje o poziomach niepewności pomiaru dla elementów fizykochemicznych i chemicznych oraz szacowanych poziomów ufności i dokładności wyników dla elementów biologicznych, ustalonych na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; informacje o wodach śródlądowych powierzchniowych i podziemnych, z ich wstępną oceną przeprowadzoną przy uwzględnieniu kryterium wody przeznaczonej do spożycia, informacje przyczynach stwierdzenia, że dla JCWPd lub grup JCWPd występuje znaczący i utrzymujący się trend wzrostu stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń lub ma miejsce odwrócenie tego trendu, ustalone na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; 8

9 analizę trendów wykrytych zanieczyszczeń w JCWPd, na których obszarze znajdują się punktowe źródła zanieczyszczeń lub skażenia powierzchni terenu będących zagrożeniem w osiągnięciu celów środowiskowych, ustaloną na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; zestawienie przyczyn wyznaczenia punktu początkowego dla identyfikacji znaczących i utrzymujących się trendów wzrostowych stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń JCWPd oraz odwrócenia tych trendów, o których mowa w art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; podsumowanie działań zawartych w programie wodno-środowiskowym kraju, zawartych w art. 113b ustawy Prawo wodne, oraz informacje o działaniach zastosowanych w celu niedopuszczenia do wzrostu zanieczyszczeń wód morskich; dane dotyczące prognozowanych zmian klimatu z uwzględnieniem wpływu tych zmian na zasoby wodne. 9

10 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU W listopadzie 2012 roku Komisja Europejska przedstawiła Plan ochrony zasobów wodnych Europy. Dokument ten wskazuje potrzebę uwzględnienia gospodarki wodnej w szerszym kontekście, uwzględniając potrzeby wszystkich użytkowników wód oraz interakcje zasobów wodnych z innymi komponentami środowiska naturalnego. We wspomnianym wyżej dokumencie wskazana jest konieczność zarządzania wszystkimi sektorami wykorzystującymi zasoby wodne: rolnictwem, przemysłem, turystyką, energetyką. Działania w zakresie gospodarki wodnej powinny być prowadzone z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju, tylko w taki sposób jesteśmy w stanie zapewnić wody dobrej jakości. Plan ochrony zasobów wodnych Europy określa kierunki działań w UE w zakresie polityki wodnej na najbliższe lata. Dokument ten ma na celu zwiększenie skuteczności działań w zakresie gospodarki wodnej i określenie ram wspólnego działania w celu ochrony zasobów wodnych w całej Europie. Opiera się na badaniach i informacjach, w tym sprawozdaniach z oceny planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy opracowanych przez poszczególne państwa członkowskie, uwzględnia także sprawozdania Europejskiej Agencji Środowiska w sprawie stanu wód i przegląd polityki dotyczącej niedoboru wody i występowania susz. Plan ochrony zasobów wodnych Europy uwzględnia indywidualną charakterystykę zasobów wodnych w poszczególnych państwach członkowskich, kładzie nacisk na najważniejsze kwestie w zakresie ochrony stanu wód tj.: użytkowanie gruntów, odporność zasobów wodnych, zanieczyszczenia, a także zarządzanie gospodarką wodną. Realizacja planu jest uzależniona od zaangażowania poszczególnych państw członkowskich, Komisja Europejska pełni kontrolę nad realizacją jego założeń, opracowywaniem narzędzi służących do jego realizacji i egzekwowaniem prawa UE dotyczącego wód. Plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy są jednym z narzędzi, które pozwoli wypełnić założenia Planu ochrony zasobów wodnych Europy. Jak już opisano we wstępie niniejszego dokumentu, apgw na obszarze dorzecza Dunaju oparto przede wszystkim na wymaganiach zawartych w RDW, ustawie Prawo wodne oraz jej aktach wykonawczych, natomiast zakres został przygotowany zgodnie z rozporządzeniem w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. Na kształt i zakres opracowania apgw miały również wpływ uwarunkowania wynikające z uwag Komisji Europejskiej do PGW. KE szczegółowo przeanalizowała i oceniła plany gospodarowania wodami opracowane przez wszystkie Kraje Członkowskie i wskazała w poszczególnych planach szereg niedociągnięć, braków i nieścisłości. Uwagi skierowane do strony polskiej dotyczyły między innymi braku spójności procesu planowania oraz braku dowodów na zintegrowane podejście polityczne do gospodarki wodnej w Polsce. KE zwróciła także uwagę na poważne braki w odniesieniu do konsultacji społecznych oraz programów monitorowania, które w jej ocenie nie obejmowały wszystkich wymaganych elementów jakości, a metody oceny stanu ekologicznego nie zostały w pełni opracowane dla wszystkich wymaganych biologicznych elementów jakości. Wskazano także stronie polskiej, że w momencie publikacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy metody oceny stanu ekologicznego nie były w pełni zgodne z wymogami RDW. Uwagi dotyczyły także braku szczegółowych informacji dotyczących wyznaczania silnie zmienionych części wód. Uwagi KE dotyczyły również niewystarczającej ilości danych i informacji w kontekście międzynarodowej 10

11 współpracy i koordynacji w zakresie gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, a także do zbyt wąskiego potraktowania zagadnienia dotyczącego zmian klimatu 2. W Polsce, w obecnym cyklu planistycznym, monitoring wód powierzchniowych obejmuje znacznie szerszy zakres, który został dostosowany przede wszystkim do wymagań RDW. Rozszerzono między innymi monitoring elementów biologicznych, co zostało omówione szerzej w rozdziale 7. W związku z tym w niniejszym dokumencie uwzględniono także opis badanych elementów i sposób ich oceny 3. W przypadku monitoringu wód podziemnych wprowadzono metodykę oznaczeń i opróbowania zatwierdzone przez UE, a więc w tym zakresie monitoring wód podziemnych jest zgodny z RDW i zaakceptowany na szczeblu UE. Ponadto, w aktualizacji Planu gospodarowania uwzględniono wyniki uszczegółowionej identyfikacji oddziaływań antropogenicznych i ich wpływu na wody. Uwzględniono także, Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczególnym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programu wodnośrodowiskowego kraju i planów gospodarowania wodami. W apgw uwzględniono także znacznie szerszy zakres informacji dotyczący wyznaczania silnie zmienionych (SZCW) i sztucznych części wód (SCW). Wyznaczone silnie zmienione części wód zostały zweryfikowane w obecnym cyklu planistycznym, co związane było przede wszystkim z bardziej szczegółowym rozpoznaniem zmian hydromorfologicznych. W ramach apgw posłużono się także ustalonymi w obecnym cyklu planistycznym celami środowiskowymi, zarówno dla JCW jak i obszarów chronionych. Syntetyczne podsumowanie danych, zebranych w ramach aktualizacji planu gospodarowania wodami, zawierają opracowane dla poszczególnych jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, karty charakterystyk. Karty zawierają następujący zestaw danych: 1. kod, nazwę, powierzchnię JCW, 2. nazwę obszaru dorzecza i regionu wodnego, 3. województwo, powiat, gminę, 4. nazwę właściwego rzgw, RDOŚ oraz wojewódzkiego ZMiUW, 5. typ części wód, 6. informację o warunkach referencyjnych, 7. status części wód, 8. informacje o powiązaniach JCWP z JCWPd lub JCWPd z JCWP, 9. informacje o stanie/potencjale ekologicznym, stanie chemicznym i ilościowym (odpowiednio dla JCWP i JCWPd) na podstawie wyników Państwowego Monitoringu Środowiska, dalej PMŚ, za lata , z odniesieniem czy w danej JCWP znajduje się punkt pomiarowo-kontrolny i czy ocena stanu JCW powstała w wyniku ekstrapolacji, 10. aktualny stan JCW, na podstawie PMŚ za lata , 11. informacja o rodzaju użytkowania części wód, 12. informacja o rodzajach presji/oddziaływań i zagrożeniach antropogenicznych dla wszystkich kategorii części wód powierzchniowych i podziemnych, 13. informacje o występowaniu obszarów chronionych w rozumieniu RDW, załącznika IV, 14. ocenę ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych, 15. cele środowiskowe dla poszczególnych jednolitych części wód, 16. informacje dotyczące odstępstw od realizacji celów wraz z uzasadnieniem, 2 Dokument roboczy służb Komisji, państwo członkowskie: Polska, towarzyszący dokumentowi: Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej (2000/60/WE) Plany gospodarowania wodami na obszarze dorzeczy 3 W opracowaniu apgw wykorzystano ocenę stanu za lata r. 11

12 17. działania z apwśk, uwzględniające podział na działania podstawowe i uzupełniające, w tym dane dotyczące kosztów, wskazanie źródeł finansowania i jednostek odpowiedzialnych za ich realizację, 18. inne informacje, które odnoszą się do JCWP lub JCWPd. 12

13 3. OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA 3.1. Podstawowe informacje Tabela 1. Ogólny opis obszaru dorzecza nazwa obszaru dorzecza powierzchnia obszaru dorzecza 385 km 2 długość głównego cieku długość cieków istotnych 4 główne dopływy regiony wodne liczba JCWP główne sposoby użytkowania wód główne oddziaływania antropogeniczne obszar dorzecza Dunaju km w granicach Polski rzeka Czarna Orawa 34,2 km 226,3 km w granicach Polski brak istotnych dopływów w granicach Polski region wodny Czarnej Orawy, region wodny Czadeczki, region wodny Morawy 11 JCWP rzek 3 JCWPd - pobór wody na cele komunalne, przemysłowe, inne - pobór wody na cele leśnictwa nawadnianie źródło: opracowanie własne na podstawie danych literaturowych i MPHP - zrzuty ścieków bytowo - gospodarczych i przemysłowych - zanieczyszczenia obszarowe głównie z terenów rolniczych (zużycie nawozów sztucznych) - zmiany morfologiczne i hydrologiczne (ochrona przeciwpowodziowa, energetyka wodna, pobory wód, żegluga) 3.2. Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Obszar międzynarodowego dorzecza Dunaju zajmuje powierzchnię km², co stanowi ponad 7,5% powierzchni Europy. Obszar dorzecza Dunaju w granicach Polski obejmuje trzy obszary położone w południowo - zachodniej części województwa małopolskiego, południowej części województwa śląskiego i południowo - wschodniej części województwa dolnośląskiego. Łączna powierzchnia obszaru dorzecza Dunaju w granicach Polski wynosi 385 km 2, co stanowi poniżej 1% powierzchni kraju. Obszar dorzecza Dunaju w granicach Polski rozciąga się na terenie dwóch megaregionów: Regionu Karpackiego i Pozaalpejskiej Europy Środkowej. Swym zasięgiem obejmuje mezoregiony: Beskidu Żywieckiego, Kotliny Orawsko - Nowotarskiej, Beskidu Śląskiego i niewielki fragment Masywu Śnieżnika 5. Graficzne odwzorowanie granic obszaru dorzecza Dunaju przedstawione zostało w załączniku nr 1. Główną rzeką tego obszaru dorzecza jest Dunaj (ciek I rzędu), którego źródła zlokalizowane są w południowo - zachodnich Niemczech w miejscowości Furtwangen im Schwarzwald, a jego długość mierzona od tej miejscowości wynosi km. Dunaj przepływa, między innymi przez: Niemcy, Austrię, Słowację, Węgry, Chorwację, Serbię, Bułgarię, Rumunię, Mołdawię oraz Ukrainę i uchodzi do Morza Czarnego. 4 Długość wszystkich cieków JCWP. 5 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa

14 Do największych problemów gospodarki wodnej na obszarze dorzecza Dunaju w granicach Polski należy zaliczyć 6 : odprowadzanie nieoczyszczonych i niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych oraz wód chłodniczych, niedostateczną sanitację obszarów wiejskich i rekreacyjnych, zanieczyszczenia pochodzące ze źródeł rolniczych, zaśmiecenie koryt rzek i potoków, występujące konflikty interesów użytkowników, niedostateczną edukację i świadomość ekologiczną społeczeństwa, nieodpowiedni system opłat i dopłat, brak dostatecznego finansowania gospodarki wodnej. W granicach Polski obszar dorzecza Dunaju reprezentowany jest przez trzy regiony wodne 7 : region wodny Czarnej Orawy, region wodny Czadeczki, region wodny Morawy. Region wodny Czarnej Orawy zajmuje powierzchnię 359,7 km 2 i jest największym obszarem zlewiska Morza Czarnego na terytorium Polski. Według podziału fizyczno - geograficznego region wodny Czarnej Orawy położony jest w zachodniej części mezoregionu Kotliny Orawsko - Nowotarskiej oraz południowej części mezoregionu Beskidu Żywieckiego 8. Głównym ciekiem regionu wodnego jest Czarna Orawa (ciek V rzędu) o długości 34,2 km. Rzeka wypływa ze źródła na Żeleźnicy, szczytu w paśmie Orawsko - Podhalańskim, a na granicy polsko - słowackiej uchodzi do sztucznego zbiornika Oravskapriehrada, stając się dopływem Orawy i następnie Wagu. Całkowita długość sieci hydrograficznej regionu wodnego Czarnej Orawy wynosi 273 km. W regionie wodnym Czarnej Orawy występuje deszczowo - śnieżny reżim rzeczny. Średni odpływ miesiąca letniego jest wyższy lub prawie równy średniemu odpływowi miesiąca wiosennego. W regionie wodnym występuje znaczna przewaga zasilania powierzchniowego, które stanowi ponad 65% odpływu całkowitego 9. Z danych Corine Land Cover wynika, iż ponad 55% powierzchni regionu wodnego Czarnej Orawy zajmują grunty rolne, lasy stanowią 39,2% tego obszaru natomiast tereny zurbanizowane zajmują tylko 2,1% całej powierzchni regionu wodnego i obejmują obszar największych miejscowości: Spytkowic, Lipnicy i Wielkiej. Przedsiębiorstwa na tym terenie funkcjonują głównie w dziedzinie handlu i usług 10. Największymi presjami antropogenicznymi w rejonie wodnym Czarnej Orawy są rozproszone źródła zanieczyszczeń, do których należy zaliczyć niekontrolowane zrzuty ścieków bytowo - gospodarczych 6 Przegląd istotnych problemów gospodarki wodnej dla obszarów dorzeczy, MGGP, Kraków Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U Nr 126 poz. 878). 8 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa Dynowska I., Odpływ rzeczny (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Region wodny Czarnej Orawy, MGGP, Kraków

