OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY. Projekt aktualizacji Planu gospodarowania wodami

Transkrypt

1 OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY Warszawa, grudzień 2014 r. 1

2 2

3 Spis treści Rozdział Tytuł Strona 1. WPROWADZENIE Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Zakres dokumentu 7 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA Podstawowe informacje Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Wody powierzchniowe Wody podziemne Warunki referencyjne Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód rzecznych Punktowe źródła zanieczyszczeń Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód jeziornych Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych Punktowe źródła zanieczyszczeń Rozproszone źródła zanieczyszczeń/presji Pobory wody Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzek Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód jeziornych Wyniki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI Ogólna charakterystyka klimatu na tle klimatu Polski Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r Wskazania do wdrożenia adaptacji dla działań wrażliwych klimatycznie MONITORING I OCENA STANU Wody powierzchniowe 69 3

4 7.2. Wody podziemne Jakość pomiarów i badań w monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych OKREŚLENIE CELÓW ŚRODOWISKOWYCH DLA WSZYSTKICH JCWP I JCWPd Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych Cele środowiskowe dla obszarów chronionych IDENTYFIKACJA ODSTĘPSTW OD OSIĄGNIĘCIA CELÓW ŚRODOWISKOWYCH Uwarunkowania prawne Odstępstwa na podstawie art. 4 ust Odstępstwo na podstawie art. 4 ust Odstępstwo z art. 4 ust Realizacja działań inwestycyjnych w gospodarce wodnej w latach (w okresie obowiązywania apgw) Plany zarządzania ryzykiem powodziowym (PZRP) Uwarunkowania art. 4 ust PODSUMOWANIE ANALIZY EKONOMICZNEJ Charakterystyka ekonomiczna obszaru dorzecza Świeżej Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze komunalnym Zakres przeprowadzonych analiz Zwrot kosztów w sektorze komunalnym zaopatrzenie w wodę Zwrot kosztów w sektorze komunalnym odbiór i oczyszczanie ścieków Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze przemysłu Zwrot kosztów usług wodnych w rolnictwie i leśnictwie Oszacowanie kosztów zasobowych i środowiskowych Oszacowanie kosztów środowiskowych Oszacowanie kosztów zasobowych PODSUMOWANIE PROGRAMÓW DZIAŁAŃ, ZAWARTYCH W apwśk Podstawy prawne opracowania aktualizacji PWŚK Charakterystyka aktualizacji PWŚK Podsumowanie programów działań dla JCW Działania zawarte w projekcie aktualizacji Programu wodno środowiskowego kraju w kontekście przeprowadzonego sprawdzianu klimatycznego WYKAZ POZOSTAŁYCH PROGRAMÓW I PLANÓW WRAZ Z KRÓTKĄ CHARAKTERYSTYKĄ Krajowe dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym Regionalne dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym PLAN GOSPODAROWANIA WODAMI A PLANOWANIE PRZESTRZENNE KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ PLANOWANYCH DO ZASTOSOWANIA W CELU INFORMOWANIA SPOŁECZEŃSTWA WYKAZ WŁAŚCIWYCH WŁADZ 143 4

5 16. PUNKTY KONTAKTOWE I PROCEDURY POZYSKIWANIA ŹRÓDŁOWEJ DOKUMENTACJI Punkty kontaktowe pozyskiwania źródłowej dokumentacji Procedury pozyskiwania źródłowej dokumentacji MATERIAŁY WYKOSZYSTANE PRZY REALIZACJI OPRACOWANIA PODSUMOWANIE ZMIAN I UAKTUALNIEŃ Postęp w osiąganiu celów środowiskowych WSKAZANIE DZIAŁAŃ USTANOWIONYCH W PGW, KTÓRE NIE ZOSTAŁY ZREALIZOWANE, WRAZ Z UZASADNIENIEM PODSUMOWANIE DZIAŁAŃ ZREALIZOWANYCH NA PODSTAWIE ART. 11 UST LITERATURA SPIS TABEL SPIS RYSUNKÓW SPIS ZAŁĄCZNIKÓW 175 5

6 6

7 1. WPROWADZENIE 1.1. Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Obowiązek sporządzenia planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (PGW) wynika z art. 13 Dyrektywy 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. WE. L 327 z , str. 1 z późn. zm.; dalej Ramowa Dyrektywa Wodna, RDW). Zgodnie z ww. artykułem każde państwo członkowskie zapewnia opracowanie planów gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy, które leżą całkowicie w granicach danego kraju. Art. 13 ust. 2-3 wyznacza też zasady dotyczące opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy międzynarodowych. Wymóg przygotowania planów gospodarowania wodami został transponowany do prawa polskiego poprzez art. 90 ust. 1 punkt 1 a ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity: Dz. U poz. 145 z późn. zm.), dalej ustawa Prawo wodne. Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy Prawo wodne na terytorium Polski wyznaczono 10 obszarów dorzeczy: Wisły, Odry, Jarftu, Świeżej, Dunaju, Dniestru, Łaby, Pregoły, Ücker, Niemna. Dla każdego z obszarów dorzeczy konieczne jest opracowanie planu gospodarowania wodami. Plany gospodarowania wodami dla obszarów wszystkich dorzeczy w Polsce zostały opracowane po raz pierwszy w 2009 roku, a następnie zatwierdzone przez Radę Ministrów 22 lutego 2011 roku. Dokumenty te zostały, zgodnie z art. 119 ustawy Prawo wodne opublikowane w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski (M.P. z dnia 22 lutego 2011 r. nr 59 poz. 579). Zgodnie z art. 13 ust. 7 RDW, plany gospodarowania wodami muszą być poddawane przeglądowi i uaktualnianie najpóźniej w ciągu 15 lat, licząc od wejścia w życie przytoczonej powyżej dyrektywy, czyli do 22 grudnia 2015 roku, a następnie aktualizowane co 6 lat. Aktualizacja planów gospodarowania wodami jest przyjmowana przez Radę Ministrów na drodze rozporządzenia, kierując się koniecznością osiągnięcia celów środowiskowych oraz powszechnym charakterem Planu gospodarowania wodami 1. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza jest dokumentem planistycznym, stanowiącym podstawę podejmowania decyzji kształtujących stan zasobów wodnych, usprawniającym proces osiągania lub utrzymania dobrego stanu wód oraz związanych z nimi ekosystemów, a także wskazującym na konieczność wprowadzenia racjonalnych zasad gospodarowania wodami w przyszłości. Niniejsza aktualizacja planu gospodarowania wodami (apgw) uwzględnia uwagi oraz wytyczne KE opracowane w ramach Wspólnej strategii wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej, a także dokumenty oceny pierwszych planów. Ponadto, apgw uwzględnia zintegrowane podejście w zakresie zarządzania wodami, a także powiązania pomiędzy zarządzaniem wodami a celami środowiskowymi ustalonymi zgodnie z RDW Zakres dokumentu Zakres planu gospodarowania wodami określony jest w załączniku VII Ramowej Dyrektywy Wodnej. Aktualizacja planu gospodarowania dorzecza na obszarze dorzecza Odry została opracowana zgodnie z wymogami RDW, ustawy Prawo wodne oraz aktami wykonawczymi do tej ustawy, w tym zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 marca 2013 roku w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. 1 Art. 114 ust. 5 ustawy Prawo wodne 7

8 Art. 114 ust. 1 do 4 ustawy Prawo wodne transponuje postanowienia RDW określające ogólną zawartość Planu gospodarowania wodami, który powinien obejmować: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza (wraz z zestawieniami jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych), podsumowanie zidentyfikowanych znaczących oddziaływań antropogenicznych, oceny ich wpływu na stan wód powierzchniowych i podziemnych, wyszczególnienie obszarów chronionych, mapę sieci monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, wykaz ustalonych celów środowiskowych (dla JCWP, podsumowanie wyników analizy ekonomicznej związanej z korzystaniem z wód, podsumowanie działań zawartych w Programie wodno-środowiskowym kraju, wykaz innych aktualnych programów i planów gospodarowania dla obszaru dorzecza dotyczących zlewni, podsumowanie działań realizowanych w celu informowania społeczeństwa i konsultacji publicznych, wykaz właściwych władz w sprawach gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza; informację o sposobach i procedurach pozyskiwania informacji i dokumentacji źródłowej wykorzystanej do sporządzenia planu, informacje o spodziewanych wynikach realizacji planu, podsumowanie wszystkich zmian lub uaktualnień dokonanych od dnia ogłoszenia poprzedniego planu, ocenę postępu w osiąganiu celów środowiskowych, prezentacje wyników monitoringu w okresie objętym poprzednim planem oraz wyjaśnieniem przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych w niektórych częściach wód, charakterystykę i wyjaśnienie wszystkich działań przewidzianych we wcześniejszej wersji planu, które nie zostały zrealizowane, charakterystykę wymaganych dodatkowych działań ustalonych w trakcie realizacji planu. Działania zawarte w planie gospodarowania wodami, o których mowa w punkcie 7 i 8 ustawy Prawo wodne, należy wdrażać nie później niż 3 lata od dnia ogłoszenia planu. Aktualizację planu należy wykonywać co 6 lat. Z kolei rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 marca 2013 r. w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy zakres ten uszczegóławia, wskazując, że dokument ten powinien zawierać: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza dla wód powierzchniowych i podziemnych wraz z graficznym przedstawieniem granic jednolitych części wód, wyniki państwowego monitoringu środowiska wraz z przedstawieniem ich na mapie, informacje o wartościach progowych elementów fizykochemicznych i ich zmianach dla oceny stanu chemicznego JCWPd, ustalonych zgodnie z art. 38a ust. 1 ustawy Prawo wodne; przegląd sposobu oceny stanu chemicznego JCWPd, w której uwzględniono przekroczenia wartości progowych elementów fizykochemicznych w odrębnych punktach pomiarowych; informacje o poziomach niepewności pomiaru dla elementów fizykochemicznych i chemicznych oraz szacowanych poziomów ufności i dokładności wyników dla elementów biologicznych, ustalonych na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; informacje o wodach śródlądowych powierzchniowych i podziemnych, z ich wstępną oceną przeprowadzoną przy uwzględnieniu kryterium wody przeznaczonej do spożycia, informacje przyczynach stwierdzenia, że dla JCWPd lub grup JCWPd występuje znaczący i utrzymujący się trend wzrostu stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń lub ma miejsce odwrócenie tego trendu, ustalone na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; analizę trendów wykrytych zanieczyszczeń w JCWPd, na których obszarze znajdują się punktowe źródła zanieczyszczeń lub skażenia powierzchni terenu będących zagrożeniem w osiągnięciu celów środowiskowych, ustaloną na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; 8