15 oraz obszarowe źródła zanieczyszczeń, w tym głównie spływy powierzchniowe z terenów, na których stosowane są nawozy sztuczne i naturalne. W regionie wodnym Czarnej Orawy zlokalizowane są ujęcia wody powierzchniowej oraz wody podziemnej wykorzystywane głównie na cele komunalne i przemysłowe 11. Region wodny Czadeczki zajmuje obszar 24,6 km 2 województwa śląskiego. i położony jest w południowej części Według podziału fizyczno - geograficznego region wodny Czadeczki leży w południowej części Beskidu Śląskiego, makroregionie Beskidów Zachodnich 12, przy granicy Polski z Czechami i Słowacją. Najważniejszym ciekiem regionu wodnego jest potok Czadeczka (ciek V rzędu) o całkowitej długości 9,3 km, z czego 8,5 km znajduje się na terytorium Polski. Źródła Czadeczki zlokalizowane są na południowo - zachodnich stokach góry Ochodzitej. Potok Czadeczka łączy się z potokiem Krężelka i wpływa na teren Słowacji. Całkowita długość sieci hydrograficznej regionu wodnego Czadeczki wynosi 14,7 km 13. W regionie wodnym Czadeczki występuje deszczowo - śnieżny reżim rzeczny. Średni odpływ miesiąca letniego jest wyższy lub prawie równy średniemu odpływowi miesiąca wiosennego. W regionie wodnym występuje znaczna przewaga zasilania powierzchniowego, które stanowi ponad 65% odpływu całkowitego 14. Z danych Corine Land Cover wynika, iż użytki rolne w regionie wodnym Czadeczki zajmują 45,4% powierzchni, lasy 46,5%, natomiast pozostałą część, czyli ok. 8% tereny zurbanizowane. Największą miejscowością regionu wodnego jest Jaworzynka. Przedsiębiorstwa na tym obszarze działają głównie w sektorze handlu i usług 15. Istotnymi presjami antropogenicznymi w rejonie wodnym Czadeczki wywierającymi wpływ na jakość wód są zrzuty ścieków z punktowych źródeł zanieczyszczeń, w tym ścieki komunalne, gospodarcze oraz przemysłowe. Niekorzystny wpływ, na jakość wód mają również niekontrolowane zrzuty ścieków bytowo gospodarczych, pochodzące od ludności nie korzystającej z systemu kanalizacji. Pod względem obszarowych źródeł zanieczyszczeń największym zagrożeniem, dla jakości wód jest obciążenie ładunkiem azotu i fosforu wniesionym przez spływy powierzchniowe z użytków rolnych 16. Region wodny Morawy zajmuje powierzchnię 0,72 km 2 i pod względem administracyjnym położony jest w województwie dolnośląskim. Zgodnie z podziałem fizyczno - geograficznym region wodny Morawy leży w Masywie Śnieżnika w makroregionie Sudetów Wschodnich 17. W regionie nie zidentyfikowano żadnych istotnych cieków. W regionie wodnym Morawy występuje śnieżno - deszczowy (niwalno - pluwialny) reżim rzeczny średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego i wyraźnie 11 Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Region wodny Czarnej Orawy, MGGP, Kraków Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002 r. 13 Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Region wodny Czadeczki, MGGP, Kraków 2010 r. 14 Dynowska I., Odpływ rzeczny (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa 1994 r. 15 Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Region wodny Czadeczki, MGGP, Kraków 2010 r. 16 Tamże 17 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002 r. 15

16 zaznacza się wzrost odpływu w miesiącach letnich, wynoszący co najmniej 110% średniego odpływu rocznego 18. Region wodny Morawy jest niezamieszkały i w całości porastają go lasy. W regionie nie zidentyfikowano żadnych presji antropogenicznych Wody powierzchniowe Odwzorowanie położenia granic części wód powierzchniowych Na obszarze dorzecza Dunaju w granicach Polski wyznaczonych jest obecnie 11 jednolitych części wód rzek wskazanych w załączniku nr 2. Tabela 2. Długość jednolitych części wód powierzchniowych rzek na obszarze dorzecza Dunaju status JCWP długość [km] naturalne 174,8 silnie zmienione 51,5 razem 226,3 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników wyznaczania SZCW i SCW oraz MPHP Odwzorowanie typów części wód powierzchniowych Opracowanie typologii jest podstawowym krokiem na drodze do ustalenia oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód. Ze względu na różnorodność naturalnych warunków środowiskowych, które mają wpływ na występowanie organizmów wodnych, konieczne jest wydzielenie różnych typów wód, które w warunkach niezakłóconych działalnością człowieka charakteryzują się odrębnymi cechami biologicznymi i będą stanowić wzorzec do określenia stopnia odchylenia przy ocenie stanu ekologicznego wód. Warunki środowiskowe wynikają z takich czynników, jak m. in.: położenie geograficzne, wysokość bezwzględna, geologia i morfologia terenu 20. Zgodnie z RDW w zakresie prac związanych z ustalaniem typów części wód posługiwać się można systemem A lub systemem B. W Polsce typy wód powierzchniowych wyznaczano na podstawie systemu A uzupełnionego o wybrane parametry systemu B. Obszar dorzecza Dunaju w graniach Polski leży w obrębie dwóch ekoregionów: Karpat i Wyżyn Centralnych. Odwzorowanie położenia granic ekoregionów przedstawia załącznik nr 11. Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzek Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych zostały ustalone przy zastosowaniu systemu A wg RDW (Załącznik II RDW). Przy czym stosowanie systemu A zróżnicowano według właściwych ekoregionów. W zakresie ustalenia typologii rzek przeanalizowano następujące parametry: wielkość powierzchni zlewni cieków, wysokość nad poziomem morza oraz typ podłoża. Wyniki wyznaczania typów dla rzek na obszarze dorzecza Dunaju przedstawiono w tabeli Dynowska I., Odpływ rzeczny (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa 1994 r. 19 Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Region wodny Morawy, MGGP, Kraków 2010 r. 20 Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE, Konsorcjum: IMGW, IOŚ, PIG, Instytut Morski, Warszawa 2004 r. 16

17 Tabela 3. Typy dla rzek na obszarze dorzecza Dunaju typ opis wielkość zlewni [km 2 ] wysokość [m n.p.m.] liczba JCWP 12 potok fliszowy na piaskowcach mała rzeka fliszowa rzeka na strukturach fliszowych źródło: opracowanie własne na podstawie Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE Typologię na obszarze dorzecza Dunaju zawiera załącznik nr Wody podziemne Nowy podział terytorium Polski na 172 JCWPd związany jest z przyjętą w PIG-PIB definicją modelu pojęciowego systemu hydrogeologicznego. W myśl tej definicji model pojęciowy opisuje strukturę systemu i wskazuje zależności istniejące w jego obrębie (oddziaływanie proces) i zachodzące pomiędzy poszczególnymi składowymi systemu oraz interakcję systemu z otoczeniem. W tym ujęciu model pojęciowy zbudowany jest z danych: [1] budowa geologiczna, [2] wykształcenie litologiczne, rozmieszczenie i rozprzestrzenienie oraz parametry hydrogeologiczne warstw wodonośnych, [3] elementy środowiskowe - presje antropogeniczne, [4] czynniki wpływające na przebieg poszczególnych procesów w obrębie systemu. W myśl powyższego, w nowym podziale przyjęto generalną zasadę ograniczenia liczby uwzględnionych w modelu poziomów wodonośnych (przez łączenie ich w kompleksy wodonośne) do maksymalnie trzech wydzieleń. Jest to zgodne z przyjętą w Programie monitoringu JCWPd na terenie Polski zasadą, że w monitoringu obserwowane są następujące poziomy lub kompleksy poziomów wodonośnych 21 : pierwszy od powierzchni terenu poziom wodonośny o zwierciadle swobodnym, najsilniej narażony na oddziaływanie presji z powierzchni terenu; użytkowe poziomy wodonośne o zwierciadle napiętym, stanowiące główne źródło zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi; wgłębny poziom wód zwykłych, narażony na ascenzję wód słonych. Według podziału na 172 JCWPd, pierwszy kompleks wodonośny stanowią wody pierwszego poziomu wodonośnego bądź, w przypadku jego braku, głównego użytkowego poziomu wodonośnego. Są to przeważnie poziomy wodonośne o zwierciadle swobodnym, lokalnie napiętym. Ich główną cechą jest zwiększona podatność (duża wrażliwość) na oddziaływanie antropopresji na chemizm i stany wód podziemnych. Drugi kompleks wodonośny tworzą głębsze poziomy wodonośne, posiadające zwierciadło naporowe. Są one izolowane od presji antropogenicznych zarówno nadległym pierwszym poziomem wodonośnym, jak i warstwami słabo-, pół- i nieprzepuszczalnymi. W skali regionalnej mogą być powiązane hydrodynamicznie z pierwszym kompleksem wodonośnym. Trzeci kompleks wodonośny to wody położonego najgłębiej w strukturze krążenia użytkowego poziomu wodonośnego. Zazwyczaj jest on zagrożony potencjalną ascenzją zmineralizowanych wód głębszych. 21 Kazimierski B. i inni, Program monitoringu jednolitych części wód podziemnych na terenie Polski,

18 Dodatkowo w celu nawiązania do istniejących scalonych części wód powierzchniowych oraz zlewni poszczególnych rzek (za Mapą Podziału Hydrograficznego Polski) weryfikowano przebieg poszczególnych JCWPd w celu unifikacji granic. Obszar dorzecza Dunaju na terytorium Polski stanowią JCWPd o kodach 164, 171 (w całości) oraz niewielki fragment JCWPd 125. Odwzorowanie położenia granic części wód podziemnych przedstawia załącznik nr 8. Na obszarze dorzecza Dunaju zlokalizowanych jest 5 głównych zbiorników wód podziemnych (339, 348, 439, 445, oraz 440). Z pośród wymienionych zbiorników tylko GZWP nr 440 posiada opracowaną dokumentację hydrogeologiczną. W opracowywanym obecnie dokumencie aktualizacji Programu wodno - środowiskowego kraju przewidziano katalog działań, mających na celu osiągnięcie wymaganego stanu jednolitych części wód powierzchniowych, które jednocześnie będą przyczyniać się do poprawy stanu chemicznego i ilościowego jednolitych części wód podziemnych. Ponadto dla części wód podziemnych zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych zaproponowano szereg działań uzupełniających wraz z szczegółowym harmonogramem ich realizacji. Na liście działań uzupełniających dla wód podziemnych znajduje się między innymi zapis o konieczności wykonania dokumentacji ustalającej warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego głównych zbiorników wód podziemnych, na podstawie, której dyrektorzy poszczególnych rzgw ustanawiają obszary ochronne GZWP Warunki referencyjne Warunki referencyjne oznaczają stan, obecny lub w przeszłości, odzwierciedlający warunki zbliżone do naturalnych oraz niewykazujący lub wykazujący jedynie minimalne zaburzenia na skutek działalności człowieka. Warunki referencyjne stanowią podstawę klasyfikacji stanu ekologicznego wód, będącego miarą odchylenia od stanu naturalnego (referencyjnego), gdzie brak lub bardzo niewielkie odchylenie od stanu naturalnego oznacza bardzo dobry stan ekologiczny. Warunki referencyjne reprezentowane są przez wartości poszczególnych biologicznych elementów jakości. Dla poszczególnych kategorii wód ustalono: Wody płynące Warunki referencyjne dla jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych, zostały ustalone dla następujących biologicznych wskaźników oceny stanu ekologicznego wód: Fitoplankton (wskaźnik fitoplanktonowy IFPL): dzięki dotychczas przeprowadzonym badaniom wskaźnik fitoplanktonu IFPL został ustalony metodą statystyczną. Z uwagi na małą liczbę dotąd zbadanych rzek nie podzielono ich na typy. Po odrzuceniu wszystkich rzek o zlewni mniejszej niż 5 tys. km2, zostało 17 rzek, w tym 5 rzek, które do badań w 2011 roku, były wybrane jako rzeki o warunkach referencyjnych. Dla wybranych rzek policzono wartość 95 percentyla wskaźnika fitoplanktonu IFPL, celem ustalenia jego wartości referencyjnej. Określono we wskazany sposób wartość 0,812 dla JCW rzek o typie 19, 20, 21 oraz Błachuta J., Picińska-Fałtynowicz J., Kotowicz J., Mazurek M., Strońska M., Wdrożenie metody oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie badań fitoplanktonu oraz opracowanie klucza do oznaczania fitoplanktonu w rzekach i jeziorach. Sprawozdanie z realizacji II etapu, GIOŚ, Wrocław

19 Fitobentos (multimetryczny indeks okrzemkowy IO): Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został opracowany pod koniec 2006 roku i wdrożony do Państwowego Monitoringu Wód Powierzchniowych w latach Na podstawie uzyskanych wyników, metoda została zweryfikowana i udoskonalona. Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został skonstruowany zgodnie z wymogami RDW i jest średnią arytmetyczną z trzech modułów: trofii, saprobii i gatunków referencyjnych. Na podstawie zbiorowiska fitobentosu, indeks IO pozwala ocenić poziom żyzności wód rzeki, jej zanieczyszczenie organiczne oraz stopień odchylenia od stanu referencyjnego (niezaburzonego). Wartości indeksu IO zmieniają się w przedziale od 1 do 0; wartość 1 oznacza stan ekologiczny najlepszy, a wartość 0 stan najgorszy. Granice klas stanu ekologicznego wyznaczono dla czterech grup polskich cieków: potoków górskich, potoków i małych rzek wyżynnych, potoków nizinnych oraz rzek nizinnych. Wytypowano stanowiska referencyjne zgodnie z wytycznymi ECOSTAT oraz stanowiska niereferencyjne reprezentujące każdą z pięciu klas stanu ekologicznego, aby zobrazować pełne spektrum zmienności cieków. Łącznie przygotowano dane z 480 stanowisk. W wyniku przeprowadzonego ćwiczenia interkalibracyjnego, wyznaczono następujące wartości referencyjne IO 23 : o dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi IO=0,76, o dla typów 4 i 5 wartość ta wynosi IO=0,867, o dla typów 19, 20, 24 i 25 o pow. zlewni km 2 oraz km 2 wartość ta wynosi IO=0,67, o dla typów 6, 7 i 12 wartość ta wynosi IO=0,825. Makrofity: kryteria przyjęte, jako warunki referencyjne przy ocenie stanu rzek na podstawie makrofitów, dotyczyły szeregu parametrów takich jak: użytkowanie terenu, warunki hydrologiczne, koryto rzeki i siedlisko, warunki fizyczne i chemiczne, roślinność brzegowa i warunki biologiczne. Na podstawie przeprowadzonych analiz wyznaczono wskaźnik jakości ekologicznej (WJE). Za stan bardzo dobry uznano WJE 0,9, co następnie zmodyfikowano dla typu interkalibracyjnego R-C3 na WJE 0,91. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla Makrofitów (MIR) 24 : o dla typu 4 wartość ta wynosi 67,9, o dla typu 5 wartość ta wynosi 53,1, o dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi 56, o dla typu 24 wartość ta wynosi 49,4. Makrobezkręgowce bentosowe (wskaźnik MMI): granice klas dla poszczególnych typów biocenotycznych wyznaczono następująco: na podstawie otrzymanych wartości ICMi (średnia ważona z wartości poszczególnych metriksów wchodzących w skład indeksu) obliczonych dla każdego badanego stanowiska z określonego typu biocenotycznego rzek, zostały wytypowane stanowiska referencyjne. Wstępnie, dla każdego typu biocenotycznego wyznaczono granice klas wykorzystując do obliczeń od 4 do 24 stanowisk referencyjnych. Na podstawie wartości ICMi dla stanowisk referencyjnych obliczono medianę wskaźnika ICMi (REF EQR) wartości ICMi mogły wychodzić poza przedział 0-1, stąd też mediana wartości ICMi najlepszych stanowisk oscylowała wokół 1, kształtując się nieco poniżej lub powyżej jedności. Korzystając z mediany wskaźnika ICMi dla stanowisk referencyjnych (REF EQR) 23 Udział Polski w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym w zakresie metod oceny stanu ekologicznego rzek i jezior w oparciu o fitobentos okrzemkowy, Materiały GIOŚ 24 Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik Sz., Zgoła T., Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy, Warszawa-Poznań-Olsztyn