9 zestawienie przyczyn wyznaczenia punktu początkowego dla identyfikacji znaczących i utrzymujących się trendów wzrostowych stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń JCWPd oraz odwrócenia tych trendów, o których mowa w art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; podsumowanie działań zawartych w programie wodno-środowiskowym kraju, zawartych w art. 113b ustawy Prawo wodne, oraz informacje o działaniach zastosowanych w celu niedopuszczenia do wzrostu zanieczyszczeń wód morskich; dane dotyczące prognozowanych zmian klimatu z uwzględnieniem wpływu tych zmian na zasoby wodne. 9

10 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU W listopadzie 2012 roku Komisja Europejska przedstawiła Plan ochrony zasobów wodnych Europy. Dokument ten wskazuje potrzebę uwzględnienia gospodarki wodnej w szerszym kontekście, uwzględniając potrzeby wszystkich użytkowników wód oraz interakcje zasobów wodnych z innymi komponentami środowiska naturalnego. We wspomnianym wyżej dokumencie wskazana jest konieczność zarządzania wszystkimi sektorami wykorzystującymi zasoby wodne: rolnictwem, przemysłem, turystyka, energetyką, Działania w zakresie gospodarki wodnej powinny być prowadzone z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju, tylko w taki sposób jesteśmy w stanie zapewnić wody dobrej jakości. Plan ochrony zasobów wodnych Europy określa kierunki działań w UE w zakresie polityki wodnej na najbliższe lata. Dokument ten ma na celu zwiększenie skuteczności działań w zakresie gospodarki wodnej i określenie ram wspólnego działania w celu ochrony zasobów wodnych w całej Europie. Opiera się na badaniach i informacjach, w tym sprawozdaniach z oceny planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy opracowanych przez poszczególne państwa członkowskie, uwzględnia także sprawozdania Europejskiej Agencji Środowiska w sprawie stanu wód i przegląd polityki dotyczącej niedoboru wody i występowania susz. Plan ochrony zasobów wodnych Europy uwzględnia indywidualną charakterystykę zasobów wodnych w poszczególnych państwach członkowskich, kładzie nacisk na najważniejsze kwestie w zakresie ochrony stanu wód tj.: użytkowanie gruntów, odporność zasobów wodnych, zanieczyszczenia, a także zarządzanie gospodarką wodną. Realizacja planu jest uzależniona od zaangażowania poszczególnych państw członkowskich, Komisja Europejska pełni kontrolę nad realizacją jego założeń, opracowywaniem narzędzi służących do jego realizacji i egzekwowaniem prawa UE dotyczącego wód. Plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy są jednym z narzędzi, które pozwoli wypełnić założenia Planu ochrony zasobów wodnych Europy. Jak już opisano we wstępie niniejszego dokumentu, aktualizacja PGW została oparta przede wszystkim na wymaganiach zawartych w RDW, ustawie Prawo wodne oraz jej aktach wykonawczych, natomiast zakres został przygotowany zgodnie z rozporządzeniem w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. Na kształt i zakres opracowania apgw miały również wpływ uwarunkowania wynikające z uwag Komisji Europejskiej do PGW. KE szczegółowo przeanalizowała i oceniła plany gospodarowania wodami opracowane przez wszystkie Kraje Członkowskie. KE wskazała w poszczególnych planach szereg niedociągnięć, braków i nieścisłości. Uwagi skierowane do strony polskiej dotyczyły między innymi braku spójności procesu planowania oraz braku dowodów na zintegrowane podejście polityczne do gospodarki wodnej w Polsce. KE zwróciła także uwagę na poważne braki w odniesieniu do konsultacji społecznych oraz programów monitorowania, które w jej ocenie nie obejmowały wszystkich wymaganych elementów jakości, a metody oceny stanu ekologicznego nie zostały w pełni opracowane dla wszystkich wymaganych biologicznych elementów jakości. Wskazano także stronie polskiej, że w momencie publikacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy metody oceny stanu ekologicznego nie były w pełni zgodne z wymogami RDW. Uwagi dotyczyły także braku szczegółowych informacji dotyczących wyznaczania silnie zmienionych części wód, czy też niewystarczającej ilości danych i informacji w kontekście międzynarodowej współpracy i koordynacji 10

11 w zakresie gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, a także do zbyt wąskiego potraktowania zagadnienia dotyczącego zmian klimatu 2. W Polsce, w obecnym cyklu planistycznym, monitoring wód powierzchniowych obejmuje znacznie szerszy zakres, który został dostosowany przede wszystkim do wymagań RDW. Rozszerzono między innymi monitoring elementów biologicznych, co zostało omówione szerzej w rozdziale 7. W związku z tym w niniejszym dokumencie uwzględniono także opis badanych elementów i sposobu ich oceny 3. W przypadku monitoringu wód podziemnych wprowadzono metodykę oznaczeń i opróbowania zatwierdzone przez UE, a więc w tym zakresie monitoring wód podziemnych jest zgodny z RDW i zaakceptowany na szczeblu UE. Ponadto, w aktualizacji Planu gospodarowania wodami uwzględniono wyniki uszczegółowionej identyfikacji oddziaływań antropogenicznych i ich wpływu na wody. Uwzględniono także Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczególnym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programu wodnośrodowiskowego kraju i planów gospodarowania wodami. W apgw uwzględniono także znacznie szerszy zakres informacji dotyczący wyznaczania silnie zmienionych (SZCW) i sztucznych części wód (SCW). Wyznaczone silnie zmienione części wód zostały zweryfikowane w obecnym cyklu planistycznym, co związane było przede wszystkim z bardziej szczegółowym rozpoznaniem zmian hydromorfologicznych. W ramach apgw posłużono się także ustalonymi w obecnym cyklu planistycznym celami środowiskowymi, zarówno dla JCWP jak i obszarów chronionych. Syntetyczne podsumowanie danych, zebranych w ramach aktualizacji planu gospodarowania wodami, zawierają opracowane dla poszczególnych jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, karty charakterystyk. Karty zawierają następujący zestaw danych: 1. kod, nazwę, powierzchnię JCWP, 2. nazwę obszaru dorzecza i regionu wodnego, 3. województwo, powiat, gminę, 4. nazwę właściwego RZGW, RDOŚ oraz wojewódzkiego ZMiUW, 5. typ części wód, 6. informację o warunkach referencyjnych, 7. status części wód, 8. informacje o powiązaniach JCWP z JCWPd lub JCWPd z JCWP, 9. informacje o stanie/potencjale ekologicznym, stanie chemicznym i ilościowym (odpowiednio dla JCWP i JCWPd) na podstawie wyników Państwowego Monitoringu Środowiska, dalej PMŚ, za lata , z odniesieniem czy w danej JCWP znajduje się punkt pomiarowokontrolny i czy ocena stanu JCW powstała w wyniku ekstrapolacji, 10. aktualny stan JCW, na podstawie PMŚ za lata , 11. informacja o rodzaju użytkowania części wód, 12. informacja o rodzajach presji/oddziaływań i zagrożeniach antropogenicznych dla wszystkich kategorii części wód powierzchniowych i podziemnych, 13. informacje o występowaniu obszarów chronionych w rozumieniu RDW, załącznika IV, 14. ocenę ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych, 15. cele środowiskowe dla poszczególnych jednolitych części wód, 16. informacje dotyczące odstępstw od realizacji celów wraz z uzasadnieniem, 2 Dokument roboczy służb Komisji, państwo członkowskie: Polska, towarzyszący dokumentowi: Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej (2000/60/WE) Plany gospodarowania wodami w wodami w dorzeczu 3 W opracowaniu apgw wykorzystano ocenę stanu za lata r. 11

12 17. działania z apwśk, uwzględniające podział na działania podstawowe i uzupełniające, w tym dane dotyczące kosztów, wskazanie źródeł finansowania i jednostek odpowiedzialnych za ich realizację, 18. inne informacje, które odnoszą się do JCWP lub JCWPd. 12

13 3. OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA 3.1. Podstawowe informacje Tabela 1. Ogólny opis obszaru dorzecza nazwa obszaru dorzecza powierzchnia obszaru dorzecza 161,4 km 2 długość głównego cieku długość cieków istotnych 4 główne dopływy największe jeziora regiony wodne liczba JCWP główne oddziaływania antropogeniczne źródło: opracowanie własne na podstawie danych literaturowych i MPHP obszar dorzecza Świeżej 65 km na terenie Polski rzeka Stradyk 20,3 km (14 km w granicach Polski) 64,77 km Stradyk, Bezleda, Kanał Młyński Głębokie region wodny Świeżej 4 JCWP rzek 1 JCWP jezior 1 JCWPd - zrzuty ścieków komunalnych - zanieczyszczenia obszarowe 3.2. Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Obszar dorzecza Świeżej położony jest w północnej części kraju, a pod względem administracyjnym leży w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego i reprezentowany jest przez region wodny Świeżej 5. Według podziału fizycznogeograficznego region wodny obejmuje makroregion Niziny Staropruskiej, a dokładniej północno-wschodnią część mezoregionu Wzniesienia Górowskie oraz północno-zachodni fragment Niziny Sępopolskiej 6. Powierzchnia obszaru dorzecza na terenie Polski wynosi 161,4 km 2. Graficzne odwzorowanie granic obszaru dorzecza przedstawione zostało w załączniku nr 1. Głównym ciekiem tego obszaru dorzecza jest Świeża (ciek I rzędu) o długości całkowitej 65 km. Rzeka płynie przez terytorium Rosji i uchodzi do Zalewu Wiślanego. Do największych cieków obszaru dorzecza Świeżej należą: Stradyk, Bezleda (cieki II rzędu) oraz Kanał Młyński (ciek III rzędu). Całkowita długość sieci hydrograficznej na terenie Polski wynosi około 70 km. W regionie wodnym Świeżej występuje niwalny (śnieżny średnio wykształcony) reżim rzeczny, średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego. W regionie wodnym występuje równowaga zasilania podziemnego z powierzchniowym 7. 4 Długość wszystkich cieków JCWP 5 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U nr 126 poz. 878) 6 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998 r. 7 Dynowska I., Odpływ rzeczny (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa 1994 r. 13