20 wyznaczono granice klas jakościowych dla rzek. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych 25 : o typ abiotyczny 1, 2: wartość ta wynosi 0,819 o typ abiotyczny 3, 4, 5, 8, 10: wartość ta wynosi 0,890, o typ abiotyczny 6, 7, 9 oraz 11, 12, 13, 14, 15: wartość ta wynosi 0,931, o typ abiotyczny 17: wartość ta wynosi 1,001, o typ abiotyczny 16, 18, 26, 19, 20, 21, 22: wartość ta wynosi 0,956, o typ abiotyczny 23, 24, 25: wartość ta wynosi 0,916. Ichtiofauna - wyznaczono warunki referencyjne dla poszczególnych typów rzek, a ich wartość jest tożsama z wartością graniczną dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód, i wynosi odpowiednio 26 : o wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb łososiowatych: 0,911-1,000, o wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb karpiowatych brodzenie: 0,939-1,000, o wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb karpiowatych - połów z łodzi: 0,917-1,00, o wielkie rzeki nizinne (typ 21): 0,883-1,000, o rzeki organiczne (typ 23 i 24): 0,883-1,000, o rzeki łączące jeziora (typ 25): 0,883-1, Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW Ramowa Dyrektywa Wodna obliguje państwa członkowskie do określenia pojedynczych dorzeczy leżących na obszarze terytorium ich kraju oraz przydzielenia ich do określonych obszarów dorzeczy, zapewniając przy tym odpowiednie uzgodnienia administracyjne i określenie właściwej władzy (art. 3 ust. 1 i 2 RDW). Na podstawie art. 3 ust. 3 ustawy Prawo wodne zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U. Nr 126 poz. 878 z późn. zm.). Postanowienia art. 3 RDW odnoszą się również do problematyki współpracy międzynarodowej, obejmującej stosowanie Dyrektywy do międzynarodowych obszarów dorzeczy, dotyczącej przede wszystkim koordynacji działań ukierunkowanych na osiągnięcie celów środowiskowych. Państwa członkowskie mogą w tym celu wykorzystać istniejące struktury wynikające z umów międzynarodowych (art. 3 ust. 3 i 4 RDW). W przypadku, gdy obszar dorzecza wykracza poza terytorium UE, państwa członkowskie zostały również zobligowane do podjęcia starań na rzecz ustalenia właściwej koordynacji z odpowiednimi państwami trzecimi dla osiągnięcia celów RDW na obszarze dorzecza, a same zapewniają stosowanie zasad niniejszej Dyrektywy na swoim terytorium (art. 3 ust. 5 RDW). Każde państwo członkowskie zapewnia też odpowiednie uzgodnienia administracyjne, w tym określenie właściwej władzy do wdrożenia celów RDW pełnionej przez organy krajowe lub międzynarodowe. Na obszarze dorzecza Dunaju taką funkcję pełni Międzynarodowa Komisja Ochrony Dunaju, która została powołana w 1998 roku na podstawie Konwencji o Współpracy dla Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Dunaju (Konwencja o Ochronie Dunaju) podpisanej w dniu 29 czerwca 1994 r. w Sofii 25 Przewodnik do oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie makrobezkręgowców bentosowych, GIOŚ, Warszawa Badania ichtiofauny w latach dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym rzeki Etap IV, Instytut Rybactwa Śródlądowego, Żabieniec/Olsztyn

21 przez 11 nadbrzeżnych państw. Polska współpracuje ze stronami Konwencji w sprawach związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej. W celu wypełnienia postanowień Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz umów międzynarodowych dotyczących problematyki użytkowania i ochrony wód granicznych i transgranicznych prowadzona jest również współpraca bilateralna z Republiką Słowacką na postawie Umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Słowackiej o gospodarce wodnej na wodach granicznych, która została zawarta 14 maja 1997 r. Realizację tej umowy powierzono Polsko - Słowackiej Komisji ds. Wód Granicznych. W ramach Komisji utworzono cztery międzynarodowe grupy robocze: R ds. przedsięwzięć przeciwpowodziowych, regulacji cieków granicznych, zaopatrzenia w wodę, melioracji terenów przygranicznych, planowania i hydrogeologii; HyP ds. hydrologii i osłony przeciwpowodziowej, zajmująca się m. in. wymianą i kontrolą informacji hydrometeorologicznych, wykonywaniem pomiarów przepływów na profilach granicznych; OPZ ds. ochrony przed zanieczyszczeniem, zajmująca się m. in. monitorowaniem i oceną stanu wód granicznych powierzchniowych, identyfikacją i monitorowaniem potencjalnych źródeł zanieczyszczeń, projektowaniem i realizacją monitoringu wód zgodnie z wymogami RDW oraz uzgadnianiem metod wykonywania wspólnych pomiarów, kryteriów oceny i klasyfikacji stanu i jakości wód granicznych; WFD ds. realizacji zadań wynikających z RDW. W ramach Polsko - Słowackiej Komisji do spraw Wód Granicznych Grupa R współpracuje ze Stałą Polsko - Słowacką Komisją Graniczną, która jest z kolei uprawniona m. in. do pomiarów granicznych cieków wodnych, kwalifikowania zakresu zmian położenia koryt granicznych cieków wodnych i opiniowania projektów regulacji granicznych cieków wodnych z punktu widzenia przebiegu granicy państwowej, opiniowania działalności budowlanej i innych przedsięwzięć o charakterze technicznym, podejmowanych w rejonie przygranicznym. Polsko-Słowacka Komisja do spraw Wód Granicznych współpracuje też z instytutami geologicznymi w zakresie monitoringu i inwentaryzacji danych dotyczących użytkowania przygranicznych wód podziemnych w celu zrównoważonego korzystania z ich zasobów i zapobieżenia ewentualnym zagrożeniom 27. Ponadto, na potrzeby Ramowej Dyrektywy Wodnej, na obszarze dorzecza Dunaju w zlewni Orawy funkcjonuje system informatyczny PLUSK dla wspólnych polsko - słowackich wód granicznych mający na celu stworzenie systemu wymiany, przetwarzania oraz udostępniania informacji przestrzennej o środowisku oraz bazy danych na obszarze polsko - słowackich zlewni transgranicznych. 27 Protokół z XIII Posiedzenia Polsko-Słowackiej Komisji do spraw Wód Granicznych, Kraków czerwca 2013r. 21

22 4. PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH Zgodnie z art. 5 RDW wymagane jest, aby każde z Państw Członkowskich dokonało w ramach charakterystyki obszaru dorzecza przeglądu wpływu działalności człowieka na stan wód powierzchniowych i podziemnych i uaktualniało ją w każdym kolejnym cyklu planistycznym. Wyniki takiej analizy mają służyć dobraniu odpowiednich działań niezbędnych do poprawy stanu wód poprzez eliminację bądź redukcję oddziaływań antropogenicznych, będących przyczyną nieosiągnięcia celów środowiskowych. W związku z ww. wymogiem jednym z etapów prac nad aktualizacją planu gospodarowania wodami było opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód. Identyfikacja presji na obszarach dorzeczy, w tym na obszarze dorzecza Dunaju, została wykonana w ramach pracy Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami. Ponadto zidentyfikowane presje oceniono określając ich wpływ na stan wód i możliwość osiągnięcia celów środowiskowych. Powyższe analizy przeprowadzono zgodnie z Wytycznymi do analizy presji i oddziaływań zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną z uwzględnieniem kluczowych etapów, obejmujących: identyfikację czynników sprawczych i presji antropogenicznych, w trakcie której wykorzystano dane dotyczące części wód i ich zlewni. Określenie czynników sprawczych i porównanie tych informacji z danymi pochodzącymi z monitoringu stanu wód pozwoliło na ocenę powiązań czynników sprawczych z występującymi presjami; identyfikację znaczących presji poprzez wskazanie presji, której oddziaływanie może zagrozić osiągnięciu przez daną część wód celów środowiskowych przy uwzględnieniu charakterystyki zlewni i wyników badań monitoringowych; ocenę oddziaływań z wykorzystaniem dostępnych danych monitoringowych oraz wskaźników dotyczących elementów jakości pozwalających na oszacowanie prawdopodobieństwa zmiany warunków, która wiąże się z zagrożeniem dla ekosystemu danej części wód; ocenę ryzyka poprzez oszacowanie prawdopodobieństwa nie osiągnięcia przez daną część wód celów środowiskowych na podstawie aktualnej oceny stanu poszczególnych jednolitych części wód oraz zidentyfikowanych znaczących presji antropogenicznych Identyfikacja presji i wpływów na jednolite części wód powierzchniowych W ramach identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, mających wpływ na jednolite części wód powierzchniowych, przeanalizowano wszystkie presje i podzielono je na następujące kategorie: punktowe źródła zanieczyszczeń, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń, zmiany hydromorfologiczne. W celu określenia lokalizacji źródeł zanieczyszczeń oraz określenia wielkości zrzutów ładunków zanieczyszczeń wykorzystano dane zgromadzone przez poszczególne rzgw, Bank Danych Lokalnych, GIOŚ oraz opracowania pt.: Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania 22

23 planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce, Sformułowanie w warunkach korzystania z wód regionu wodnego ograniczeń w korzystaniu z wód jezior lub zbiorników oraz w użytkowaniu ich zlewni, Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne, wykonane na potrzeby poszczególnych regionów wodnych. Identyfikacja presji hydromorfologicznych została przeprowadzona na podstawie danych pochodzących z ankietyzacji administratorów wód oraz z danych zawartych w warstwach SHP zabudowy poprzecznej pochodzących z opracowań, w tym: Analiza obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych Punktowe źródła zanieczyszczeń Na obszarze dorzecza Dunaju punktowe źródła zanieczyszczeń związane są głównie ze zrzutami ścieków bytowych pochodzących z gospodarki komunalnej (oczyszczalnie ścieków). Na obszarze dorzecza Dunaju zidentyfikowano 10 punktów zrzutów ścieków komunalnych (rysunek 1). Wprowadzanie do wód substancji biogennych, zawartych w ściekach komunalnych, jest czynnikiem przyspieszającym eutrofizację wód. Na obszarach zurbanizowanych do wód odprowadzane są oczyszczone ścieki komunalne o zmniejszonym ładunku azotu i fosforu oraz zawiesiny ogólnej, które charakteryzują się mniejszym BZT 5 i CHZT. 28 Analiza obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych, konsorcjum MGGP S.A. i IMGW-PIB, Kraków

24 Rysunek 1. Punkty zrzutów z gospodarki komunalnej na obszarze dorzecza Dunaju źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 24

25 Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi rozproszonych i obszarowych źródeł zanieczyszczeń są: rolnictwo, ścieki pochodzące od ludności nie korzystającej z systemu kanalizacji sanitarnej, depozycja atmosferyczna. Rolnictwo jest jednym z głównych czynników sprawczych zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych na obszarze dorzecza Dunaju. Powierzchnia obszarów rolnych stanowi 54,9 % 29 obszaru dorzecza (rysunek 2). Zanieczyszczenia pochodzące z powszechnie stosowanych nawozów (naturalnych i mineralnych) oraz hodowli zwierząt dostają się do wód powierzchniowych poprzez spływ powierzchniowy, erozję gleby, system melioracji szczegółowych i podstawowych oraz wymywanie i są główną przyczyną nasilenia eutrofizacji wód powierzchniowych. Kolejnym źródłem zanieczyszczeń obszarowych i rozproszonych są ścieki pochodzące od ludności nie korzystającej z systemu kanalizacji zbiorczej. Dotyczy to głównie rozproszonej zabudowy wiejskiej oraz rekreacyjnej położonej w zlewni bezpośredniej JCWP, ładunki zanieczyszczeń pochodzące z tych źródeł nasilają głównie eutrofizację wód 30. Źródłem azotu i fosforu organicznego jest także depozycja atmosferyczna, prowadząca do zakwaszenia części wód powierzchniowych. Oba te rodzaje presji występują na całym terytorium kraju. 29 CORINE Land Cover Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

26 Rysunek 2. Obszary użytkowane rolniczo na obszarze dorzecza Dunaju źródło: opracowanie własne na podstawie CORINE Land Cover 2006 oraz MPHP 26

27 Zmiany hydromorfologiczne Główną przyczyną zmian hydromorfologii JCWP jest działalność człowieka służąca między innymi 31 : ochronie przeciwpowodziowej, retencjonowaniu wód, żegludze, małej i dużej energetyce wodnej, rolnictwu, turystyce i rekreacji, poborom kruszywa, zagospodarowaniu dolin cieków i brzegów zbiorników (zabudowa komunalna i gospodarcza), poborom wód (w szczególności na potrzeby gospodarki komunalnej, przemysłu, produkcji energii elektrycznej, rolnictwa, hodowli ryb, górnictwa, żeglugi). Do głównych zmian hydromorfologicznych należą: zabudowa podłużna cieków polegająca głównie na zmianie profilu poprzecznego i podłużnego cieków, obwałowania, zabudowa poprzeczna, obejmująca wszelkie budowle przegradzające koryto, sztuczne zbiorniki wodne, melioracje. Zabudowa podłużna cieków, polegająca głównie na zmianie profilu poprzecznego i podłużnego rzeki, powoduje zmiany struktury dna i brzegów, reżimu hydrologicznego oraz warunków fizykochemicznych, co w rezultacie wywiera znaczący wpływ na stan wód płynących. Może spowodować przede wszystkim pogorszenie warunków życia organizmów wodnych poprzez zmianę warunków siedliskowych. Obwałowania wprawdzie na ogół nie ingerują bezpośrednio w koryto cieku, jednak powodując odcięcie części doliny cieku od naturalnych wezbrań i jednocześnie odcięcie zasilania cieku wodą z obszaru zlewni, mogą być przyczyną zmiany poziomu wód gruntowych obszarów zalewowych. Prowadzić to może do zaniku ekosystemów podmokłych, a co za tym idzie, zmniejszenia stopnia bioróżnorodności. Zabudowa poprzeczna, obejmująca wszelkie budowle przegradzające koryto cieku (także na wypływie z jezior przepływowych), zwłaszcza nie wyposażone w przepławki, stanowi poważną przeszkodę uniemożliwiającą migrację organizmów, w szczególności ryb. Powoduje też zmiany reżimu hydrologicznego oraz warunków fizykochemicznych. Zmiany te przyczyniają się do modyfikacji siedlisk oraz pogorszenia warunków bytowania organizmów wodnych (rysunek 3). Sztuczne zbiorniki wodne na ciekach, oprócz negatywnego wpływu generowanego przez tworzące je budowle poprzeczne, redukują lub modyfikują naturalne wezbrania powodziowe, ograniczają naturalną zmienność przepływu poniżej zbiornika oraz trwale likwidują fragmenty doliny cieku wraz z istniejącymi ekosystemami. 31 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