14 Z danych Corine Land Cover wynika, iż w strukturze użytkowania gruntów na terenie obszaru dorzecza największy teren zajmują użytki rolne, które stanowią ok. 59% powierzchni, lasy i ekosystemy seminaturalne zajmują ok. 40,2% a tereny zurbanizowane ok. 0,5% powierzchni. Największymi miejscowościami są Głębock, Bezledy oraz Kiwajny. Na obszarze dorzecza najwięcej przedsiębiorstw na tym terenie funkcjonuje w dziedzinie handlu oraz usług, część z nich działa w zakresie rolnictwa, łowiectwa oraz leśnictwa 8. Istotnym zagrożeniem antropogenicznym dla jakości wód są zrzuty ścieków komunalnych z oczyszczalni ścieków oraz rozproszone źródła zanieczyszczeń pochodzące od ludności nieobsługiwanej przez zbiorczą sieć kanalizacji sanitarnej. Na obszarze dorzecza Świeżej nie występują ujęcia wód powierzchniowych i podziemnych 9. Do największych problemów gospodarki wodnej należy zaliczyć 10 : występujące konflikty interesów użytkowników, niedostateczną edukację i świadomość ekologiczną społeczeństwa, brak dostatecznego finansowania gospodarki wodnej Wody powierzchniowe Odwzorowanie położenia granic części wód powierzchniowych Na obszarze dorzecza Świeżej wyznaczone są obecnie: 4 jednolite części wód rzek, 1 jednolita część wód jezior. Powyższe informacje przedstawiono w załączniku nr 2. Wszystkie JCWP są naturalnymi częściami wód. Odwzorowanie typów części wód powierzchniowych Wydzielenie różnych typów wód powierzchniowych należy do obowiązków wynikających z RDW. Opracowanie typologii jest podstawowym krokiem na drodze do ustalenia oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód. Ze względu na różnorodność naturalnych warunków środowiskowych, które mają wpływ na występowanie organizmów wodnych, konieczne jest wydzielenie różnych typów wód, które w warunkach niezakłóconych działalnością człowieka, charakteryzują się odrębnymi cechami biologicznymi i będą stanowić wzorzec do określenia stopnia odchylenia przy ocenie stanu ekologicznego wód. Warunki środowiskowe wynikają z takich czynników, jak m. in.: położenie geograficzne, wysokość bezwzględna, geologia i morfologia terenu 11. Zgodnie z RDW w zakresie prac związanych z ustalaniem typów części wód posługiwać się można systemem A lub B. W Polsce typy wód powierzchniowych wyznaczano na podstawie systemu A uzupełnionego o wybrane parametry systemu B. Obszar dorzecza Świeżej leży w obrębie dwóch ekoregionów: Regionu Bałtyckiego oraz Równin Wschodnich. 8 Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. Region wodny Świeżej, MGGP, Kraków 2010 r. 9 Tamże 10 Przegląd istotnych problemów gospodarki wodnej dla obszarów dorzeczy, MGGP, Kraków 2008 r. 11 Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE, Konsorcjum IMGW, IOŚ, PIG, Instytut Morski, Warszawa 2004 r. 14

15 Odwzorowanie położenia granic ekoregionów przedstawia załącznik nr 11. Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzek Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych zostały ustalone przy zastosowaniu systemu A wg RDW (Załącznik II z RDW). Przy czym stosowanie systemu A zróżnicowano według właściwych ekoregionów. W zakresie ustalenia typologii rzek przeanalizowano następujące parametry: wielkość powierzchni zlewni cieków, wysokość nad poziomem morza oraz typ podłoża. Wyniki wyznaczania typów dla rzek przedstawiono w tabeli nr 2. Tabela 2. Typy dla rzek typ 17 opis potok nizinny piaszczysty na utworach staro glacjalnych wielkość zlewni [km 2 ] wysokość [m n.p.m] liczba JCWP <200 4 źródło: opracowanie własne na podstawie Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE Typy jednolitych części wód powierzchniowych jeziornych Typologia abiotyczna jezior została ustalona na podstawie analizy pełnych danych dla 749 jezior w Polsce. Wydzielenia klas dla poszczególnych parametrów dokonano na podstawie analizy rozkładu danych oraz analizy korelacji tych parametrów. Oprócz omówionych powyżej kryteriów abiotycznych typologii, w toku prac przeanalizowano również szereg parametrów dodatkowych, mających znaczenie weryfikujące jak: kategoria podatności zbiornika na degradację, klasa czystości wody czy podstawowe wskaźniki chemiczne. Parametry te były pomocne przy ustaleniu, czy pewne, budzące wątpliwości wartości parametrów typologii jak: niski odczyn, wysokie przewodnictwo czy zasadowość, wynikają z naturalnych uwarunkowań danego ekosystemu (jego typu), czy raczej mogą być wynikiem wpływu antropogenicznego i powinny zostać pominięte. W sumie na podstawie kombinacji przyjętych klas wybranych parametrów wydzielono siedem typów podstawowych jezior, dodatkowo podzielonych na podtypy pod względem stratyfikacji termicznej wód. Wyniki wyznaczenia typów dla jezior przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3. Typy dla jezior typ 6b opis jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich liczba JCWP źródło: opracowanie własne na podstawie Soszka H., Kolada A., Pasztaleniec A., Ochocka A., Kutyła S., Koprowska K., Ocena stanu jezior w latach wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap V. Praca wykonana na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i sfinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa (maszynopis). Typologię zawiera załącznik nr Wody podziemne Nowy podział terytorium Polski na 172 JCWPd związany jest z przyjętą w PIG-PIB definicją modelu pojęciowego systemu hydrogeologicznego. W myśl tej definicji model pojęciowy opisuje strukturę 1 15

16 systemu i wskazuje zależności istniejące w jego obrębie (oddziaływanie proces) i zachodzące pomiędzy poszczególnymi składowymi systemu oraz interakcję systemu z otoczeniem. W tym ujęciu model pojęciowy zbudowany jest z danych: [1] budowa geologiczna, [2] wykształcenie litologiczne, rozmieszczenie i rozprzestrzenienie oraz parametry hydrogeologiczne warstw wodonośnych, [3] elementy środowiskowe - presje antropogeniczne, [4] czynniki wpływające na przebieg poszczególnych procesów w obrębie systemu. W myśl powyższego, w nowym podziale przyjęto generalną zasadę ograniczenia liczby uwzględnionych w modelu poziomów wodonośnych (przez łączenie ich w kompleksy wodonośne) do maksymalnie trzech wydzieleń. Jest to zgodne z przyjętą w Programie monitoringu JCWPd na terenie Polski zasadą, że w monitoringu obserwowane są następujące poziomy lub kompleksy poziomów wodonośnych 12 : pierwszy od powierzchni terenu poziom wodonośny o zwierciadle swobodnym, najsilniej narażony na oddziaływanie presji z powierzchni terenu; użytkowe poziomy wodonośne o zwierciadle napiętym, stanowiące główne źródło zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi; wgłębny poziom wód zwykłych, narażony na ascenzję wód słonych. Według podziału na 172 JCWPd, pierwszy kompleks wodonośny stanowią wody pierwszego poziomu wodonośnego bądź, w przypadku jego braku, głównego użytkowego poziomu wodonośnego. Są to przeważnie poziomy wodonośne o zwierciadle swobodnym, lokalnie napiętym. Ich główną cechą jest zwiększona podatność (duża wrażliwość) na oddziaływanie antropopresji na chemizm i stany wód podziemnych. Drugi kompleks wodonośny tworzą głębsze poziomy wodonośne, posiadające zwierciadło naporowe. Są one izolowane od presji antropogenicznych zarówno nadległym pierwszym poziomem wodonośnym, jak i warstwami słabo-, pół- i nieprzepuszczalnymi. W skali regionalnej mogą być powiązane hydrodynamicznie z pierwszym kompleksem wodonośnym. Trzeci kompleks wodonośny to wody położonego najgłębiej w strukturze krążenia użytkowego poziomu wodonośnego. Zazwyczaj jest on zagrożony potencjalną ascenzją zmineralizowanych wód głębszych. Dodatkowo w celu nawiązania do istniejących scalonych części wód powierzchniowych oraz zlewni poszczególnych rzek (za Mapą Podziału Hydrograficznego Polski) weryfikowano przebieg poszczególnych JCWPd w celu unifikacji granic. Obszar dorzecza Świeżej leży na jednej jednolitej części wód podziemnych o kodzie 20. Odwzorowanie położenia granic części wód podziemnych przedstawia załącznik nr 8. Na obszarze dorzecza Świeżej nie występują główne zbiorniki wód podziemnych Warunki referencyjne Warunki referencyjne oznaczają stan, obecny lub w przeszłości, odzwierciedlający warunki zbliżone do naturalnych oraz niewykazujący lub wykazujący jedynie minimalne zaburzenia na skutek działalności człowieka. Warunki referencyjne stanowią podstawę klasyfikacji stanu ekologicznego wód, będącego miarą odchylenia od stanu naturalnego (referencyjnego), gdzie brak lub bardzo 12 Kazimierski B. i inni, Program monitoringu jednolitych części wód podziemnych na terenie Polski, 2005 r. 16

17 niewielkie odchylenie od stanu naturalnego oznacza bardzo dobry stan ekologiczny. Warunki referencyjne reprezentowane są przez wartości poszczególnych biologicznych elementów jakości. Dla poszczególnych kategorii wód ustalono: Wody płynące Warunki referencyjne dla jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych, zostały ustalone dla następujących biologicznych wskaźników oceny stanu ekologicznego wód: Fitoplankton (wskaźnik fitoplanktonowy IFPL): dzięki dotychczas przeprowadzonym badaniom wskaźnik fitoplanktonu IFPL został ustalony metodą statystyczną. Z uwagi na małą liczbę dotąd zbadanych rzek nie podzielono ich na typy. Po odrzuceniu wszystkich rzek o zlewni mniejszej niż 5 tys. km 2, zostało 17 rzek, w tym 5 rzek, które do badań w roku 2011, były wybrane jako rzeki o warunkach referencyjnych. Dla wybranych rzek policzono wartość 95 percentyla wskaźnika fitoplanktonu IFPL, celem ustalenia jego wartości referencyjnej. Określono we wskazany sposób wartość 0,812 dla JCWP rzek o typie 19, 20, 21 oraz Fitobentos (multimetryczny indeks okrzemkowy IO): Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został opracowany pod koniec 2006 roku i wdrożony do Państwowego Monitoringu Wód Powierzchniowych w latach Na podstawie uzyskanych wyników, metoda została zweryfikowana i udoskonalona. Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został skonstruowany zgodnie z wymogami RDW i jest średnią arytmetyczną z trzech modułów: trofii, saprobii i gatunków referencyjnych. Na podstawie zbiorowiska fitobentosu, indeks IO pozwala ocenić poziom żyzności wód rzeki, jej zanieczyszczenie organiczne oraz stopień odchylenia od stanu referencyjnego (niezaburzonego). Wartości indeksu IO zmieniają się w przedziale od 1 do 0; wartość 1 oznacza stan ekologiczny najlepszy, a wartość 0 stan najgorszy. Granice klas stanu ekologicznego wyznaczono dla czterech grup polskich cieków: potoków górskich, potoków i małych rzek wyżynnych, potoków nizinnych oraz rzek nizinnych. Wytypowano stanowiska referencyjne zgodnie z wytycznymi ECOSTAT oraz stanowiska niereferencyjne reprezentujące każdą z pięciu klas stanu ekologicznego, aby zobrazować pełne spektrum zmienności cieków. Łącznie przygotowano dane z 480 stanowisk. W wyniku przeprowadzonego ćwiczenia interkalibracyjnego, wyznaczono następujące wartości referencyjne IO 14 : o dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi IO=0,76, o dla typów 4 i 5 wartość ta wynosi IO=0,867, o dla typów 19, 20, 24 i 25 o pow. zlewni km 2 oraz km 2 wartość ta wynosi IO=0,67, o dla typów 6, 7 i 12 wartość ta wynosi IO=0,825. Makrofity: kryteria przyjęte jako warunki referencyjne przy ocenie stanu rzek na podstawie makrofitów dotyczyły szeregu parametrów takich jak: użytkowanie terenu, warunki hydrologiczne, koryto rzeki i siedlisko, warunki fizyczne i chemiczne, roślinność brzegowa i warunki biologiczne. Na podstawie przeprowadzonych analiz wyznaczono wskaźnik jakości ekologicznej (WJE). Za stan bardzo dobry uznano WJE 0,9, co następnie zmodyfikowano 13 Błachuta J., Picińska-Fałtynowicz J., Kotowicz J., Mazurek M., Strońska M., Wdrożenie metody oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie badań fitoplanktonu oraz opracowanie klucza do oznaczania fitoplanktonu w rzekach i jeziorach. Sprawozdanie z realizacji II etapu, GIOŚ, Wrocław 2011 r. 14 Udział Polski w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym w zakresie metod oceny stanu ekologicznego rzek i jezior w oparciu o fitobentos okrzemkowy, Materiały GIOŚ 17