28 Melioracje, związane z prowadzeniem intensywnej gospodarki rolnej, prowadzą głównie do zmiany poziomu wód gruntowych i zmiany retencji obszaru zlewni poprzez przyspieszone odprowadzenie wód opadowych. Zmiany te prowadzą do zaniku obszarów podmokłych oraz przyspieszają proces eutrofizacji poprzez zwiększenie odpływu substancji biogennych do wód powierzchniowych. Na rysunku 3 przedstawiono lokalizację budowli poprzecznych na obszarze dorzecza Dunaju. 28

29 Rysunek 3. Lokalizacja budowli poprzecznych źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 29

30 Ponadto na obszarze dorzecza Dunaju zinwentaryzowano 9 ujęć wód powierzchniowych zlokalizowanych na terenie 4 JCWP. Sumaryczna roczna wielkość poborów z tych ujęć wynosi tys. m 3. Na podstawie wielkości sumarycznych poborów wód na obszarach dorzeczy stwierdzono, że na obszarze dorzecza Dunaju ujmuje się 0,006% wszystkich ujmowanych wód powierzchniowych w Polsce 32. Pobory wód powierzchniowych są zwykle związane ze zmianami hydromorfologicznymi, w tym zmianami profilu podłużnego i poprzecznego cieków oraz ich przepływu. Tabela 4. Roczna wielkość poborów z ujęć wód powierzchniowych z podziałem na czynniki sprawcze czynniki sprawcze pobór wody [tys. m 3 /rok] rolnictwo 0 gospodarka komunalna 7 przemysł 0 energetyka 0 hydroenergetyka 0 stawy rybne kopalnie 0 żegluga 0 inne 0 suma źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 r Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych ma za zadanie zidentyfikowanie tych JCWP, które z powodu występowania istotnych oddziaływań antropogenicznych mogą nie osiągnąć lub nie otrzymać dobrego stanu. Zidentyfikowane JCWP rzeczne, w przypadku których ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych jest wysokie, wymagają wprowadzenia działań uzupełniających zorientowanych na zredukowanie wskazanych presji. W związku z tym, by ocenić czy obecny poziom presji może skutkować nieosiągnięciem celów środowiskowych, należy określić stopień oddziaływania presji na wody. Podstawą oceny ryzyka była aktualna ocena stanu wód. Zależnie od charakteru presji przyjmowano różne metody oceny ich wpływu na JCWP. Z powodu współwystępowania presji w JCWP mogą być one zagrożone w związku z więcej niż jednym zidentyfikowanym oddziaływaniem antropogenicznym. Jak zobrazowano na rysunku 2 54,9 % powierzchni obszaru dorzecza to tereny rolnicze. Jednakże nie we wszystkich obszarach występowania rolnictwa wpływa ono na stan wód i możliwości osiągniecia celów środowiskowych. Rolnictwo na obszarze dorzecza Dunaju nie jest na tyle intensywne by uznać je za istotnie oddziałowujące na stan środowiska, w tym wód. Obszary, na których rolnictwo wpływa znacząco na stan wód zidentyfikowane zostały w związku z realizacją postanowień Dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed 32 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

31 zanieczyszczeniami przez azotany pochodzenia rolniczego (Dz. Urz. WE L 375 z , str. 1 z późn. zm.; dalej Dyrektywa azotanowa). W wyniku szczegółowych analiz stanu wód oraz rolnictwa wyznaczone zostały zarówno wody wrażliwe na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego oraz obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (OSN). Uznano więc, że rolnictwo stanowi dominującą presję w JCWP wskazanych w rozporządzeniach dyrektorów rzgw w sprawie określenia wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć. Tym samym wyznaczono te JCWP jako zagrożone nie osiągnięciem celów środowiskowych. Na obszarze dorzecza Dunaju, w związku z brakiem wyznaczenia OSN, nie wskazano JCWP zagrożonych ze względu na presję rolniczą. Presja pochodząca ze źródeł komunalnych występuje na całym obszarze kraju. W związku z tym Polska w ramach realizacji postanowień Dyrektywy Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r. dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (Dz. Urz. WE L 135 z , str. 40 z późn zm.; dalej Dyrektywa ściekowa) wyznaczona została jako obszar zagrożony eutrofizacją ze źródeł komunalnych. Jednakże nie na wszystkie JCWP wpływ tej presji jest na tyle istotny, by był przyczyną zagrożenia nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wpływ presji komunalnej analizowany był z uwzględnieniem zarówno źródeł punktowych, jak i rozproszonych. Podstawą oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla presji komunalnej były wyniki monitoringu środowiska. Za JCWP zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych uznano te JCWP, których stan ekologiczny oceniono poniżej dobrego i czynnikami determinującymi stan były przekroczenia stężeń substancji biogennych (N og, P og, BZT 5 ). Na obszarze dorzecza Dunaju nie wskazano JCWP zagrożonych z uwagi na presję komunalną. Dla JCWP, w których stwierdzono przekroczenia w zakresie substancji priorytetowych i innych zanieczyszczeń, dla których zostały określone środowiskowe normy jakości, praktycznie nie było możliwe jednoznaczne określenie źródła presji powodującej nieosiągnięcie dobrego stanu chemicznego. W analizach przeprowadzonych dla poszczególnych regionów wodnych w Polsce wykazano, że w większości przypadków można jedynie wskazać prawdopodobne źródła zanieczyszczeń, co wynika z faktu, iż substancje te raz wprowadzone utrzymują się w środowisku przez wiele lat, zanieczyszczając zarówno wody powierzchniowe, ziemię i powietrze, a ustalenie ich pierwotnego źródła jest praktycznie niemożliwe. Ponadto, tylko niewielka część tego typu zanieczyszczeń w postaci metali ciężkich, np. z zakładów przemysłowych, dostarczana była do wód ze ściekami lub spływami powierzchniowymi, a znaczna ich część dostawała się do środowiska wodnego drogą depozycji atmosferycznej. Ze względu na stosowane obecnie urządzenia zabezpieczające w większości zakładów przemysłowych, emisja substancji niebezpiecznych została ograniczona, natomiast źródłem tych substancji jest prawdopodobnie nadal transport samochodowy oraz indywidualne kotłownie i systemy grzewcze 33. W związku z tym nie ma w chwili obecnej możliwości doboru odpowiednich działań naprawczych, ukierunkowanych na redukcję ww. zanieczyszczeń. W myśl zasady przezorności oceniono więc te JCWP jako zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. W celu identyfikacji źródła pochodzenia substancji priorytetowych oraz innych substancji, dla których określono środowiskowe normy jakości, wskazano konieczność przeprowadzenia pogłębionej analizy presji w celu ustalenia przyczyn nieosiągnięcia dobrego stanu wód. 33 Sporządzenie wykazu wielkości emisji i stężeń substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń dla których zostały określone środowiskowe normy jakości w regionie wodnym, Pectore-Eco Sp. z o.o., Gliwice

32 Ponadto, zgodnie z zasadą przezorności za zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych uznano także te JCWP, w których stwierdzono stan poniżej dobrego na podstawie przeniesienia oceny. W związku z brakiem możliwości oceny wpływu występujących w ich zlewniach presji na poszczególne elementy stanu, jako przyczynę zagrożenia wskazano nierozpoznane presje. Weryfikacja oceny ryzyka dla tych JCWP zostanie wykonana po przeprowadzeniu monitoringu badawczego. Tabela 5. Liczba zagrożonych JCWP rzecznych z uwzględnieniem przyczyny zagrożenia w regionach wodnych na obszarze dorzecza Dunaju przyczyna zagrożenia region wodny Czarnej Orawy regiony wodne region wodny Czadeczki region wodny Morawy rolnictwo gospodarka komunalna przekroczenia substancji priorytetowych nierozpoznana presja suma źródło: opracowanie własne Przeprowadzona ocena stanu JCWP rzecznych w zakresie hydromorfologii wskazuje stan dobry we wszystkich JCWP. Ocena oddziaływania presji hydromorfologicznej została wykonana zgodnie z opisem w pkt 4.5 Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych. Wystąpienie znaczących zmian w hydromorfologii danej części wód, w wyniku sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, będących jedyną przyczyną nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, jest bowiem podstawą wyznaczenia silnie zmienionej części wód. Jednakże uznano, że presją hydromorfologiczną, mającą szczególny wpływ na stan wód rzecznych, w tym przede wszystkim stan elementów biologicznych, jest zabudowa poprzeczna. Na podstawie analizy opracowania Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału wód w Polsce 34 oraz Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek 35 na obszarze dorzecza Dunaju nie wskazano cieków, dla których ciągłość morfologiczna jest warunkiem osiągnięcia celów środowiskowych i wymagałyby uszczegółowienia celu środowiskowego. W związku z powyższym na obszarze dorzecza Dunaju nie wyznaczono JCWP zagrożonych ze względu na presję hydromorfologiczną. Łącznie, na obszarze dorzecza Dunaju, wyznaczono 4 JCWP rzeczne zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. Szczegółowe informacje na temat zidentyfikowanych presji branych pod uwagę przy ocenie ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez JCWP, znajdują się w bazie danych apgw (załącznik 28). Wyniki oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP rzecznych na obszarze dorzecza Dunaju przedstawiono na rysunku 4 oraz w załącznikach 14 i Błachuta i in., Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału wód w Polsce, Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek, WWF

33 Rysunek 4. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP rzecznych źródło: opracowanie własne na podstawie MPHP 33

34 4.3. Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych W ramach identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, mających wpływ na stan JCWPd, przeanalizowano wszystkie presje i podzielono je na następujące kategorie ze względu na czynniki sprawcze: punktowe źródła zanieczyszczeń, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń, pobory wód na różne cele. Wszystkie presje wymienione powyżej oddziałują na wody podziemne w różnym stopniu, a ich oddziaływania mogą się kumulować i negatywnie wpływać na jakość wód oraz stan ekosystemów zależnych od wód. W trakcie analizy presji wzięto pod uwagę przede wszystkim ich wpływ na stan ilościowy i chemiczny na wody podziemne w poszczególnych JCWPd Punktowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi punktowych źródeł zanieczyszczeń są: gospodarka komunalna (zrzut ścieków bytowych), przemysł (zrzut ścieków przemysłowych), Dane dotyczące lokalizacji i oddziaływania poszczególnych punktowych źródeł zanieczyszczeń zostały zaczerpnięte z takich materiałów jak Antropopresja (Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1: , etap V lata (kontynuacja i aktualizacja), część II aktualizacja Mapy geośrodowiskowej Polski, wprowadzenie nowych treści wybranych warstw informacyjnych, PIG-PIB, 2012 r.), wyniki ankiet rozsyłanych do organów administracji samorządowej (w ramach realizacji apwśk i apgw), wyniki monitoringu PSH oraz danych na temat presji w regionach uzyskanych z rzgw 37. Punktowe źródła zanieczyszczeń analizowano głównie pod kątem ich wpływu na stan chemiczny JCWPd. W większości przypadków, ze względu na małą powierzchnię obiektów punktowych i związaną z nimi emisję zanieczyszczeń w stosunku do powierzchni JCWPd, nie uznano ich za istotny czynnik sprawczy pogarszania się stanu chemicznego części wód podziemnych. Szczegółowo analizowano rozmieszczenie i potencjalne oddziaływanie punktowych ognisk zanieczyszczeń na obszarach gdzie główny użytkowy poziom wodonośny posiada izolacje typu a (poziom wodonośny na głębokości od 0 do 15 m) oraz w strefach, gdzie w opracowaniu na temat wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenie 38 wykazano wrażliwość wysoką lub bardzo wysoką. Skutkiem zanieczyszczenia wód podziemnych, zwłaszcza w rejonach silnie zurbanizowanych i wykorzystywanych gospodarczo, jest ich słaby stan chemiczny objawiający się głównie niską wartością ph (spowodowane m. in. zrzutem kwaśnych wód kopalnianych), obecnością lekkich węglowodorów, lokalnie występującymi podwyższonymi stężeniami metali ciężkich oraz zmianą typu 36 Antropopresja (Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50000, etap V lata (kontynuacja i aktualizacja), część II aktualizacja Mapy geośrodowiskowej Polski 37 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków Duda R., Witczak S., Żurek A, 2011 [Rysunek wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenie 1:500000] 34

35 chemicznego wód, które przejawia się w podwyższonych stężeniach jonów: sodowych, potasowych, chlorkowych, azotanowych i siarczanowych Rozproszone źródła zanieczyszczeń/presji Głównymi czynnikami sprawczymi rozproszonych i obszarowych źródeł zanieczyszczeń są: rolnictwo (zwłaszcza zanieczyszczenia azotanami i fosforanami pochodzenia rolniczego), depozycja zanieczyszczeń chemicznych z atmosfery, ścieki pochodzące od ludności nie korzystającej z systemu kanalizacji sanitarnej. Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń mają negatywny wpływ na stan chemiczny wód podziemnych. Podwyższone stężenia związków azotu przedostających się do wód podziemnych są wynikiem: braku kanalizacji lub nieszczelnej podziemnej infrastruktury technicznej na terenach zurbanizowanych, stosowania nawozów mineralnych i naturalnych na terenach rolnych Pobory wody Obszar dorzecza Dunaju jest terenem o bardzo słabo odczuwalnej presji związanej z poborem wód podziemnych. Dostępne do zagospodarowania zasoby wód podziemnych są eksploatowane w zaledwie ułamku procenta (dokładne określenie nie jest możliwe ze względu na brak danych dla JCWPd 171). Całość poboru (rejestrowanego w roku 2011) w ilości 62 tys. m 3 /rok 41 przeznaczana jest dla zaopatrzenia ludności w wodę i dla słabo rozwiniętego tu przemysłu. Nie prowadzi się żadnych odwodnień kopalnianych. Z eksploatacją wód podziemnych związane jest występowanie niewielkich lejów depresji o zasięgu ograniczonym jedynie do bezpośredniego sąsiedztwa ujęć. Nie odnotowuje się tu żadnych lejów depresyjnych w skali regionalnej. Nie przewiduje się również znaczącego zwiększenia eksploatacji wód podziemnych i w związku z tym niewielka presja (praktycznie jej brak) związana z poborami utrzyma się na tym samym poziomie Podsumowanie oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych Podczas oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych wzięto pod uwagę praktycznie wszystkie elementy mające znaczenie dla oceny stanu wód podziemnych, zarówno ilościowego, jak i chemicznego. Pierwszym krokiem było przeanalizowanie występujących presji antropogenicznych, ich identyfikacja i ocena wpływu na stan ilościowy i chemiczny jednolitych części wód podziemnych. Elementem decydującym o wielkość zagrożenia wód podziemnych zanieczyszczeniem był, przede wszystkim, sposób użytkowania terenu i rozmieszczenie źródeł zanieczyszczeń. W kolejnym etapie przeanalizowano warunki hydrogeologiczne w poszczególnych JCWPd ze względu na naturalną odporność systemu hydrogeologicznego przed zanieczyszczeniami. W tym przypadku zagrożenie wód podziemnych zanieczyszczeniami pochodzenia antropogenicznego zależy m. in. od głębokości 39 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków Tamże 41 Zadanie 25: Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami zał. II.2 RDW, PIG-PIB,

36 występowania warstw wodonośnych, stopnia izolacji od powierzchni terenu (np. przez utwory słabo przepuszczalne). W następnym, ostatnim etapie oceny porównano wcześniej uzyskane dane z wynikami monitoringu wód podziemnych w JCWPd, które stanowiły wskaźnik wpływu presji na stan wód podziemnych. Na tym etapie wykorzystano, zarówno wyniki monitoringu stanu ilościowego, jak i wyniki monitoringu stanu chemicznego. Na obszarze dorzecza Dunaju, na terytorium Polski, znajdują się 3 jednolite części wód podziemnych o kodach 164, 171 (w całości) oraz niewielki fragment JCWPd 125. Stan ilościowy i chemiczny zasobów JCWPd został określony jako dobry. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że JCWPd na obszarze dorzecza Dunaju nie są zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki analizy ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez JCWPd na obszarze dorzecza Dunaju zamieszczono w załączniku nr 14 i 19 oraz na rysunku 5. 36

37 Rysunek 5. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWPd na obszarze dorzecza Dunaju źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 37

38 4.5. Wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych Pojęcia silnie zmienionych i sztucznych części wód zostały wprowadzone przez Ramową Dyrektywę Wodną i zgodnie z jej art. 2 ust. 8 i art. 2 ust. 9 silnie zmieniona część wód oznacza jednolitą część wód powierzchniowych, której charakter został znacznie zmieniony na skutek fizycznego oddziaływania człowieka zaś sztuczna część wód oznacza jednolitą część wód powstałą w wyniku działalności człowieka. Zakwalifikowanie do wód silnie zmienionych lub sztucznych części wód, zgodnie z art. 4.3 RDW, jest możliwe jeżeli: a) zmiany charakterystyk hydromorfologicznych tej części wód, które byłyby konieczne dla osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, mogłyby wywrzeć znaczący niekorzystny wpływ na: środowisko w szerszym znaczeniu; żeglugę, włączając urządzenia portowe, lub rekreację; działalność, do której celów woda jest magazynowana, takie jak zaopatrzenie w wodę do spożycia, wytwarzanie prądu lub nawadnianie; regulację wód, zapobieganie powodzi, odwadnianie ziemi; inną jednakowo ważną działalność człowieka związaną ze zrównoważonym rozwojem; b) korzystne cele, do których się dąży za pomocą charakterystyki sztucznej lub silnie zmienionej części wód, nie mogą ze względu na możliwości techniczne lub nieproporcjonalne koszty, być racjonalnie osiągnięte za pomocą innych środków, które stanowią opcję znacznie korzystniejszą środowiskowo. Powyższe postanowienia określają podstawowe kryteria wyznaczania silnie zmienionych oraz sztucznych części wód i są podstawą przeprowadzenia testów prowadzących do ostatecznego ich wyznaczenia poprzez zbadanie możliwości zastosowania działań restytucyjnych (test działań restytucyjnych) oraz poprzez zbadanie możliwości uzyskania podobnych korzyści płynących z użytkowania zmienionych antropogenicznie części wód przy zastosowaniu innych sposobów (test alternatyw funkcjonalnych). Wyznaczenie jednolitej części wód powierzchniowych jako sztucznej lub silnie zmienionej wymaga szczegółowego uzasadnienia w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza i podlega weryfikacji co 6 lat 42. Po raz pierwszy silnie zmienione i sztuczne części wód zostały wyznaczone w Polsce w 2007 r. W I cyklu planistycznym na potrzeby wyznaczania SZCW i SCW rzek powstały 2 metodyki: weryfikacja wskaźników dla przeprowadzenia oceny stanu ilościowego i morfologicznego jednolitych części wód powierzchniowych wraz ze zmianą ich wartości progowych dla uściślenia wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych części wód; uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce. 42 Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego I Rady ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej z dnia 23 października 2000 r. (Dz. U. UE L z dnia 22 grudnia 2000 r.) 38

39 W wyniku przeprowadzonych prac na obszarze dorzecza Dunaju w I cyklu planistycznym jako silnie zmienione części wód zostały wyznaczone 3 JCWP rzek, natomiast nie wyznaczono sztucznych części wód. Na potrzeby aktualizacji Planu gospodarowania wodami na lata , w latach dokonano weryfikacji wyznaczania SZCW i SCW. Nadal obowiązuje metodyka wyznaczania SZCW i SCW rzek, która powstała w I cyklu planistycznym. Weryfikacja wyznaczania SZCW i SCW polegała na aktualizacji informacji odnośnie morfologii oraz uwzględnieniu zastrzeżeń środowisk związanych z ochroną przyrody. Poniżej przedstawiono podejście przyjęte na potrzeby apgw w celu weryfikacji SZCW i SCW. Prace związane z wyznaczaniem silnie zmienionych i sztucznych części wód przeprowadzono dwuetapowo. Pierwszy etap (wstępnego wyznaczania) SZCW i SCW polegał na zastosowaniu szeregu wskaźników obrazujących skalę zmian hydromorfologicznych części wód dla określenia zmian w morfologii i hydrologii mogących mieć wpływ na możliwości osiągnięcia przez te części wód dobrego stanu. Ponadto przy wstępnym wyznaczaniu silnie zmienionych części wód koniecznym było spełnienie poniższych kryteriów: nieosiągnięcie dobrego stanu ekologicznego musi być spowodowane jedynie fizycznymi zmianami w hydromorfologii, JCW musi być znacznie zmieniona w charakterze, zmiana ta musi być powszechna/rozległa lub zupełna, trwała, skala zmian powinna być spójna ze skalą oddziaływań sposobów użytkowania, znaczna zmiana charakteru JCW musi być wynikiem sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, bądź sposobów użytkowania, które są równie ważne dla zrównoważonego rozwoju społeczeństwa. Powyższe wskazuje, że nie zawsze występowanie zmian w hydromorfologii, a zwłaszcza szeregu małych zmian na obszarze JCWP, jest podstawą do wyznaczenia ich jako silnie zmienionych części wód. Występujące zmiany hydromorfologiczne powinny być przyczyną zmiany charakteru JCWP, aby można ją było uznać za silnie zmienioną 43. Drugi etap wyznaczania (wyznaczanie ostateczne) miał za zadanie uzasadnienie wyznaczenia części wód jako silnie zmienionych bądź sztucznych na podstawie wykonania wspomnianych wyżej testów działań restytucyjnych i alternatyw funkcjonalnych. Test działań restytucyjnych polegał na określeniu potencjalnych działań pozwalających na osiągnięcie stanu naturalnego oraz określeniu, czy działania te będą miały znaczący negatywny wpływ na sposoby użytkowania wód lub na środowisko w szerokim tego słowa znaczeniu. Jeżeli w wyniku przeprowadzonych analiz został wykazany negatywny wpływ działań restytucyjnych na analizowane komponenty środowiska, należało przejść do kolejnego testu alternatyw funkcjonalnych 44. Test alternatyw funkcjonalnych polegał na identyfikacji lepszych rozwiązań możliwych do wykonania ze względu na możliwości technologiczne, ekonomiczne i korzyści dla środowiska oraz akceptowalność kosztów. Jeżeli w wyniku analiz w zakresie oceny alternatyw funkcjonalnych zostało dowiedzione, że nie istnieją możliwe do wdrożenia działania alternatywne (pozwalające na osiąganie podobnych jak obecnie korzyści 43 Opracowanie metodyki weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód przejściowych i przybrzeżnych, IMGW, Gdynia Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce, RS- EKO Pracownia Projektowa i Konsultingowa, Kraków

40 z użytkowania wód), z uwagi na brak odpowiednich technologii bądź nieproporcjonalnie wysokie koszty, to daną część wód należy zakwalifikować jako silnie zmienioną lub sztuczną Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Wstępne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Procedura wstępnego wyznaczania polegała na oszacowaniu skali zmian hydromorfologicznych w poszczególnych JCW przy pomocy obliczonych wskaźników zmian 46. a) wskaźniki hydrologiczne (i 1, i 2, i 3, i 4 ) - obrazują zmiany ilościowe, i obliczone zostały na podstawie informacji dotyczących średnich (SSQ) i średnich niskich (SNQ) przepływów charakterystycznych oraz danych o poborach wód pochodzących z pozwoleń wodnoprawnych. i 1 - sumaryczna pojemność czynna zbiorników retencyjnych odniesiona do średniego rocznego odpływu z wielolecia ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód; i 2 - łączna suma poborów bezzwrotnych wód powierzchniowych odniesiona do przepływu średniego niskiego z wielolecia pseudonaturalnego ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód; i 3 - wskaźnik zaburzenia reżimu hydrologicznego, wynikającego z istotnych zmian w zagospodarowaniu zlewni części wód, wyrażony bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu SSQ z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu SSQ z wielolecia pseudonaturalnego ( ); i 4 - wskaźnik zachowania kryterium przepływu nienaruszalnego. Wszystkie wskaźniki obliczone były dla scalonych części wód, dla których dostępne były niezbędne dane hydrologiczne. b) wskaźniki morfologiczne (m 1, m 2, m 3, m 4 ) - obrazują skalę wpływu zmian antropogenicznych na morfologię cieku i obliczone zostały dla każdej jednolitej części wód. Do obliczeń wskaźników morfologicznych przyjęto następujące parametry: długość obwałowania cieków istotnych, sumaryczną wysokość budowli piętrzących, sumaryczną długość cieków odciętych przez budowle poprzeczne oraz długość uregulowanych odcinków cieku. m 1 - łączna długość obwałowania cieków istotnych w zlewni części wód odniesiona do sumarycznej długości brzegów cieków istotnych (podwójna długość rzeki); m 2 - sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód; m 3 - sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód; m 4 - łączna długość odcinków rzek, na których prowadzone były prace regulacyjne (zabudowa podłużna oraz udokumentowana zmiana biegu rzeki) odniesiona do sumarycznej długości cieków istotnych. 45 Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce, RS- EKO Pracownia Projektowa i Konsultingowa, Kraków Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne w regionie wodnym Dolnej Wisły, Pectore-Eco Sp. z o. o, Gliwice

41 Na podstawie obliczonych wskaźników dokonano wstępnej kwalifikacji jako SZCW. Należy tutaj podkreślić, iż przekroczenie wartości granicznej jednego wskaźnika nie było automatycznie podstawą do takiej kwalifikacji. Brano pod uwagę między innymi wielkość przekroczenia, liczbę przekroczonych wskaźników, a także wskaźniki nieprzekroczone, ale o wartościach bliskich granicy przekroczenia Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych jednolitych części wód rzecznych Po przeprowadzeniu oceny skali zmian hydromorfologicznych JCW i wstępnym wyznaczeniu kolejnym etapem była procedura ostatecznej kwalifikacji SZCW, która przeprowadzona była w dwóch etapach: a) etap 1 - identyfikacja i test działań restytucyjnych, b) etap 2 - identyfikacja i test alternatyw funkcjonalnych. Działania restytucyjne Pod pojęciem działania restytucyjne rozumie się wszelkie działania pozwalające na poprawę warunków w zakresie biologicznych elementów jakości poprzez zniwelowanie presji w zakresie hydromorfologii. W pierwszym kroku identyfikowano działania restytucyjne pozwalające na przywrócenie naturalności części wód. Następnie na podstawie opracowanego testu działań restytucyjnych, oceniono wpływ zidentyfikowanych działań restytucyjnych na sposoby użytkowania wód, które są powodem dokonania przekształceń w zakresie hydromorfologii. W przeprowadzonym teście analizowano wpływ poszczególnych działań restytucyjnych na osiągane korzyści społeczno - gospodarcze oraz wpływ na szeroko rozumiane środowisko. Oceny wpływu dokonywano w następujących grupach: I grupa korzyści społeczno gospodarcze: a) realizacja zobowiązań wynikających z prawodawstwa UE i krajowego, b) realizacja zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, c) korzyści społeczne: ilość osób korzystających bezpośrednio, ilość osób korzystających pośrednio, d) korzyści gospodarcze: korzyści bezpośrednie, korzyści pośrednie, II grupa wpływ na warunki społeczno-gospodarcze: a) poczucie bezpieczeństwa społecznego, b) aspekty społeczno kulturowe, c) funkcjonowanie gospodarki lokalnej, d) funkcjonowanie gospodarki regionalnej i krajowej, III grupa wpływ na formy ochrony przyrody i funkcjonowanie ekosystemów: a) parki i rezerwaty, NATURA 2000, rzadkie i unikalne gatunki i ekosystemy, b) modyfikacja siedlisk, c) korytarze i bariery, IV grupa wpływ na cechy fizyko-chemiczne środowiska: a) modyfikacja charakteru przepływu powierzchniowych, b) zmiany warunków fizyko-chemicznych (tlen, temp., zasolenie), c) wpływ na ilość i jakość wód podziemnych, 41

42 d) erozja koryta, e) jakość powietrza (gazy, pyły), f) powodzie, g) susze, h) erozja i stabilność gruntów, V grupa wpływ na pozostałe czynniki szeroko rozumianego środowiska: a) walory krajobrazowe, b) obiekty oraz miejsca archeologiczne i historyczne, c) tereny mieszkalne, d) tereny przemysłowe i usługowe, e) użytki rolne, f) użytki leśne, g) szlaki komunikacyjne, h) łowiectwo, wędkarstwo, i) żeglarstwo, pływanie, j) wypoczynek. Ocenę kosztów i korzyści wynikających z realizacji zidentyfikowanych działań restytucyjnych wykonano dla każdej wstępnie wyznaczonej SZCW i SCW. Alternatywy funkcjonalne Test alternatyw funkcjonalnych polegał na analizie możliwości osiągnięcia innymi sposobami podobnych jak obecnie korzyści z użytkowania wód. Pierwszym krokiem była identyfikacja, dla każdej wstępnie wyznaczonej SZCW i SCW, wykonalnych technicznie alternatyw, czyli takich które pozwoliłyby na osiągnięcie podobnych jak obecnie korzyści i zastępowałyby w całości bądź w części obecne sposoby użytkowania. Następnie poddano ocenie, czy zidentyfikowane alternatywy były korzystniejsze z punktu widzenia środowiskowego oraz z uwagi na uwarunkowania prawne, społeczne i gospodarcze. Zidentyfikowane alternatywy funkcjonalne obejmowały m. in. całkowite zastąpienie obecnego sposobu użytkowania wód innym sposobem pozwalającym na osiągnięcie podobnych do istniejących korzyści. Alternatywy oceniano pod kątem następujących aspektów: realizacja zobowiązań wynikających z prawodawstwa UE i krajowego oraz umów międzynarodowych, realizacja zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, możliwości technicznej realizacji, wpływ na korzyści społeczno-gospodarcze, koszty realizacji i funkcjonowania. Przy wyznaczaniu silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód, w poszczególnych rzgw brano pod uwagę wybrane aspekty Ostateczna kwalifikacja silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Ostatecznej kwalifikacji SZCW oraz SCW dokonano w przypadku, kiedy w teście działań restytucyjnych wykazano, iż ich wpływ na analizowane aspekty będzie negatywny oraz gdy w teście alternatyw funkcjonalnych ocena pokazała, iż nie istnieją, możliwe do wdrożenia z punktu widzenia technologii bądź koszty środowiskowe, alternatywy. 42