18 dla typu interkalibracyjnego R-C3 na WJE 0,91. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla Makrofitów (MIR) 15 : o dla typu 4 wartość ta wynosi 67,9, o dla typu 5 wartość ta wynosi 53,1, o dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi 56, o dla typu 24 wartość ta wynosi 49,4. Makrobezkręgowce bentosowe (wskaźnik MMI): granice klas dla poszczególnych typów biocenotycznych wyznaczono następująco: na podstawie otrzymanych wartości ICMi (średnia ważona z wartości poszczególnych metriksów wchodzących w skład indeksu) obliczonych dla każdego badanego stanowiska z określonego typu biocenotycznego rzek, zostały wytypowane stanowiska referencyjne. Wstępnie, dla każdego typu biocenotycznego wyznaczono granice klas wykorzystując do obliczeń od 4 do 24 stanowisk referencyjnych. Na podstawie wartości ICMi dla stanowisk referencyjnych obliczono medianę wskaźnika ICMi (REF EQR) wartości ICMi mogły wychodzić poza przedział 0-1, stąd też mediana wartości ICMi najlepszych stanowisk oscylowała wokół 1, kształtując się nieco poniżej lub powyżej jedności. Korzystając z mediany wskaźnika ICMi dla stanowisk referencyjnych (REF EQR) wyznaczono granice klas jakościowych dla rzek. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych 16 : o typ abiotyczny 1, 2: wartość ta wynosi 0,819, o typ abiotyczny 3, 4, 5, 8, 10: wartość ta wynosi 0,890, o typ abiotyczny 6, 7, 9 oraz 11, 12, 13, 14, 15: wartość ta wynosi 0,931, o typ abiotyczny 17: wartość ta wynosi 1,001, o typ abiotyczny 16, 18, 26, 19, 20, 21, 22: wartość ta wynosi 0,956, o typ abiotyczny 23, 24, 25: wartość ta wynosi 0,916. Ichtiofauna - wyznaczono warunki referencyjne dla poszczególnych typów rzek, a ich wartość jest tożsama z wartością graniczną dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód i wynosi odpowiednio 17 : o Wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb łososiowatych: 0,911-1,000, o Wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb karpiowatych brodzenie: 0,939-1,000, o Wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb karpiowatych - połów z łodzi: 0,917-1,000, o Wielkie rzeki nizinne (typ 21): 0,883-1,000, o Rzeki organiczne (typ 23 i 24): 0,883-1,000, o Rzeki łączące jeziora (typ 25): 0,883-1,000. Jeziora Specyficzne dla typu warunki referencyjne wskazano w zakresie następujących elementów biologicznych: Fitoplankton: Podstawą oceny jezior na podstawie fitoplanktonu jest multimetriks fitoplanktonowy PMPL (Phytoplankton Metric for Polish Lakes). Wskaźnik ten obligatoryjnie 15 Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik Sz., Zgoła T., Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy, Ministerstwo Środowiska, Warszawa-Poznań-Olsztyn 2006 r. 16 Przewodnik do oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie makrobezkręgowców bentosowych, GIOŚ, Warszawa 2012 r. 17 Badania ichtiofauny w latach dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym rzeki Etap IV, Instytut Rybactwa Śródlądowego, Żabieniec/Olsztyn 2013 r. 18

19 obejmuje trzy parametry charakteryzujące zbiorowisko fitoplanktonu, w tym dwa wyrażające jego zagęszczenie (koncentracja chlorofilu a, biomasa ogólna) i jeden skład taksonomiczny (biomasa sinic w miesiącach letnich). Wartość indeksu waha się w zakresie od 0 do 5 i wzrasta wraz z pogarszaniem się stanu ekologicznego. Opierając się na wartościach referencyjnych wyznaczonych dla wymienionych parametrów wg procedury opisanej przez Hutorowicza i Pasztaleniec (2014) 18, wartość referencyjna multimetriksa PMPL dla jezior stratyfikowanych wynosi 0,08 i 0,46, odpowiednio dla jezior o niskim (<2) i wysokim (>2) współczynniku Schindlera, analogicznie dla jezior niestratyfikowanych wynosi ona 0,46 i 0,67. Fitobentos: Podstawą oceny jezior na podstawie fitobentosu jest multimetryczny Indeks Okrzemkowy (IOJ), który ocenia poziom żyzności wód i stopień odchylenia od zbiorowiska referencyjnego: Warunki referencyjne w odniesieniu do fitobentosu ustalono przy zastosowaniu metody przestrzennej. Kryteria wyboru jezior referencyjnych były zgodnie z przewodnikiem REFCOND. Jako referencyjne wskazano siedem jezior stratyfikowanych oraz 5 niestratyfikowanych. Jako wartość referencyjną przyjęto medianę z wartości Indeksu Okrzemkowego (IOJ) ze stanowisk referencyjnych. Dla jezior stratyfikowanych wartość referencyjna IOJ, wyrażona jako EQR, wyniosła 0,76, zaś dla niestratyfikowanych 0, Makrofity: Podstawą oceny jezior na podstawie makrofitów jest Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego (ESMI). Indeks służy do oceny jezior o wodach wysokozasadowych (>25 mgca/l), tzw. jezior ramienicowych. Nie stosuje się jej do jezior lobeliowych, dla których klasyfikacji na podstawie makrofitów dotąd nie opracowano. Przy ustalaniu warunków referencyjnych, a następnie przy opracowywaniu klasyfikacji jezior na podstawie makrofitów zastosowano, podobnie jak w przypadku większości elementów biologicznych, metodę przestrzenną, czyli przeanalizowano dane o roślinności z potencjalnych stanowisk referencyjnych wyselekcjonowanych na podstawie kryteriów presji. Wartość indeksu zawiera się pomiędzy 0 a 1. Jako wartość referencyjną przyjęto graniczną wartość dla stanu bardzo dobrego i dobrego, wynoszącą 0,680 dla wszystkich jezior o wodach wysokozasadowych, bez względu na ich uwarunkowania hydromorfologiczne 20. Ichtiofauna: doboru metriksów, przydatnych zarówno do wyznaczenia modeli jezior referencyjnych oraz do oceny jezior, dokonano analizując macierz korelacji zmiennych. Zmiennymi były udziały gatunków lub grup funkcjonalnych ryb oraz zmienne charakteryzujące presję na środowisko jeziorne: widzialność krążka Secchiego (SD), zawartość fosforu całkowitego (Ptot), zawartość chlorofilu (Chl-a), a także wyliczone z tych wartości, wskaźniki TSI (Trophic State Index) Carlsona. Do wyznaczenia modeli jezior referencyjnych posłużono się historycznymi danymi o odłowach rybackich. Dla wybranych uprzednio wskaźnikowych zmiennych przeprowadzono analizę rang i sum rang, znormalizowanych do przedziału od 0,00 do 1,00 oraz wyliczono ocenę średnią. Wyznaczona referencyjna wartość Jeziorowego Indeksu Rybnego(LFI+) wynosi 0, Hutorowicz A., Pasztaleniec A., Phytoplankton metric of ecological status assessment for Polish lakes and its performance along nutrient gradients, Polish Journal of Ecology, 62: Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu, Wrocław Ciecierska H., Kolada A., ESMI: a macrophyte index for assessing the ecological status of lakes. Environmental Monitoring and Assessment, 186: Białokoz W. i inni, Warunki referencyjne ichtiofauna jezior, GIOŚ, Giżycko-Olsztyn