43 Wyniki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód W wyniku przeprowadzonych prac na obszarze dorzecza Dunaju jako silnie zmienione części wód są wyznaczone 2 jednolite części wód rzek. Natomiast nie wyznaczono sztucznych części wód. Dla wszystkich JCWP rzecznych wyznaczonych jako silnie zmienione części wód przekroczona została wartość graniczna wskaźnika m 3. W tabeli 6 oraz w załączniku 7 przedstawiono podział JCWP na obszarze dorzecza Dunaju ze względu na status. Tabela 6. Podział JCWP na obszarze dorzecza Dunaju ze względu na status rodzaj JCWP łączna liczba JCWP region Czadeczki w tym: NAT SZCW SCW JCWP rzeczne region Czarnej Orawy JCWP rzeczne łącznie Obszar Dorzecza Dunaju JCWP rzeczne źródło: opracowanie własne na podstawie wyników wyznaczania SZCW i SCW 43

44 5. OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH Rejestr obszarów chronionych tworzony jest na podstawie art. 6 RDW. Artykuł ten obliguje państwa członkowskie do utworzenia rejestru obszarów, względem których stwierdzono konieczność wprowadzenia szczególnej ochrony, obejmującej zarówno wody powierzchniowe i podziemne, jak i siedliska oraz gatunki zależne od wody, występujące na tych obszarach. Pierwszy rejestr został sporządzony w 2003 roku. Od tego czasu jest on poddawany przeglądowi i uaktualniany. Jego ostatnia aktualizacja miała miejsce w 2013 roku. Postanowienia RDW nakazujące sporządzenie i uaktualnianie rejestru obszarów chronionych zostały transponowane do prawa polskiego w ustawie Prawo wodne. Rodzaje obszarów chronionych wymienione zostały w RDW w załączniku IV. Art. 113, pkt 4 ustawy Prawo wodne wymienia te obszary w ramach transponowania postanowień RDW do prawa polskiego. Poniżej przedstawiono opis tych obszarów: obszary wyznaczone na mocy art. 7 RDW przeznaczone do poboru wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi jednolite części wód, przeznaczone do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, o których mowa w art. 49b ust. 3 (wg art. 113 ust. 4 pkt. 1 ustawy Prawo wodne) Wody, które są wykorzystywane do zaopatrywania ludności w wodę do spożycia lub wody, które mogą być wykorzystywane w tym celu, muszą spełniać wymagania dotyczące jakości wody wyznaczone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U nr 204 poz. 1728) oraz określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U nr 61 poz. 471 z późn. zm.). Podstawą prawną niniejszych aktów jest ustawa Prawo wodne. Jako obszary przeznaczone do poboru wody w celu zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia wyznaczane są obszary obejmujące jednolite części wód powierzchniowych i jednolite części wód podziemnych. Wytypowane obszary objęte są ochroną w celu zapobieżenia pogarszania się jakości pobieranej wody i co za tym idzie zminimalizowania potrzeby jej uzdatniania. Do ochrony wyznaczane są jednolite części wód wykorzystywane do poboru wody przeznaczonej do spożycia, dostarczające średnio więcej niż 10 m 3 na dobę lub służące więcej niż 50 osobom, a także jednolite części wód, które są przewidywane do poboru w przyszłości. Sporządzenie wykazu tych obszarów leży w kompetencjach dyrektorów rzgw. Na obszarze dorzecza Dunaju wytypowano i umieszczono w rejestrze obszarów chronionych 4 JCWP oraz 2 JCWPd przeznaczonych do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. Graficzne przedstawienie JCWP i JCWPd wykorzystywanych do poboru wód na cele spożywcze zaprezentowano w załącznikach nr 15 i nr 16, zaś ich zestawienie tabelaryczne zawarto w załącznikach nr 15a i 16a. 44

45 obszary przeznaczone do ochrony gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym (wg RDW) obszary przeznaczone do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym (wg art. 113 ust. 4 pkt. 2 ustawy Prawo wodne) Wody w obrębie których przewidziana jest ochrona gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym wyznaczane są na podstawie postanowień Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/44/WE z dnia 6 września 2006 r. w sprawie jakości wód słodkich wymagających ochrony lub poprawy w celu zachowania życia ryb (Dz. Urz. WE L 264 z , str. 20 z późn. zm.), oraz na mocy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/113/WE z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie wymaganej jakości wód, w których żyją skorupiaki (Dz. Urz. WE L 376 z , str. 14 z późn. zm.). Postanowienia te transponowane zostały do prawa polskiego ustawą Prawo wodne, a w szczególności przez rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. z 2002 r. nr 176, poz. 1455). W ramach rejestru obszarów chronionych w Polsce nie wyznaczono obszarów przeznaczonych do ochrony gatunków zwierząt wodnych mających znaczenie ekonomiczne z racji tego, iż hodowla prowadzona poza urządzeniami do tego przeznaczonymi ma w naszym kraju znikome znaczenie ekonomiczne. części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym obszary wyznaczone jako kąpieliska, na mocy Dyrektywy 2006/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lutego 2006 r. dotyczącej zarządzania jakością wody w kąpieliskach i uchylająca dyrektywę 76/160/EWG (Dz. Urz. WE L 64 z , str. 37 z późn. zm.; dalej Dyrektywa kąpieliskowa) (wg RDW) jednolite części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 3 ustawy Prawo wodne) Wody przeznaczone do celów rekreacyjnych wyznacza się na podstawie postanowień Dyrektywy kąpieliskowej. Dyrektywa ta została transponowana do prawodawstwa polskiego ustawą Prawo wodne. Zgodnie z Prawem wodnym, jako kąpielisko rozumie się wydzielony i oznakowany fragment wód powierzchniowych, wykorzystywany przez dużą liczbę osób kąpiących się. Kąpielisko musi być ujęte w uchwale rady gminy w sprawie wykazu kąpielisk. Prawo wodne wymienia również inną formę przeznaczoną do celów rekreacyjnych - miejsce wykorzystywane do kąpieli. W odróżnieniu od kąpieliska jest to wydzielony i oznakowany fragment wód wykorzystywany do kąpieli jednak nie wyznaczony formalnie poprzez uchwałę rady gminy. Do rejestru obszarów chronionych włączane są wyłącznie kąpieliska. Ewidencję kąpielisk oraz jej aktualizację prowadzi wójt, burmistrz lub prezydent miasta w zależności od jednostki rejestrującej kąpielisko. Na obszarze dorzecza Dunaju nie wyznaczono żadnych obszarów przeznaczonych do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych. 45

46 obszary wrażliwe na substancje biogenne, w tym obszary wyznaczone jako strefy wrażliwe na mocy Dyrektywy azotanowej oraz obszary wyznaczone jako tereny wrażliwe na mocy Dyrektywy ściekowej (wg RDW): A. obszary wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 4 ustawy Prawo wodne) Zgodnie z postanowieniami Dyrektywy ściekowej, konieczne jest wyznaczenie na terytorium kraju obszarów wrażliwych na eutrofizację spowodowaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych. Stosowanie do ustaleń zawartych w sektorze Środowisko Traktatu o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, za obszar wrażliwy, ze względu na położenie w 99,7% w zlewisku Morza Bałtyckiego, także na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych, uznany został obszar całego kraju. Dyrektywa ściekowa wdrażana jest na terytorium kraju m. in. poprzez realizację zapisów Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych, dokumentu służącego wykonaniu celów dyrektywy, opracowanego w 2003 r. (AKPOŚK 2003) i zaktualizowanego w 2005 r. (AKPOŚK 2005), 2010 r. (AKPOŚK 2009) oraz w 2011 r. (AKPOŚK 2010; aktualizacja niepełna - zmianie uległy jedynie terminy realizacji inwestycji). KPOŚK służy realizacji i monitoringowi osiągania celów ustalonych w ww. dyrektywie. Program ten ma na celu identyfikację faktycznych potrzeb w zakresie uporządkowania gospodarki ściekowej oraz uszeregowanie ich realizacji w taki sposób, aby Polska wywiązała się ze zobowiązań traktatowych wynikających z wdrażania przepisów Dyrektywy ściekowej (zgodnie z aneksem XII Traktatu akcesyjnego ustalono dostosowawcze okresy przejściowe na wprowadzenie przepisów ww. dyrektywy do końca 2015 r.). W związku z tym, że zasięg obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego, stanowiącego element wdrażania Dyrektywy ściekowej, obejmuje teren całego kraju, mapa wykazu obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego nie została załączona. B. obszary narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 5 ustawy Prawo wodne) Obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN) stanowią obszary, z których mają miejsce spływy do wód powierzchniowych i/lub podziemnych uznanych za wody wrażliwe (zawierających lub mogących zawierać ponad 50 mg/l azotanów), jeżeli nie zostaną podjęte działania opisane w Dyrektywie oraz mają miejsce spływy do wód eutroficznych lub takich, które oceniono jako mogące stać się eutroficznymi, jeżeli nie zostaną podjęte działania. Dyrektywa azotanowa dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, transponowana została do prawodawstwa polskiego poprzez: ustawę Prawo wodne, ustawę z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: 2013 poz z późn. zm.), dalej ustawa Prawo ochrony środowiska, ustawę z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U nr 147 poz. 1033). oraz rozporządzenia wykonawcze do ww. ustaw: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U nr 241 poz. 2093), 46

47 rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U nr 4 poz. 44), rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania (tekst jednolity: Dz. U poz. 393). W ramach wdrażania Dyrektywy azotanowej wyznaczono w Polsce dla pierwszego okresu jej wdrażania ( ) 21 obszarów OSN, obejmujących 2% powierzchni kraju, a dla drugiego okresu ( ) 19 OSN obejmujących 1,49% powierzchni kraju. Podstawą wyznaczenia OSN była: ocena zanieczyszczenia wód azotanami, dokonana w oparciu o wyniki monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, realizowanego zgodnie z programami Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, ustalenia zakresu wpływu działalności rolniczej na jakość wód dokonane na podstawie rozpoznania i oszacowania wielkości i rodzaju produkcji rolniczej oraz na podstawie analizy warunków środowiskowych, obejmujących: klimat, warunki hydrogeologiczne, rodzaj i zasobność gleb w składniki pokarmowe (azot i fosfor), ukształtowanie terenu, uwarunkowania charakteryzujące zlewnię, z której spływają zanieczyszczenia do wód. W okresie styczeń czerwiec 2012 r. wszystkie rzgw dokonały kolejnej weryfikacji OSN, między innymi na podstawie sporządzonej na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi ekspertyzy pn. Ocena presji rolniczej na stan wód powierzchniowych i podziemnych oraz wskazanie obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Konsekwencją weryfikacji było zwiększenie powierzchni OSN z 4 630,47 km 2 (1,48% powierzchni kraju) do ,06 km 2 (4,46% powierzchni kraju), co stanowi 3-krotny (ok. 200%) wzrost w stosunku do stanu z 2008 r. W chwili obecnej na obszarze kraju ustanowionych jest 48 obszarów OSN. Na obszarze dorzecza Dunaju nie ustanowiono obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN). obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, gdzie utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie, w tym właściwe miejsca w ramach programu Natura 2000, wyznaczone na mocy Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z , str. 7, z późn. zm., dalej Dyrektywa siedliskowa) oraz Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. WE L 20 z , str. 7 z późn. zm.; dalej Dyrektywa ptasia) (wg RDW) obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, ustanowionych w ustawie o ochronie przyrody, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie (wg art. 113 ust. 4 pkt. 6 ustawy Prawo wodne) Analizowany rejestr obszarów chronionych obejmuje wyłącznie obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków silnie związanych z wodami. Tereny te objęte są formami ochrony wynikającymi z ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (tekst jednolity: Dz. U r. poz. 627), dalej ustawa o ochronie przyrody. 47

48 Spośród tych obszarów wyróżnia się należące do sieci Natura 2000: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz obszary mające znaczenie dla wspólnoty (OZW), utworzone na mocy: Dyrektywy ptasiej transponowanej przez ustawę o ochronie przyrody, a w szczególności przez: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. z 2011 r., nr 25, poz. 133), oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 marca 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U poz. 358). Dyrektywy siedliskowej transponowanej przez ustawę o ochronie przyrody, a w szczególności przez: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U nr 77 poz. 510 z późn. zm.). Na obszarze dorzecza Dunaju występuje 6 obszarów o znaczeniu dla wspólnoty, a także 4 obszary specjalnej ochrony ptaków, które odpowiednio zajmują powierzchnię 6963 i 6085 hektarów. Oprócz obszarów należących do sieci Natura 2000 rejestr obejmuje obszary, których utworzenie reguluje ustawa o ochronie przyrody. Są to: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu. Parki Narodowe: Przepisy prawne dotyczące Parków Narodowych określa ustawa o ochronie przyrody, a także szereg przepisów wykonawczych, m. in.: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 maja 2005 r. w sprawie parków narodowych lub niektórych ich obszarów, gdzie za wstęp pobiera się opłaty (Dz. U. nr 91 poz. 765). Wszystkie Parki Narodowe na terytorium Polski włączone zostały do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Większość Parków Narodowych posiada otuliny. Wszystkie polskie parki narodowe związane są ściśle z wodami, a wiele występujących na ich terenie gatunków roślin, zwierząt oraz grzybów, jest zależna od wody bądź podlega w znacznym stopniu wpływom gospodarki wodnej. Na obszarze dorzecza Dunaju występuje Babiogórski Park Narodowy, który zajmuje obszar 828 hektarów dorzecza Dunaju, co stanowi niespełna 2 % powierzchni tego dorzecza. Rezerwaty przyrody: Rezerwaty przyrody są powoływane na drodze rozporządzenia wojewody. Na obszarze dorzecza Dunaju występują dwa rezerwaty przyrody: Śnieżnik Kłodzki, Puszcza Śnieżnej Białki, Bembeńskie. Rezerwaty te, stanowią powierzchnię 42 hektarów dorzecza Dunaju. Parki Krajobrazowe: Parki krajobrazowe powoływane są na drodze rozporządzenia wojewody. Na obszarze dorzecza Dunaju ustanowiono dwa parki krajobrazowe, które zajmują zaledwie 70 hektarów powierzchni całego obszaru tego dorzecza. Obszary chronionego krajobrazu: Obszary chronionego krajobrazu wyznacza się na drodze uchwały sejmiku województwa. 48