20 Warunki referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych (LMI) są obecnie w fazie opracowywania Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW Ramowa Dyrektywa Wodna obliguje państwa członkowskie do określenia pojedynczych dorzeczy leżących na obszarze terytorium ich kraju oraz przydzielenia ich do określonych obszarów dorzeczy, zapewniając przy tym odpowiednie uzgodnienia administracyjne i określenie właściwej władzy (art. 3 ust. 1 i 2 RDW). Na podstawie art. 3 ust. 3 ustawy Prawo wodne zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U. nr 126 poz. 878 z późn. zm.). Akt ten określa sposób ewidencjonowania przebiegu granic obszarów dorzeczy, przyporządkowanie zbiorników wód podziemnych oraz wód przybrzeżnych do właściwych obszarów dorzeczy, regiony wodne, regionalne zarządy gospodarki wodnej, wskazując regiony wodne objęte zasięgiem terytorialnym ich działania oraz siedziby poszczególnych regionalnych zarządów gospodarki wodnej, jak również sposób ewidencjonowania przebiegu granic regionów wodnych. Postanowienia art. 3 RDW odnoszą się również do problematyki współpracy międzynarodowej, obejmującej stosowanie dyrektywy do międzynarodowych obszarów dorzeczy, dotyczącej przede wszystkim koordynacji działań ukierunkowanych na osiągnięcie celów środowiskowych. Państwa członkowskie mogą w tym celu wykorzystać istniejące struktury wynikające z umów międzynarodowych (art. 3 ust. 3 i 4 RDW). W przypadku gdy obszar dorzecza wykracza poza terytorium UE, państwa członkowskie zostały również zobligowane do podjęcia starań na rzecz ustalenia właściwej koordynacji z odpowiednimi państwami trzecimi dla osiągnięcia celów RDW na obszarze dorzecza, a same zapewniają stosowanie zasad niniejszej dyrektywy na swoim terytorium (art. 3 ust. 5 RDW). Każde państwo członkowskie zapewnia też odpowiednie uzgodnienia administracyjne, w tym określenie właściwej władzy do wdrożenia celów RDW pełnionej przez organy krajowe lub międzynarodowe. Na obszarze dorzecza Świeżej współpraca z Federacją Rosyjską w dziedzinie gospodarki wodnej prowadzona jest na podstawie porozumienia pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o gospodarce wodnej na wodach granicznych z dnia 17 lipca 1964 r. (obowiązującym na zasadzie sukcesji). Aktualny stan współpracy w zakresie zawarcia nowej umowy nie jest zadowalający. Negocjacje zawieszono ze względu na brak zgody strony rosyjskiej na objęcie nią morskich wód granicznych. W celu ochrony środowiska morskiego przed wszelkiego rodzaju zanieczyszczeniami prowadzona jest współpraca międzynarodowa w ramach tak zwanej Konwencji Helsińskiej. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego sporządzona w Helsinkach 9 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 2000 r. nr 28, poz. 346) została ratyfikowana przez Polskę 8 października 1999 r. i weszła w życie 17 stycznia 2000 r. Stronami Konwencji są państwa nadbałtyckie czyli Królestwo Danii, Republika Estonii, Republika Finlandii, Republika Litewska, Republika Łotewska, Republika Federalna Niemiec, Rzeczpospolita Polska, Federacja Rosyjska, Królestwo Szwecji, oraz Unia Europejska. Zgodnie z jej postanowieniami podejmowane są działania, które dotyczą wód morskich, wód wewnętrznych oraz całego obszaru zlewiska Morza Bałtyckiego. 20

21 Za wdrożenie celów Konwencji odpowiada jej organ wykonawczy, czyli Komisja ochrony środowiska morskiego Morza Bałtyckiego (Komisja Helsińska, HELCOM), która koordynuje też prace pięciu stałych międzynarodowych grup roboczych: Grupy roboczej ds. wdrażania podejścia ekosystemowego (Gear) Grupy roboczej ds. morskich (Maritime) Grupy roboczej ds. ograniczenia zanieczyszczeń ze zlewiska Morza Bałtyckiego (Pressure) Grupy roboczej ds. reagowania (Response) Grupy roboczej ds. ochrony środowiska naturalnego (State) oraz grup czasowych: Grupy ds. zrównoważonego rolnictwa (Agri) Grupy ds. zrównoważonego rybołówstwa (Fish) Wspólnej grupy roboczej HELCOM-VASAB ds. Planowania Przestrzennego na Morzu (HELCOM-VASAB MSP WG) Taka struktura grup roboczych, których zadaniem jest, między innymi, wdrażanie polityk i strategii na rzecz ochrony środowiska morskiego i zrównoważonego rozwoju oraz przedstawianie problemów, które powinny zostać omówione na spotkaniach przewodniczących delegacji państw stron Konwencji, funkcjonuje od września 2014 r. Na rzecz wdrożenia Konwencji działa też szereg grup ekspertów pracujących nad bardziej szczegółowymi zagadnieniami związanymi z ochroną wód Morza Bałtyckiego 22. Główne działania państw stron Konwencji Helsińskiej skupiają się obecnie na realizacji Bałtyckiego Planu Działań (BPD), przyjętego na Konferencji Ministerialnej HELCOM 15 listopada 2007 r. w Krakowie, który zakłada osiągniecie dobrego stanu ekologicznego Bałtyku do 2021 r. W Polsce cele tego planu mają zostać zrealizowane poprzez działania zawarte w Krajowym Programie Wdrażania Bałtyckiego Planu Działań. Współpraca, zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i krajowym koordynowana jest przez Sekretariat ds. Morza Bałtyckiego (SMB) w GIOŚ Sprawozdanie z realizacji zadań Sekretariatu ds. Morza Bałtyckiego za rok 2013,GIOŚ, Warszawa, marzec

22 4. PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH Zgodnie z art. 5 RDW wymagane jest, aby każde z państw członkowskich dokonało w ramach charakterystyki obszaru dorzecza przeglądu wpływu działalności człowieka na stan wód powierzchniowych i podziemnych i uaktualniało ją w każdym kolejnym cyklu planistycznym. Wyniki takiej analizy mają służyć dobraniu odpowiednich działań niezbędnych do poprawy stanu wód poprzez eliminację bądź redukcję oddziaływań antropogenicznych, będących przyczyną nieosiągnięcia celów środowiskowych. W związku z ww. wymogiem jednym z etapów prac nad aktualizacją planu gospodarowania wodami było opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód. Identyfikacja presji na obszarach dorzeczy, w tym, została wykonana w ramach pracy Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami 24. Ponadto zidentyfikowane presje oceniono określając ich wpływ na stan wód i możliwość osiągnięcia celów środowiskowych. Powyższe analizy przeprowadzono zgodnie z Wytycznymi do analizy presji i oddziaływań zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną 25 z uwzględnieniem kluczowych etapów, obejmujących: identyfikację czynników sprawczych i presji antropogenicznych, w trakcie której wykorzystano dane dotyczące części wód i ich zlewni. Określenie czynników sprawczych i porównanie tych informacji z danymi pochodzącymi z monitoringu stanu wód pozwoliło na ocenę powiązań czynników sprawczych z występującymi presjami, identyfikację znaczących presji poprzez wskazanie presji, której oddziaływanie może zagrozić osiągnięciu przez daną część wód celów środowiskowych przy uwzględnieniu charakterystyki zlewni i wyników badań monitoringowych, ocenę oddziaływań z wykorzystaniem dostępnych danych monitoringowych oraz wskaźników dotyczących elementów jakości pozwalających na oszacowanie prawdopodobieństwa zmiany warunków, która wiąże się z zagrożeniem dla ekosystemu danej części wód, ocenę ryzyka poprzez oszacowanie prawdopodobieństwa nie osiągnięcia przez daną część wód celów środowiskowych na podstawie aktualnej oceny stanu poszczególnych jednolitych części wód oraz zidentyfikowanych znaczących presji antropogenicznych Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód rzecznych W ramach identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, mających wpływ na jednolite części wód powierzchniowych, przeanalizowano wszystkie presje i podzielono je na następujące kategorie: punktowe źródła zanieczyszczeń, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń, zmiany hydromorfologiczne. 24 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków Wytyczne do analizy presji i oddziaływań zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną, opracowane przez Grupę Roboczą IMPRESS,

23 W celu określenia lokalizacji źródeł zanieczyszczeń oraz określenia wielkości zrzutów ładunków zanieczyszczeń wykorzystano dane zgromadzone przez poszczególne rzgw, Bank Danych Lokalnych, GIOŚ oraz opracowania pt.: Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce, Sformułowanie w warunkach korzystania z wód regionu wodnego ograniczeń w korzystaniu z wód jezior lub zbiorników oraz w użytkowaniu ich zlewni, Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne, wykonane na potrzeby poszczególnych regionów wodnych. Identyfikacja presji hydromorfologicznych została przeprowadzona na podstawie danych pochodzących z ankietyzacji administratorów wód oraz z danych zawartych w warstwach SHP zabudowy poprzecznej pochodzących z opracowań, w tym: Analiza obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych 26 oraz opracowań wykonanych w zakresie weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych części wód jeziornych Punktowe źródła zanieczyszczeń Potencjalnym zagrożeniem dla JCWP są wody odciekowe z niezabezpieczonych odpowiednio składowisk odpadów. Na obszarze dorzecza Świeżej znajduje się 1 komunalne składowisko odpadów. Odcieki ze składowisk odpadów, oprócz substancji biogennych, mogą być źródłem substancji toksycznych dla organizmów wodnych Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi rozproszonych i obszarowych źródeł zanieczyszczeń są: rolnictwo, ścieki pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji sanitarnej, depozycja atmosferyczna. Rolnictwo jest jednym z głównych czynników sprawczych zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych. Powierzchnia obszarów rolnych stanowi 58,9 % obszaru dorzecza (rysunek 1) 27. Zanieczyszczenia pochodzące z powszechnie stosowanych nawozów (naturalnych i mineralnych) oraz hodowli zwierząt dostają się do wód powierzchniowych poprzez spływ powierzchniowy, erozję gleby, system melioracji szczegółowych i podstawowych oraz wymywanie i są główną przyczyną nasilenia eutrofizacji wód powierzchniowych. Kolejnym źródłem zanieczyszczeń obszarowych i rozproszonych są ścieki pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji zbiorczej. Dotyczy to głównie rozproszonej zabudowy wiejskiej oraz rekreacyjnej położonej w zlewni bezpośredniej JCWP, ładunki zanieczyszczeń pochodzące z tych źródeł nasilają głównie eutrofizację wód 28. Źródłem azotu i fosforu organicznego jest także depozycja atmosferyczna, prowadząca do zakwaszenia części wód powierzchniowych. Oba te rodzaje presji występują na całym terytorium kraju. 26 Analiza obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych, konsorcjum MGGP S.A. i IMGW-PIB, Kraków CORINE Land Cover Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

24 Rysunek 1. Obszary użytkowane rolniczo źródło: opracowanie własne na podstawie CORINE Land Cover 2006 oraz MPHP 24

25 4.2. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych ma za zadanie zidentyfikowanie tych JCWP, które mimo wdrożenia działań podstawowych mogą nie osiągnąć lub utrzymać dobrego stanu z uwagi na występowanie w nich istotnych presji. Zidentyfikowane JCWP rzeczne, w przypadku których ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych jest wysokie, wymagają wprowadzenia działań uzupełniających zorientowanych na zredukowanie wskazanych presji. W związku z tym, by ocenić czy obecny poziom presji może skutkować nieosiągnięciem celów środowiskowych, należy określić stopień oddziaływania presji na wody. Podstawą oceny ryzyka była aktualna ocena stanu wód. Zależnie od charakteru presji przyjmowano różne metody oceny ich wpływu na JCWP. Z powodu współwystępowania presji w JCWP mogą być one zagrożone w związku z więcej niż jednym zidentyfikowanym oddziaływaniem antropogenicznym. Jak zobrazowano na rysunku 1 58,9 % powierzchni obszaru dorzecza to tereny rolnicze. Jednakże nie we wszystkich obszarach występowania rolnictwa wpływa ono na stan wód i możliwości osiągnięcia celów środowiskowych. Rolnictwo nie jest na tyle intensywne by uznać je za istotnie oddziaływujące na stan środowiska, w tym wód. Obszary, na których rolnictwo wpływa znacząco na stan wód zidentyfikowane zostały w związku z realizacją postanowień Dyrektywy Rady 91/676/EWG dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. W wyniku szczegółowych analiz stanu wód oraz rolnictwa wyznaczone zostały zarówno wody wrażliwe na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego oraz obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (OSN). Uznano więc, że rolnictwo stanowi dominującą presję w JCWP wskazanych w rozporządzeniach dyrektorów rzgw w sprawie określenia wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć i tym samym wyznaczono te JCWP jako zagrożone nie osiągnięciem celów środowiskowych. Na obszarze dorzecza Świeżej, w związku z brakiem wyznaczenia OSN, nie wskazano JCWP zagrożonych ze względu na presję rolniczą. Presja pochodząca ze źródeł komunalnych występuje na całym obszarze kraju. W związku z tym Polska w ramach realizacji postanowień Dyrektywy Rady 91/271/EWG dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych wyznaczona została jako obszar zagrożony eutrofizacją ze źródeł komunalnych. Jednakże nie na wszystkie JCWP wpływ tej presji jest na tyle istotny, by był przyczyną zagrożenia nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wpływ presji komunalnej analizowany był z uwzględnieniem zarówno źródeł punktowych, jak i rozproszonych. Podstawą oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla presji komunalnej były wyniki monitoringu środowiska. Za JCWP zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych uznano te JCWP, których stan ekologiczny oceniono poniżej dobrego i czynnikami determinującymi stan były przekroczenia stężeń substancji biogennych (N og, P og, BZT 5 ). Na obszarze dorzecza Świeżej nie wskazano JCWP zagrożonych z uwagi na presję komunalną. Dla JCWP nie stwierdzono przekroczenia w zakresie substancji priorytetowych i innych zanieczyszczeń, dla których zostały określone środowiskowe normy jakości. Ponadto zgodnie z zasadą przezorności za zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych uznano także te JCWP, w których stwierdzono stan poniżej dobrego na podstawie przeniesienia 25

26 oceny. W związku z brakiem możliwości oceny wpływu występujących w ich zlewniach presji na poszczególne elementy stanu, jako przyczynę zagrożenia wskazano nierozpoznane presje. Weryfikacja oceny ryzyka dla tych JCWP zostanie wykonana po przeprowadzeniu monitoringu badawczego. Na obszarze dorzecza Świeżej nie wyznaczono JCWP zagrożonych z uwagi na nierozpoznaną presję, ze względu na fakt, że dla żadnej JCWP nie stwierdzono stanu poniżej dobrego na podstawie oceny z przeniesienia. Na obszarze dorzecza Świeżej, żadna JCWP rzeczna nie została wyznaczona jako zagrożona nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP rzecznych na obszarze dorzecza Świeżej przedstawiono na rysunku 2 oraz w załączniku nr 14 i

27 Rysunek 2. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP rzecznych na obszarze dorzecza Świeżej źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 27

28 4.3. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód jeziornych Głównym czynnikiem sprawczym punktowych źródeł zanieczyszczeń jest ładunek zanieczyszczeń pochodzący ze zrzutów ścieków komunalnych. Jednak dominują tu nie bezpośrednie zrzuty do jezior, a ładunki pochodzące z zanieczyszczeń powstających w zlewni całkowitej i wprowadzanych do jezior, przede wszystkim, przez dopływy oraz, rzadziej, w zlewni bezpośredniej jezior. Substancje biogenne, pochodzące z gospodarki komunalnej, nasilają głównie ich eutrofizację. Jednak najistotniejszym czynnikiem oddziaływującym na jakość jednolitych części wód jeziornych są zanieczyszczenia pochodzące ze spływów obszarowych z terenów użytkowanych rolniczo. Ładunki azotu i fosforu z terenów rolniczych (grunty orne, pastwiska, obszary intensywnej hodowli) oraz z rozproszonej zabudowy wiejskiej oraz rekreacyjnej (położonej w zlewni bezpośredniej jezior) nasilają eutrofizację wód jezior. W przypadku niektórych jezior ładunek biogenów pochodzących z depozycji atmosferycznej oraz z terenów leśnych może mieć też istotny udział w całkowitym ładunku powstającym w zlewni jeziora. Ze względu na fakt, że wpływu presji obszarowych i punktowych nie da się rozdzielić, gdyż oddziałują one na ekosystemy wód jezior synergicznie, możliwe jest jedynie określenie typu presji, która ma największy udział w dostarczaniu ładunku do wód JCWP jeziornych. W porównaniu do obszarowych źródeł zanieczyszczeń i ich wpływu na stan wód oddziaływanie punktowych źródeł na JCWP jeziorne jest mniejsze. Ze względu na szacunkowy charakter oceny nasilenia zidentyfikowanych presji, oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dokonano przede wszystkim na podstawie aktualnych wyników monitoringowych badań jezior, o ile były dostępne. Przyjęto, że części wód zaliczone do stanu bardzo dobrego i dobrego na podstawie badań monitoringowych traktowane są jako niezagrożone tym ryzykiem, a jeziora reprezentujące stan gorszy niż dobry należą do zagrożonych. W przypadku jezior, dla których brak było danych monitoringowych, ocenę ryzyka niespełnienia celów środowiskowych przeprowadzono na podstawie analizy presji. W tym celu określono tzw. progi presji znaczącej w odniesieniu do ładunków azotu i fosforu powstających w zlewni całkowitej każdego jeziora. Wyznaczono je na podstawie analizy związku pomiędzy stanem jezior monitorowanych i nasileniem presji oddziałującej na te jeziora. Innymi słowy, zidentyfikowanie tego związku umożliwiło określenie ryzyka nieosiągnięcia celu środowiskowego przez jeziora, dla których nie prowadzono monitoringu i nie były dostępne dane na temat stanu ich wód, natomiast dostępne były dane o oddziałujących na nie presjach. Jako zagrożone zostały wskazane te niemonitorowane jeziora, dla których przekroczenie specyficznego dla typu progu presji znaczącej nastąpiło dla obu tych parametrów (ładunków P i N) lub któregokolwiek z nich 29. Na obszarze dorzecza Świeżej wyznaczono jedną JCWP jeziorną o kodzie LW Głębokie zagrożoną nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP jeziornych na obszarze dorzecza Świeżej przedstawiono w załączniku nr 14 i 18 oraz na rysunku Metodyka opracowania aktualizacji Programu wodno-środowiskowego kraju, Mott MacDonald, Warszawa

29 Rysunek 3. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP jeziornych na obszarze dorzecza Świeżej źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 29

30 4.4. Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych W ramach identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, mających wpływ na stan JCWPd, przeanalizowano wszystkie presje i podzielono je na następujące kategorie ze względu na czynniki sprawcze: punktowe źródła zanieczyszczeń, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń, pobory wód na różne cele. Wszystkie presje wymienione powyżej oddziałują na wody podziemne w różnym stopniu, a ich oddziaływania mogą się kumulować i negatywnie wpływać na jakość wód oraz stan ekosystemów zależnych od wód. W trakcie analizy presji wzięto pod uwagę przede wszystkim ich wpływ na stan ilościowy i chemiczny na wody podziemne w poszczególnych JCWPd Punktowe źródła zanieczyszczeń Głównym czynnikiem sprawczym punktowych źródeł zanieczyszczeń są składowiska odpadów komunalnych (rysunek 4). Dane dotyczące lokalizacji i oddziaływania poszczególnych punktowych źródeł zanieczyszczeń zostały zaczerpnięte z takich materiałów jak Antropopresja (Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1: , wprowadzenie nowych treści wybranych warstw informacyjnych, PIG-PIB, 2012 r.), wyniki ankiet rozsyłanych do organów administracji samorządowej (w ramach realizacji apwśk i apgw), wyniki monitoringu PSH oraz danych na temat presji w regionach uzyskanych z rzgw 31. Punktowe źródła zanieczyszczeń analizowano głównie pod kątem ich wpływu na stan chemiczny JCWPd. W większości przypadków, ze względu na małą powierzchnię obiektów punktowych i związaną z nimi emisję zanieczyszczeń w stosunku do powierzchni JCWPd, nie uznano ich za istotny czynnik sprawczy pogarszania się stanu chemicznego części wód podziemnych. Szczegółowo analizowano rozmieszczenie i potencjalne oddziaływanie punktowych ognisk zanieczyszczeń na obszarach gdzie główny użytkowy poziom wodonośny posiada izolacje typu a (poziom wodonośny na głębokości od 0 do 15 m) oraz w strefach gdzie wykazano wrażliwość na zanieczyszczenie 32 wysoką lub bardzo wysoką. Skutkiem zanieczyszczenia wód podziemnych, zwłaszcza w rejonach silnie zurbanizowanych i wykorzystywanych gospodarczo, jest ich słaby stan chemiczny objawiający się głównie niską wartością ph (spowodowane m. in. zrzutem kwaśnych wód kopalnianych), obecnością lekkich węglowodorów, lokalnie występującymi podwyższonymi stężeniami metali ciężkich oraz zmianą typu chemicznego wód, które przejawia się w podwyższonych stężeniach jonów: sodowych, potasowych, chlorkowych, azotanowych i siarczanowych Antropopresja (Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50000, etap V lata (kontynuacja i aktualizacja), część II aktualizacja Mapy geośrodowiskowej Polski 31 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków Duda R., Witczak S., Żurek A, 2011 [Rysunek wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenie 1:500000] 33 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków

31 Rozmieszczenie składowisk komunalnych na JCWPd w granicach obszaru dorzecza Świeżej przedstawiono na rysunku 4. Rysunek 4. Rozmieszczenie składowisk komunalnych na JCWPd źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 31