49 Na obszarze Dunaju występuje jeden obszar chronionego krajobrazu o powierzchni hektarów. Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu stanowi niewiele ponad 90% obszaru Dorzecza Dunaju. Spośród obszarów chronionych zależnych od wód, na obszarze dorzecza Dunaju zlokalizowanych jest 7 obszarów należący do sieci Natura 2000 (4 OSO i 6 OZW), 1 park narodowy, 2 rezerwat oraz 1 obszar chronionego krajobrazu. Graficzne odwzorowanie położenia obszarów chronionych przedstawione zostało w załączniku nr 17, zaś ich zestawienie tabelaryczne zawarto w załączniku nr 17a. 49

50 6. ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI 6.1. Ogólna charakterystyka klimatu na obszarze dorzecza Dunaju na tle klimatu Polski Z uwagi na dostępną skalę opracowań prognoz zmienności i zmian klimatu, modelowanych w odniesieniu do terytorium kraju, zdecydowano o przedstawieniu cech klimatu dorzecza na tle klimatu Polski. Zabieg ten umożliwia wyróżnienie swoistych cech klimatu dorzecza; w tym cech wspólnych z innymi regionami kraju. Jednocześnie ułatwiona jest percepcja analizy przestrzennej zmienności i zmian klimatu prognozowanych dla dorzecza w aspekcie presji wynikającej ze zróżnicowania warunków prognozowanych dla kraju. Polska położona jest w strefie klimatu umiarkowanego o charakterze przejściowym pomiędzy klimatem lądowym i morskim, co jest efektem ścierania się mas wilgotnego powietrza znad Atlantyku z suchym powietrzem z głębi kontynentu euroazjatyckiego. W konsekwencji klimat charakteryzuje się dużą zmiennością pogody i zróżnicowaniem przebiegu pór roku w następujących po sobie latach. Pogoda kształtowana jest przez stałe układy baryczne niż islandzki i wyż azorski oraz sezonowo zmieniające się ciśnienia baryczne znad Azji wyż wschodnioazjatycki (zima) i niż południowoazjatycki (lato). Ilościowym przejawem przejściowości klimatu jest zachmurzenie sięgające 60-70% dni w roku. Największe zachmurzenie notowane jest w listopadzie, najmniejsze w sierpniu i wrześniu. Średnia liczba dni pochmurnych (zachmurzenie powyżej 80%) wynosi dni w roku, zaś dni pogodnych jest w roku (zachmurzenie poniżej 20%). Obszar Polski położony jest w strefie przeważających wiatrów zachodnich (60% wszystkich dni wietrznych), ku wschodowi zwiększa się odsetek wiatrów wschodnich, w obrębie dorzecza w górach przeważa wiatr o składowej południowej. Średnia roczna temperatura powietrza waha się od 5 C (Zakopane) do 9 C (Kotlina Sandomierska, Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Pojezierze Wielkopolskie oraz zachodnia część Pojezierza Pomorskiego i Pobrzeża). Obszary górskie dorzecza należą do najchłodniejszych część kraju (rysunek 6). Średnia roczna amplituda temperatury jest zmienna od 19 C (wybrzeże) do 23 C (północny-wschód kraju). Przejawem zróżnicowania klimatu jest liczba dni mroźnych (temp. maks. poniżej 0 C), wzrastająca z zachodu (poniżej 20 dni w roku nad dolną Odrą i wzdłuż wybrzeża) na północny wschód (do ponad 50 dni na Pojezierzu Suwalskim), w górach do 192 na Śnieżce i 146 na Kasprowym Wierchu. Najniższe w Polsce temperatury zanotowano w Siedlcach 41 C (1940 r.) i w Kotlinie Żywieckiej 40,6 C (1929 r.). Zasadniczo termika Karpat w okresie chłodnym jest zbliżona w całym paśmie, zatem również na obszarze dorzecza Dunaju notowane są dni z temperaturą oscylującą poniżej -30 C. Liczba dni z przymrozkami (temp. min poniżej 0 C) waha się od 80 (nad morzem) do 120 na północno - wschodnich obszarach, w górach ponad 200. Typowe dla przejściowości klimatu Polski jest zróżnicowanie przestrzenne średniej temperatury miesięcznej w wieloleciu (tabela 7). Rejon górski, na tym obszarze dorzeczu, charakteryzuje wyraźne oddzielenie pory chłodnej i ciepłej (tabela 8). Na podstawie analizy średniej wieloletniej temperatury powietrza na obszarze Polski, w II połowie XX w. wyróżnia się wyraźne ocieplenie, począwszy od lat 80-tych. Wskazują na to dane dla 28 wybranych stacji meteorologicznych (tabela 8). Tendencja ta silnie zaznacza się również w obszarach górskich (tabela 8). Warunki termiczne zmieniają się przestrzennie z różną intensywnością w poszczególnych częściach kraju względem pór roku, ale co istotne roczne trendy 50

51 wzrostu temperatury są istotne dla całego państwa (tabela 9), w tym Karpaty wyróżnia jeden z najsilniejszych trendów w kraju (tabela 9). Przyrost temperatury powietrza jest intensywniejszy dla pory chłodnej, słabiej zaznacza się w porze letniej, ale nie przekracza 1 C. Ponadto, w tym samym okresie stwierdzono przyrost częstości występowania ekstremalnych warunków termicznych, zarówno skrajnie wysokiej temperatury maksymalnej i minimalnej dobowej, skrajnie niskiej temperatury dobowej, występowanie dób tropikalnych 47. Obserwuje się nasilanie się dynamiki zmian termicznych w kraju. Niekorzystne zjawiska termiczne ujawniające się od lat 90-tych XX w. (uciążliwe dla ludności, środowiska i gospodarki) to: dotkliwe fale upałów (dni z maksymalną temperaturą dobową powietrza 30 C utrzymującą się przez co najmniej 3 dni), dni upalne (z temperaturą maksymalną 30 o C), z najdłuższymi ciągami dni upalnych trwającymi 17 dni (Nowy Sącz, Opole, Racibórz). Na większości obszaru Polski obserwuje się tendencje spadkowe liczby dni mroźnych i bardzo mroźnych, ale długość trwania okresów mroźnych na przeważającym obszarze kraju wykazuje niewielką tendencję wzrostową. Najdłużej trwające okresy bardzo mroźne typowe są w północno - wschodniej i wschodniej Polsce (10-20 w ostatnim 40-leciu). Rysunek 6. Średnia temperatura powietrza w o C na obszarze Polski ( ) źródło: (Atlas Klimatu Polski 2005) 47 Kossowska-Cezak U., Wawer J., Skrajności termiczne w klimacie Warszawy ( ), 2014, Prace i Studia Geograficzne, WGSR UW, Warszawa 2014 r. 51

52 Tabela 7. Średnie miesięczne i roczne wartości temperatur powietrza ( C) na obszarze Polski ( ) lp. stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rok 1 Białystok -3,5-2,7 1,0 6,8 12,8 15,7 17,2 16,5 11,9 7,0 1,8-1,6 6,9 2 Chojnice -2,1-1,4 1,8 6,5 12,2 15,0 16,8 16,6 12,2 7,6 2,5-0,5 7,3 3 Jelenia Góra -1,6-0,7 2,9 6,6 11,8 14,6 16,3 16,0 12,2 8,0 2,7-0,2 7,4 4 Katowice -1,7-0,4 3,3 8,0 13,3 16,0 17,7 17,4 13,2 8,3 3,1-0,3 8,2 5 Kielce -2,9-1,6 2,1 7,2 12,9 15,7 17,3 16,9 12,4 7,6 2,1-1,1 7,4 6 Koszalin -0,4 0,1 2,9 6,6 11,8 14,8 16,8 16,8 13,0 8,9 4,0 1,1 8,0 7 Kraków -2,3-0,9 3,1 8,0 13,4 16,2 17,8 17,5 13,2 8,4 2,8-0,6 8,0 8 Lublin -3,1-2,0 1,8 7,4 13,1 15,8 17,3 17,0 12,6 7,6 2,1-1,3 7,4 9 Łódź -2,0-1,0 2,8 7,7 13,4 16,1 17,7 17,6 13,0 8,2 2,8-0,4 8,0 10 Mława -2,8-2,0 1,7 7,1 12,9 15,7 17,3 17,1 12,4 7,5 2,1-1,0 7,3 11 Olsztyn -2,5-1,8 1,6 6,7 12,4 15,4 17,1 16,8 12,3 7,7 2,4-0,8 7,3 12 Opole -0,9 0,2 4,0 8,4 13,9 16,6 18,4 18,2 13,9 9,2 3,8 0,6 8,9 13 Poznań -1,0-0,2 3,4 7,9 13,5 16,3 18,1 17,8 13,3 8,6 3,4 0,5 8,5 14 Rzeszów -2,6-1,3 2,7 8,0 13,4 16,4 17,9 17,4 13,2 8,3 2,8-0,7 8,0 15 Suwałki -4,0-3,4 0,1 6,0 12,1 15,1 16,6 16,3 11,5 6,6 1,3-2,2 6,3 16 Szczecin -0,1 0,6 3,8 7,8 13,2 16,0 18,0 17,7 13,6 9,0 4,2 1,4 8,8 17 Terespol -3,1-2,2 1,8 7,8 13,7 16,4 17,8 17,3 12,6 7,6 2,2-1,2 7,6 18 Toruń -1,6-0,8 2,7 7,6 13,3 16,3 18,0 17,3 13,1 8,3 3,1 0,0 8,1 19 Warszawa -2,2-1,2 2,6 7,9 13,7 16,5 18,1 17,7 13,0 8,1 2,8-0,4 8,1 20 Wrocław -0,9 0,2 3,9 8,2 13,5 16,3 18,1 17,8 13,6 8,9 3,6 0,7 8,7 21 Zakopane -3,7-2,9 0,3 4,8 10,1 12,8 14,5 14,2 10,4 6,1 0,8-2,5 5,4 22 Zielona Góra -0,9 0,1 3,6 7,9 13,4 16,2 18,1 18,0 13,6 8,8 3,4 0,5 8,6 źródło: Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno- Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 52

53 Tabela 8. Średnie roczne temperatury powietrza ( C) na obszarze Polski lp. stacja Białystok 6,9 7,2 7,4 2 Bielsko-Biała 8,1 8,4 8,6 3 Chojnice 7,3 7,6 7,9 4 Częstochowa 8,0 8,2 8,5 5 Gorzów Wielkopolski 8,6 9,0 9,2 6 Hel 8,1 8,4 8,6 7 Jelenia Góra 7,4 7,7 7,9 8 Kalisz 8,4 8,8 9,0 9 Katowice 8,2 8,6 8,6 10 Kielce 7,4 7,7 7,9 11 Kłodzko 7,4 7,6 7,8 12 Koszalin 8,0 8,4 8,6 13 Kraków 8,1 8,5 8,8 14 Lublin 7,4 7,7 7,9 15 Łeba 7,7 8,0 8,2 16 Łódź 8,0 8,3 8,5 17 Mława 7,3 7,7 7,9 18 Nowy Sącz 8,2 8,5 8,7 19 Poznań 8,5 8,8 9,1 20 Rzeszów 7,9 8,2 8,5 21 Szczecin 8,8 9,1 9,3 22 Śnieżka 0,6 1,0 1,2 23 Terespol 7,5 7,9 8,1 24 Toruń 8,1 8,5 8,7 25 Warszawa 8,1 8,3 8,6 26 Włodawa 7,5 7,8 8,0 27 Zakopane 5,4 5,8 5,8 28 Zielona Góra 8,5 8,8 9,1 źródło: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 53

54 Pobrzeże Pojezierze Niziny Wyżyny Podkarpacie Sudety Karpaty Polska Projekt aktualizacji Planu gospodarowania Tabela 9. Sezonowe i roczne wartości współczynników trendu ( o C/10 lat) średniej temperatury powietrza w poszczególnych regionach i Polsce obliczone dla wielolecia (pogrubiono wartości istotne statystycznie na poziomie 1 α = 0,95 sezony zima 0,40 0,42 0,40 0,31 0,33 0,31 0,34 0,38 wiosna 0,40 0,38 0,35 0,32 0,37 0,30 0,38 0,36 lato 0,22 0,15 0,15 0,13 0,19 0,20 0,25 0,17 jesień 0,08 0,06 0,07 0,01 0,03 0,04 0,07 0,06 rok 0,27 0,25 0,24 0,19 0,22 0,2 0,25 0,24 źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. Zróżnicowanie termiczne w przebiegu rocznym skutkuje wykształceniem sześciu pór roku: przedwiośnie (0 5 C), wiosnę (5 15 C), lato (powyżej 15 C), jesień (5 15 C), przedzimie (0 5 C), zimę (poniżej 0 C). Czas trwania pór roku jest zróżnicowany regionalnie: lato trwa od dni w północnej części Polski do 100 dni na południowym wschodzie, w części środkowej, zachodniej i południowo - zachodniej, zima od dni nad morzem i na zachodzie do 3 4 miesięcy na północnym wschodzie, a w Tatrach nawet do 6 miesięcy. Obszar dorzecza wyróżnia się przedłużonym czasem trwania zimy, skróceniem przedwiośnia oraz krótkim czasem trwania lata termicznego. Ponadto czas trwania pór roku jest zmienny wraz z przyrostem wysokości nad poziom morza. Średnio okres wegetacyjny w Polsce trwa 214 dni, regionalnie wahając się od 199 do 233 dni zgodnie z gradientem temperatury od północnego - wschodu ku południu i zachodowi. Przyrost średniej rocznej temperatury powietrza w ostatnim 30-lecu wpływa na skrócenie okresu przedwiośnia oraz wydłużania okresu wegetacyjnego, zauważalnie na zachodzie kraju. W obrębie dorzecza okres wegetacyjny ulega skróceniu z uwagi na znaczące wyniesienie nad poziom morza ( m n.p.m.). Opady atmosferyczne to statystycznie najbardziej zmienny przestrzennie element klimatu; wystąpienie opadów jest generowane jednocześnie przez warunki lokalne (ukształtowanie powierzchni, bilans energetyczny) oraz ogólną cyrkulację atmosfery. Średnia suma opadów nie osiąga 600 mm; charakterystyczne jest zróżnicowanie przestrzenne opadów: od poniżej 500 mm w środkowej części Polski, 800 mm na wybrzeżu oraz ponad 1000 mm w Tatrach (rysunek 7). Na podstawie 22 stacji meteorologicznych w kraju (tabela 10), stwierdzono najniższe średnie opady w lutym (średnio w wieloleciu : 27 mm, na stacjach w Terespolu i Warszawie: 22 mm). Miesiąc najobfitszy w opady to lipiec ze średnią 83 mm (maksimum 107 mm w Jeleniej Górze). W obrębie obszaru dorzecza średnia roczna suma opadów w wieloleciu zawiera się w przedziale mm (rysunek 7). Sezonowo, najwyższe sumy opadów występują w miesiącach letnich (2-3 krotnie wyższe niż zimą, w Karpatach 4-krotnie wyższe) (tabela 10). Deszcze nawalne (opady atmosferyczne o natężeniu >2 mm/min) występują od kwietnia do września, z największą częstotliwością w lipcu, często towarzyszą występowaniem burz. 54

55 Rysunek 7. Opady atmosferyczne - wysokości średnie roczne (mm) źródło: Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 2005 r. 55