32 Rozproszone źródła zanieczyszczeń/presji Głównymi czynnikami sprawczymi rozproszonych i obszarowych źródeł zanieczyszczeń są: rolnictwo (zwłaszcza zanieczyszczenia azotanami i fosforami pochodzenia rolniczego), depozycja zanieczyszczeń chemicznych z atmosfery, ścieki pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji sanitarnej. Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń mają negatywny wpływ na stan chemiczny wód podziemnych. Podwyższone stężenia związków azotu przedostających się do wód podziemnych są wynikiem: braku kanalizacji lub nieszczelnej podziemnej infrastruktury technicznej na terenach zurbanizowanych, stosowania nawozów mineralnych i naturalnych na terenach rolnych Pobory wody Obszar dorzecza Świeżej jest terenem o bardzo słabo odczuwalnej presji związanej z poborem wód podziemnych. Wobec tego, że stanowi on niewielką część JCWPd nr 20 nie ma odrębnych danych, które pozwoliłyby określić stopień wykorzystania zasobów wodnych przez nieliczne ujęcia, ani rzetelnych danych dotyczących ilości eksploatowanej wody. Z dużym prawdopodobieństwem założyć można, że dostępne do zagospodarowania zasoby wód podziemnych (w skali całej JCWPd) są eksploatowane w ilości około jednego procenta i prawdopodobnie kilku procent gdyby odnieść ilość zasobów tylko do obszaru dorzecza. Całość poboru przeznaczana jest dla zaopatrzenia ludności w wodę i dla bardzo słabo rozwiniętego tu przemysłu. Według danych za rok 2008 z bazy Pobory 35, ze wszystkich 4 ujęć uzyskiwano około 40 tys. m 3 /r 36. Nie prowadzi się żadnych odwodnień kopalnianych. Z eksploatacją wód podziemnych związane jest występowanie niewielkich lejów depresji o zasięgu ograniczonym jedynie do bezpośredniego sąsiedztwa ujęć. Nie odnotowuje się tu żadnych lejów depresyjnych w skali regionalnej. Nie przewiduje się również znaczącego zwiększenia eksploatacji wód podziemnych i w związku z tym niewielka presja (praktycznie jej brak) związana z poborami utrzyma się na tym samym poziomie Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych Podczas oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych wzięto pod uwagę praktycznie wszystkie elementy mające znaczenie dla oceny stanu wód podziemnych, zarówno ilościowego, jak i chemicznego. Pierwszym krokiem było przeanalizowanie występujących presji antropogenicznych, ich identyfikacja i ocena wpływu na stan ilościowy i chemiczny jednolitych części wód podziemnych. Elementem decydującym o wielkość zagrożenia wód podziemnych zanieczyszczeniem był, przede wszystkim, sposób użytkowania terenu i rozmieszczenie źródeł zanieczyszczeń. W kolejnym etapie przeanalizowano warunki hydrogeologiczne w poszczególnych JCWPd ze względu na naturalną 34 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków Plik: Pobory2008_Q_SCWP_RZGW_Wa.shp od Zamawiającego 36 Zadanie 25: Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej, PIG-PIB,

33 odporność systemu hydrogeologicznego przed zanieczyszczeniami. W tym przypadku zagrożenie wód podziemnych zanieczyszczeniami pochodzenia antropogenicznego zależy m. in. od głębokości występowania warstw wodonośnych, stopnia izolacji od powierzchni terenu (np. przez utwory słabo przepuszczalne). W następnym, ostatnim etapie oceny porównano wcześniej uzyskane dane z wynikami monitoringu wód podziemnych w JCWPd, które stanowiły wskaźnik wpływu presji na stan wód podziemnych. Na tym etapie wykorzystano, zarówno wyniki monitoringu stanu ilościowego, jak i wyniki monitoringu stanu chemicznego. Na obszarze dorzecza Świeżej znajduje się 1 jednolita część wód podziemnych o nr 20, której stan ilościowy i chemiczny został określony, jako dobry. Wymieniona JCWPd nie jest zagrożona nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki analizy ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez JCWPd na obszarze dorzecza Świeżej zamieszczono w załączniku 18 oraz na rysunku 5. 33

34 Rysunek 5. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWPd na obszarze dorzecza Świeżej źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 34

35 4.6. Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych Pojęcia silnie zmienionych i sztucznych części wód zostały wprowadzone przez Ramową Dyrektywę Wodną (RDW) i zgodnie z jej art. 2 ust. 8 i art. 2 ust. 9 silnie zmieniona część wód oznacza jednolitą część wód powierzchniowych, której charakter został znacznie zmieniony na skutek fizycznego oddziaływania człowieka zaś sztuczna część wód oznacza jednolitą część wód powstałą w wyniku działalności człowieka. Zakwalifikowanie do wód silnie zmienionych lub sztucznych części wód, zgodnie z art. 4.3 RDW, jest możliwe jeżeli: a) zmiany charakterystyk hydromorfologicznych tej części wód, które byłyby konieczne dla osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, mogłyby wywrzeć znaczący niekorzystny wpływ na: środowisko w szerszym znaczeniu; żeglugę, włączając urządzenia portowe, lub rekreację; działalność, do której celów woda jest magazynowana, takie jak zaopatrzenie w wodę do spożycia, wytwarzanie prądu lub nawadnianie; regulację wód, zapobieganie powodzi, odwadnianie ziemi; inną jednakowo ważną działalność człowieka związaną ze zrównoważonym rozwojem; b) korzystne cele, do których się dąży za pomocą charakterystyki sztucznej lub silnie zmienionej części wód, nie mogą ze względu na możliwości techniczne lub nieproporcjonalne koszty, być racjonalnie osiągnięte za pomocą innych środków, które stanowią opcję znacznie korzystniejszą środowiskowo. Powyższe zapisy określają podstawowe kryteria wyznaczania silnie zmienionych oraz sztucznych części wód i są podstawą przeprowadzenia testów prowadzących do ostatecznego ich wyznaczenia poprzez zbadanie możliwości zastosowania działań restytucyjnych (test działań restytucyjnych) oraz poprzez zbadanie możliwości uzyskania podobnych korzyści płynących z użytkowania zmienionych antropogenicznie części wód przy zastosowaniu innych sposobów (test alternatyw funkcjonalnych). Wyznaczenie jednolitej części wód powierzchniowych jako sztucznej lub silnie zmienionej wymaga szczegółowego uzasadnienia w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza i podlega weryfikacji co 6 lat 37. Po raz pierwszy silnie zmienione i sztuczne części wód zostały wyznaczone w Polsce w 2007 r. W I cyklu planistycznym na potrzeby wyznaczania SZCW i SCW rzek powstały 2 metodyki: weryfikacja wskaźników dla przeprowadzenia oceny stanu ilościowego i morfologicznego jednolitych części wód powierzchniowych wraz ze zmianą ich wartości progowych dla uściślenia wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych części wód, uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce. 37 Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego I Rady ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej z dnia 23 października 2000r. (Dz.U.UE L z dnia 22 grudnia 2000 r.) 35

36 W I cyklu planistycznym nie została opracowana metodyka wyznaczania SZCW i SCW jezior w związku z tym kwalifikacja została dokonana całkowicie metodą ekspercką, co skutkowało brakiem spójności pomiędzy wynikami analiz przeprowadzonych w poszczególnych rzgw. W wyniku przeprowadzonych prac, w I cyklu planistycznym, nie wyznaczono silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych. Na potrzeby aktualizacji Planu gospodarowania wodami na lata , w latach dokonano weryfikacji wyznaczania SZCW i SCW. Nadal obowiązuje metodyka wyznaczania SZCW i SCW rzek, która powstała w I cyklu planistycznym. Weryfikacja wyznaczania SZCW i SCW w przypadku rzek polegała na aktualizacji informacji odnośnie morfologii oraz uwzględnieniu zastrzeżeń środowisk związanych z ochroną przyrody. Natomiast dla wyznaczania SCZW i SCW jezior w roku 2011 powstało Opracowanie metodyki weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych. Poniżej przedstawiono podejście przyjęte na potrzeby apgw w celu weryfikacji SZCW i SCW. Prace związane z wyznaczaniem silnie zmienionych i sztucznych części wód przeprowadzono dwuetapowo. Pierwszy etap (wstępnego wyznaczania) SZCW i SCW polegał na zastosowaniu szeregu wskaźników obrazujących skalę zmian hydromorfologicznych części wód dla określenia zmian w morfologii i hydrologii mogących mieć wpływ na możliwości osiągnięcia przez te części wód dobrego stanu. Ponadto przy wstępnym wyznaczaniu silnie zmienionych części wód koniecznym było spełnienie poniższych kryteriów: nieosiągnięcie dobrego stanu ekologicznego musi być spowodowane jedynie fizycznymi zmianami w hydromorfologii, JCW musi być znacznie zmieniona w charakterze, zmiana ta musi być powszechna/rozległa lub zupełna, trwała, skala zmian powinna być spójna ze skalą oddziaływań sposobów użytkowania, znaczna zmiana charakteru JCW musi być wynikiem sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, bądź sposobów użytkowania, które są równie ważne dla zrównoważonego rozwoju społeczeństwa. Powyższe wskazuje, że nie zawsze występowanie zmian w hydromorfologii, a zwłaszcza szeregu małych zmian na obszarze JCWP, jest podstawą do wyznaczenia ich jako silnie zmienionych części wód. Występujące zmiany hydromorfologiczne powinny być przyczyną zmiany charakteru JCWP, aby można ją było uznać za silnie zmienioną 38. Drugi etap wyznaczania (wyznaczanie ostateczne) miał za zadanie uzasadnienie wyznaczenia części wód jako silnie zmienionych bądź sztucznych na podstawie wykonania wspomnianych wyżej testów działań restytucyjnych i alternatyw funkcjonalnych. Test działań restytucyjnych polegał na określeniu potencjalnych działań pozwalających na osiągnięcie stanu naturalnego oraz określeniu, czy działania te będą miały znaczący negatywny wpływ na sposoby użytkowania wód lub na środowisko w szerokim tego słowa znaczeniu. Jeżeli w wyniku przeprowadzonych analiz został wykazany negatywny wpływ działań restytucyjnych na analizowane komponenty środowiska, należało przejść do kolejnego testu alternatyw funkcjonalnych 39. Test alternatyw funkcjonalnych polegał na identyfikacji lepszych rozwiązań możliwych do wykonania ze względu na możliwości 38 Opracowanie metodyki weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód przejściowych i przybrzeżnych, IMGW, Gdynia 2011 r. 39 Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce, RS- EKO Pracownia Projektowa i Konsultingowa, Kraków 2007 r. 36