56 Tabela 10. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych (mm) na obszarze Polski ( ) lp. stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rok 1 Białystok Chojnice Jelenia Góra Katowice Kielce Koszalin Kraków Lublin Łódź Mława Nowy Sącz Olsztyn Opole Poznań Rzeszów Suwałki Szczecin Terespol Toruń Warszawa Wrocław Zielona Góra źródło: Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno- Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa Opad śniegu to od 15 do 20% rocznej sumy ogólnej opadów; występuje od listopada do kwietnia, w górach notowany jest od września, w tym w wysokich partiach gór (Tatry) mogą sporadycznie wystąpić w miesiącach letnich. Liczba dni z pokrywą śnieżną zwiększa się z zachodu i południowego zachodu ku północnemu wschodowi kraju z do dni i ponad 200 dni wysoko w górach. W ostatnim 30-leciu we wschodnich Karpatach (w tym na obszarze dorzecza Dunaju) zauważalna jest tendencja do skracania się liczby dni z opadem śniegu oraz czasu występowania pokrywy śnieżnej. W literaturze nie ma zgodności co do występowania trendu zmiany sumy opadów (Kożuchowski, Żmudzka 2003 r. 48, Zawora, Ziernicka 2003 r. 49, Kożuchowski 2004 r. 50 ). Z danych zestawionych przez 48 Kożuchowski K., Żmudzka E Year Series of Areally Averaged Temperatures and Precipitation Totals in Poland, [w:] J.L. Pyka, M. Dębicka, A. Szczepankiewicz Szmryka, M. Sobik, M. Błaś (red.), Man and Climate in the 20th Century, Studia Geograficzne, 75, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2542, Wrocław 56

57 Wibig, Jakusik (2012) r. 51 wynika silne zróżnicowanie średniej rocznej obszarowej sumy opadów, z bardzo niewielką tendencją wzrostową w skali kraju (wykres 1). Regionalnie, obserwuje się zmienność tendencji rocznych sum opadów (rysunek 8): w 5 z 14 regionów stwierdza się tendencję wzrostu sumy rocznej opadów (największe przyrosty w regionach Pobrzeży Południowobałtyckich i Pobrzeża Wschodniobałtyckiego oraz Zewnętrznych Karpat Zachodnich). Największe spadki opadów dotyczą Wyżyny Śląsko - Krakowskiej, Nizin Sasko - Łużyckich, a także na Wyżyny Środkowomałopolskiej co jest szczególnie niekorzystne w kontekście warunków glebowych dla rozwoju rolnictwa. Podobnie jak w przypadku temperatury powietrza, na przeważającym obszarze kraju stwierdza się narastającą zmienność opadów oraz zmianę struktury opadów. W ostatnim 30-leciu zwiększa się częstości występowania okresów z niedostatkiem i nadmiarem opadów. Wzrost współczynnika zmienności opadów jest skorelowany ze wzrostem częstości zachmurzenia typu konwekcyjnego. Oznacza to zwiększenie częstości występowania intensywnych, ale krótkotrwałych opadów typu konwekcyjnego, co sprzyja występowaniu lokalnych powodzi błyskawicznych. Wzrost liczby dni z opadem o dużym natężeniu (opad dobowy >50 mm) stwierdzono szczególnie w południowych regionach Polski, co znajduje odzwierciedlenie również na obszarze dorzecza Dunaju. Opady ulewne o natężeniach przekraczających 5 mm/min, z prawdopodobieństwem sezonowym (V IX) 10%, występują najczęściej w pasie Podkarpacia, Gór Świętokrzyskich, pasa od Opola i Częstochowy do Olsztyna, zachodniego Roztocza oraz górną część dorzecza Nysy Kłodzkiej. Wykres 1. Przebieg wieloletni średniej rocznej obszarowej sumy opadów dla Polski ( ) źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. 49 Zawora T., Ziernicka A Precipitation variability in time in Poland in the light of multi-annual mean values ( ). Studia Geograficzne 75 Acta Universitatis Wratislaviensis No 2542, Wrocław 50 Kożuchowski K Zmienność opadów atmosferycznych w Polsce w XX i XXI wieku, [w:] Kożuchowski K., (red.), Skala, uwarunkowania i perspektywy współczesnych zmian klimatycznych w Polsce, Łódź 51 Wibig J., Jakusik E., 2012, Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB 57

58 Rysunek 8. Przebieg wieloletni średniej rocznej obszarowej sumy opadów w Polsce i regionach ( ) źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. Zatem przy stwierdzonej stabilnej sumie opadów rocznych, zwiększeniu częstości opadów o dużej intensywności towarzyszy wydłużanie się okresów suszy atmosferycznej (okresów bezopadowych). Długości okresów bezopadowych (liczba dni bez opadu lub z opadem poniżej 1 mm) w latach na wschód od Wisły wydłuża się, nawet o 5 dni/10 lat. W tym rejonie w dziesięcioleciu stwierdzono najczęściej występującą klęską suszy (atmosferycznej, glebowej i hydrologicznej). Okresowe pojawianie się susz jest cechą charakterystyczną klimatu Polski, ale o ostatnim 30-leciu obserwuje się wzrost częstości i czasu ich trwania; w latach , susze wystąpiły 9 razy w różnych okresach roku. Na obszarze dorzecza Dunaju problem suszy atmosferycznej ma bezpośrednie przełożenie na szybkie zczerpywanie zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Karpaty charakteryzuje niska retencyjność podłoża (skały fliszowe zasadniczo nie są korzystnym wodonośćcem), co przy skróconym okresie występowania pokrywy śnieżnej nie sprzyja odnawianiu zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Na obszarze dorzecza Dunaju problem ten będzie się nasilał w czasie. Polska, należąca do regionu Europy Środkowej, wskazywany jest w literaturze przedmiotowej jako obszar obserwowania silnych, istotnych statystycznie trendów zmniejszania się zachmurzenia ogólnego (wykres 2). 58

59 Wykres 2. Zmienność średniego obszarowego rocznego zachmurzenia ogólnego w Polsce w okresie źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r. Współczesne rozchwianie klimatu, polegające na wzroście częstości występowania skrajnych wartości elementów pogody nawet w sąsiadujących latach i sezonach, potwierdzone jest wynikami badań instrumentalnych od początku lat 80-tych XX w. Prognozy krótkoterminowe, o horyzoncie czasowym 5-10 lat, zawierają z reguły 2 rodzaje wniosków: globalnie następuje proces ocieplenia klimatu o zróżnicowanej intensywności zmian regionalnych, regionalnie narasta rozchwianie klimatu przejawiające się wzrostem częstości występowania stanów ekstremalnych. Lokalnie, niejednokrotnie trudności sprawia rozdzielenie trendu zmiany klimatu, który jest maskowany jego narastającą zmiennością rozchwianie klimatu. Prognozy zmian klimatu zostały w Polsce wykonane w ramach opracowań: Projekt KLIMAT - Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo (opracowane w IMGW, 2012 r.) oraz Projekt KLIMADA (MŚ, symulacje ICM, 2013 r.). W Projekcie KLIMAT za podstawę rozważań przyjęto trzy scenariusze rozwojowe IPCC o kodowych nazwach przyjętych w Special Report of Emission Scenarios: A1B, A2 i B1: 1. scenariusz A2: zakłada rozwój w oparciu o kryteria ekonomiczne, zwiększenie różnic między biednymi i bogatymi krajami, szybki wzrost ludności, szczególnie w krajach rozwijających się, brak zaangażowania w kwestiach ekologicznych i postęp technologiczny najsłabszy w porównaniu do innych scenariuszy; 2. scenariusz B1: zakłada wysoki poziom świadomości ekologicznej i społecznej, odejście od postaw konsumpcyjnych, czysto ekonomicznych na rzecz zrównoważonego rozwoju; rządy, biznes, media i ludzie przywiązuj do tego dużą wagę, świadomie i intensywnie inwestuje się w technologie, efektywność, ekologię; 3. scenariusz A1B (wariant pośredni): zakłada bardzo szybki wzrost gospodarczy; populacja rośnie do roku 2050 a następnie zmniejsza się, szybko są wdrażane nowe i efektywne 59

60 technologie, zwiększona współpraca gospodarcza i migracja ludności powodują wyrównywanie poziomu cywilizacyjnego i poziomu dochodów między regionami świata wariant ten zakłada zrównoważony układ systemów energetycznych, powstały w wyniku równomiernego rozwoju wszystkich form wytwarzania energii. W ramach Projektu KLIMADA opracowano scenariusze zmian klimatu dla Polski, które stanowi opisy prawdopodobnych przyszłych warunków klimatycznych przy zastosowaniu scenariusza globalnych zmian emisji gazów cieplarnianych opracowanego przez IPCC SRES A1B. Scenariusz A1B to odzwierciedlenie warunków średnich, zalecanych przy kształtowaniu polityki adaptacji do nadchodzących zmian. Dla obszaru Polski prognozy krótkoterminowe modeli klimatycznych scenariusza A1B wskazują m. in. (projekt KLIMADA 2013): 1. powolny przyrost średniej rocznej temperatury powietrza, ale zmiana ta nie będzie istotnie wyższa w stosunku do okresu referencyjnego (rysunek 9), 2. wzrost liczby dni z temperaturą >25 o C (wykres 3), 3. spadek liczby dni z temperaturą <0 o C (wykres 4), 4. wydłużanie się czasu trwania okresu wegetacyjnego (wykres 5), 5. regionalnie i lokalnie wzrost czasu trwania ekstremalnie wysokiej temperatury >25 o C (rysunek 10), 6. regionalnie i lokalnie wzrost czasu trwania ekstremalnie niskiej temperatury <-10 o C (rysunek 11), 7. wzrost częstości występowania wiatru o dużych prędkościach (trąby powietrzne), 8. sumy roczne opadów nie będą się znacząco różniły w stosunku do warunków historycznych (przewidywany wzrost jest spodziewany poniżej 5% dotychczasowej średniej sumy rocznej), 9. przyrost letniej sumy opadów na niekorzyść opadów zimowych, 10. spadek liczby dni z opadami śniegu oraz czasu trwania pokrywy śnieżnej (wykres 6), 11. wzrost częstości występowania krótkotrwałych intensywnych opadów (opady konwekcyjne), skrócenie czasu trwania okresów mokrych (opad >10 mm/doba) (rysunek 12), 12. przyrost natężenia opadów (wykres 7), 13. wzrost częstości występowania suszy atmosferycznej, 14. wydłużanie czasu trwania suszy atmosferycznej (rysunek 13), 15. wzrost częstości występowania oraz przyrost czasu trwania suszy glebowej (deficyt wody w glebie) i hydrologicznej (obniżanie zasobów wód podziemnych i powierzchniowych). 60

61 Rysunek 9. Spodziewane zmiany średniej temperatury powietrza ( C) w Polsce w okresie w stosunku do wartości średnich z okresu referencyjnego źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. 61

62 Wykres 3. Liczba dni z temperaturą maksymalną większą od 25 C w latach źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Wykres 4. Liczba dni z temperaturą minimalną ujemną poniżej 0 C w latach źródło: SPA 2020, KLIMADA

63 Wykres 5. Długość okresu wegetacyjnego (śr. temp dobowa >5 C) w Polsce w dniach w okresie źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 10. Przyrost liczby dni z temperaturą maksymalną większą niż 25 o C w odniesieniu do okresu referencyjnego źródło: SPA 2020, KLIMADA

64 Rysunek 11. Spadek liczby dni z temperaturą maksymalną mniejsza niż -10 o C w odniesieniu do okresu referencyjnego źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Wykres 6. Liczba dni z pokrywą śnieżną w cm (lata ) źródło: SPA 2020, KLIMADA

65 Rysunek 12. Różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów mokrych (>10 mm/d) źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Wykres 7. Maksymalny opad dobowy w mm (średnie dziesięcioletnie) w okresie źródło: SPA 2020, KLIMADA

66 Rysunek 13 Różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów suchych (< 1 mm/d) źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Modele zmienności i zmian klimatu o dużej rozdzielczości (czyli przybliżające zmienność przestrzenną parametrów klimatu dla powierzchni kilkusetkilometrowych, rozdzielczość 15 x15, rozdzielczość 25 km x 25 km) wskazują na znaczące zróżnicowanie przestrzenne wymienionych powyżej parametrów. Należy jednak pamiętać, iż w krótkim okresie gradient zmienności przestrzennej nie odbiega od współczesnej zmienności elementów klimatycznych. Istotą różnicy dla krótkiego okresu prognozy jest wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia zjawisk i procesów wymienionych w tej krótkiej liście w najbliższej przyszłości. Wibig, Jakusik (2012 r.) zwracają uwagę na konieczne w modelach regionalnych o dużej rozdzielczości pozwala na znacząco lepszy opis parametrów podłoża (elementu sterującego lokalnymi parametrami pogodowymi), ale wciąż nie spełniają kryteriów oczekiwanych dokładnością lokalnej prognozy. 66

67 6.3. Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r. Dla obszarów górskich południowej Polski w obrębie Karpat prognozowany jest wzrost średniej temperatury powietrza, w tym istotny dla zasobów wodnych wzrost średniej temperatury powietrza okresu chłodnego (rysunek 9) oraz przyrost liczby dni z temperaturą >25 o C (rysunek 10). Istotny jest prognozowany spadek liczby dni skrajnie chłodnych <-10 o C (rysunek 11). Prawdopodobnie nie należy się spodziewać istotnej zmiany przyrostu okresu wegetacji 52. W ostatnich latach oraz w prognozach typowa jest przyrastająca tendencja liczby dni z opadem >50 mm (rysunek 14). Prognozowany jest przyrost częstości występowania krótkotrwałych intensywnych opadów w obrębie lokalnych zlewni. W konsekwencji należy oczekiwać wzrostu częstości występowania powodzi błyskawicznych w okresach ciepłych. Powodzie błyskawiczne mogą występować z częstotliwością większą niż 1 / sezon. Intensywne, krótkotrwałe opady nie sprzyjają uzupełnieniu retencji, należy zatem oczekiwać niżówek w okresach bezopadowych. Susze mogą mieć tendencję do pogłębiania się (susze glebowa i hydrologiczna) oraz przyrostu czasu trwania, szczególnie ku wschodowi. Rysunek 14. Tendencje liczby dni z opadem 50 mm źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Istotna tendencja wzrostu średniej temperatury okresu chłodnego dla tego regionu skutkuje skróceniem czasu występowania pokrywy śnieżnej (wykres 6), skrajnie z występowaniem zim z epizodyczną pokrywą śnieżną. W zakresie gospodarki wodnej należy spodziewać się: 1. w okresach wilgotnych nasilenia: erozji gleb, procesów masowych na stokach, erozji wodnej - ewolucja biegu koryt w wyniku erozji wgłębnej oraz bocznej, wzrostu transportu rumowiska, 2. w okresach suchych: naruszenia przepływu środowiskowego niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania flory i fauny, okresowego deficytu zasobów wód 52 Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020, z perspektywą do roku 2030, Program KLIMADA, Ministerstwo Środowiska, 2013 r. 67