37 technologiczne, ekonomiczne i korzyści dla środowiska oraz akceptowalność kosztów. Jeżeli w wyniku analiz w zakresie oceny alternatyw funkcjonalnych zostało dowiedzione, że nie istnieją możliwe do wdrożenia działania alternatywne (pozwalające na osiąganie podobnych jak obecnie korzyści z użytkowania wód), z uwagi na brak odpowiednich technologii bądź nieproporcjonalnie wysokie koszty, to daną część wód należy zakwalifikować jako silnie zmienioną lub sztuczną Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzek Wstępne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Procedura wstępnego wyznaczania polegała na oszacowaniu skali zmian hydromorfologicznych w poszczególnych JCW przy pomocy obliczonych wskaźników zmian 41. a) Wskaźniki hydrologiczne (i 1, i 2, i 3, i 4 ) - obrazują zmiany ilościowe, i obliczone zostały na podstawie informacji dotyczących średnich (SSQ) i średnich niskich (SNQ) przepływów charakterystycznych oraz danych o poborach wód pochodzących z pozwoleń wodnoprawnych. i 1 - sumaryczna pojemność czynna zbiorników retencyjnych odniesiona do średniego rocznego odpływu z wielolecia ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód; i 2 - łączna suma poborów bezzwrotnych wód powierzchniowych odniesiona do przepływu średniego niskiego z wielolecia pseudonaturalnego ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód; i 3 - wskaźnik zaburzenia reżimu hydrologicznego, wynikającego z istotnych zmian w zagospodarowaniu zlewni części wód, wyrażony bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu SSQ z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu SSQ z wielolecia pseudonaturalnego ( ); i 4 - wskaźnik zachowania kryterium przepływu nienaruszalnego. Wszystkie wskaźniki obliczone były dla scalonych części wód, dla których dostępne były niezbędne dane hydrologiczne. b) Wskaźniki morfologiczne (m 1, m 2, m 3, m 4 ) - obrazują skalę wpływu zmian antropogenicznych na morfologię cieku i obliczone zostały dla każdej jednolitej części wód. Do obliczeń wskaźników morfologicznych przyjęto następujące parametry: długość obwałowania cieków istotnych, sumaryczną wysokość budowli piętrzących, sumaryczną długość cieków odciętych przez budowle poprzeczne oraz długość uregulowanych odcinków cieku. m 1 - łączna długość obwałowania cieków istotnych w zlewni części wód odniesiona do sumarycznej długości brzegów cieków istotnych (podwójna długość rzeki); m 2 - sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód; m 3 - sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód; m 4 - łączna długość odcinków rzek, na których prowadzone były prace regulacyjne (zabudowa podłużna oraz udokumentowana zmiana biegu rzeki) odniesiona do sumarycznej długości cieków istotnych. 40 Tamże 41 Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne w regionie wodnym Dolnej Wisły, Pectore-Eco Sp. z o. o, Gliwice 2012 r. 37

38 Na podstawie obliczonych wskaźników dokonano wstępnej kwalifikacji jako SZCW. Należy tutaj podkreślić, iż przekroczenie wartości granicznej jednego wskaźnika nie było automatycznie podstawą do takiej kwalifikacji. Brano pod uwagę między innymi wielkość przekroczenia, liczbę przekroczonych wskaźników, a także wskaźniki nieprzekroczone, ale o wartościach bliskich granicy przekroczenia Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych jednolitych części wód rzecznych Po przeprowadzeniu oceny skali zmian hydromorfologicznych JCW i wstępnym wyznaczeniu kolejnym etapem była procedura ostatecznej kwalifikacji SZCW, która przeprowadzona była w dwóch etapach: a) etap 1 - identyfikacja i test działań restytucyjnych, b) etap 2 - identyfikacja i test alternatyw funkcjonalnych. Działania restytucyjne Pod pojęciem działania restytucyjne rozumie się wszelkie działania pozwalające na poprawę warunków w zakresie biologicznych elementów jakości poprzez zniwelowanie presji w zakresie hydromorfologii. W pierwszym kroku identyfikowano działania restytucyjne pozwalające na przywrócenie naturalności części wód. Następnie na podstawie opracowanego testu działań restytucyjnych, oceniono wpływ zidentyfikowanych działań restytucyjnych na sposoby użytkowania wód, które są powodem dokonania przekształceń w zakresie hydromorfologii. W przeprowadzonym teście analizowano wpływ poszczególnych działań restytucyjnych na osiągane korzyści społeczno-gospodarcze oraz wpływ na szeroko rozumiane środowisko. Oceny wpływu dokonywano w następujących grupach: I grupa korzyści społeczno gospodarcze: a) realizacja zobowiązań wynikających z prawodawstwa UE i krajowego, b) realizacja zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, c) korzyści społeczne: ilość osób korzystających bezpośrednio, ilość osób korzystających pośrednio, d) korzyści gospodarcze: korzyści bezpośrednie, korzyści pośrednie, II grupa wpływ na warunki społeczno-gospodarcze: a) poczucie bezpieczeństwa społecznego, b) aspekty społeczno kulturowe, c) funkcjonowanie gospodarki lokalnej, d) funkcjonowanie gospodarki regionalnej i krajowej, III grupa wpływ na formy ochrony przyrody i funkcjonowanie ekosystemów: a) parki i rezerwaty, NATURA 2000, rzadkie i unikalne gatunki i ekosystemy, b) modyfikacja siedlisk, c) korytarze i bariery, IV grupa wpływ na cechy fizyko-chemiczne środowiska: a) modyfikacja charakteru przepływu powierzchniowych, b) zmiany warunków fizyko-chemicznych (tlen, temp., zasolenie), c) wpływ na ilość i jakość wód podziemnych, d) erozja koryta, 38

39 e) jakość powietrza (gazy, pyły), f) powodzie, g) susze, h) erozja i stabilność gruntów, V grupa wpływ na pozostałe czynniki szeroko rozumianego środowiska: a) walory krajobrazowe, b) obiekty oraz miejsca archeologiczne i historyczne, c) tereny mieszkalne, d) tereny przemysłowe i usługowe, e) użytki rolne, f) użytki leśne, g) szlaki komunikacyjne, h) łowiectwo, wędkarstwo, i) żeglarstwo, pływanie, j) wypoczynek. Ocenę kosztów i korzyści wynikających z realizacji zidentyfikowanych działań restytucyjnych wykonano dla każdej wstępnie wyznaczonej SZCW i SCW. Przy wyznaczaniu silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód, w poszczególnych rzgw brano pod uwagę wybrane działania. Alternatywy funkcjonalne Test alternatyw funkcjonalnych polegał na analizie możliwości osiągnięcia innymi sposobami podobnych jak obecnie korzyści z użytkowania wód. Pierwszym krokiem była identyfikacja, dla każdej wstępnie wyznaczonej SZCW i SCW, wykonalnych technicznie alternatyw, czyli takich, które pozwoliłyby na osiągnięcie podobnych jak obecnie korzyści i zastępowałyby w całości bądź w części obecne sposoby użytkowania. Następnie poddano ocenie, czy zidentyfikowane alternatywy były korzystniejsze z punktu widzenia środowiskowego oraz z uwagi na uwarunkowania prawne, społeczne i gospodarcze. Zidentyfikowane alternatywy funkcjonalne obejmowały m.in. całkowite zastąpienie obecnego sposobu użytkowania wód innym sposobem pozwalającym na osiągnięcie podobnych do istniejących korzyści. Alternatywy oceniano pod kątem następujących aspektów: realizacja zobowiązań wynikających z prawodawstwa UE i krajowego oraz umów międzynarodowych, realizacja zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, możliwości technicznej realizacji, wpływ na korzyści społeczno-gospodarcze, koszty realizacji i funkcjonowania Ostateczna kwalifikacja silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Ostatecznej kwalifikacji SZCW oraz SCW dokonano w przypadku, kiedy w teście działań restytucyjnych wykazano, iż ich wpływ na analizowane aspekty będzie negatywny oraz gdy w teście alternatyw funkcjonalnych ocena pokazała, iż nie istnieją możliwe do wdrożenia z punktu widzenia technologii bądź koszty środowiskowe, alternatywy. 39

40 Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód jeziornych Wstępne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód jeziornych W ramach wstępnego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód jezior dla wszystkich JCWP jeziornych przeprowadzona została ocena zmian hydrologicznych i morfologicznych, wynikających z działalności antropogenicznej człowieka, uniemożliwiających osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego. Na potrzeby prac wykorzystano cztery grupy wskaźników 42 : Wskaźniki podstawowe - najbardziej adekwatne do oceny zmian hydromorfologicznych, przesądzające o kwalifikacji części wód jako silnie zmieniona: stanu hydrologicznego: wskaźnik A a retencja wód - wskaźnik ten jest miarą wahań poziomów zwierciadła (nie uwzględnia piętrzenia jezior). wskaźnik A b wskaźnik zaburzenia przepływu nienaruszalnego na wypływie z jeziora - wskaźnik wyraża się bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu nienaruszalnego (wg kryterium hydrobiologicznego Kostrzewy) z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu nienaruszalnego (wg kryterium hydrobiologicznego Kostrzewy) z wielolecia pseudonaturalnego ( ). wskaźnik A c wskaźnik zaburzenia reżimu hydrologicznego jezior wskaźnik wyraża się bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu SSQ z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu SSQ z wielolecia pseudonaturalnego ( ). stanu morfologicznego: wskaźnik B a stopień przekształcenia strefy brzegowej jeziora - przy obliczaniu tego wskaźnika ocenie poddano zmiany strefy brzegowej jeziora, z uwzględnieniem ich charakteru (zmiany trwałe, ograniczające infiltrację, np. umocnienia betonowe; trwałe zmiany nie ograniczające filtracji np. plaże, przekształcone tereny zielone; odcinki zbliżone do naturalnych ze sztucznie zaburzoną ciągłością strefy higrofitów np. pomosty, slipy ziemne). Wskaźniki uzupełniające traktowane zastępczo bądź uzupełniająco w stosunku do wskaźników podstawowych: stanu hydrologicznego: wskaźnik C a powiązanie z wodami podziemnymi - wskaźnik poddawany ocenie eksperckiej w systemie zero-jedynkowym, gdzie 0 oznacza brak istotnych zmian, a 1 zmianę polegającą na uszczelnieniu dna jeziora np. geomembraną lub warstwą izolującą osady denne (rekultywacja). wskaźnik C b wielkość poborów bezzwrotnych w odniesieniu do SNQ na wypływie z JCWP jeziornych - wskaźnik określa łączną sumę poborów bezzwrotnych wód powierzchniowych i podziemnych w zlewni bezpośredniej jeziora odniesioną do przepływu średniego niskiego z wielolecia pseudonaturalnego ( ) w przekroju zlokalizowanym na wypływie z jeziora (w przypadku braku obserwacji należy go określić na podstawie powszechnie stosowanych w hydrologii metodyk ustalania przepływów charakterystycznych dla profili niekontrolowanych). 42 Opracowanie metodyki weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i ssztucznych czemści wód jjeziornych, IMGW, Poznań 2011 r. 40

41 stanu morfologicznego: wskaźnik D a wskaźnik obwałowania brzegów jeziora - wskaźnik oparty na analogicznym wskaźniku stosowanym w ocenie zmian hydromorfologicznych JCWP płynących. W odniesieniu do jezior ma zastosowanie, gdy obwałowanie ogranicza swobodne rozlanie wody przy poziomach odpowiadających średniej wysokiej wodzie (SWW) z wielolecia pseudonaturalnego lub w przypadku braku tej informacji, rzędnej poziomu wody odczytanej z map topograficznych pochodzących z 20-lecia międzywojennego (stany te odpowiadają w przybliżeniu SWW jezior). wskaźnik D b wskaźnik poziomu piętrzenia JCWP jeziornych - ocena wskaźnika może mieć jedynie ekspercki charakter, a jej wykonanie uzależnione jest od dostępności wiarygodnych danych hydrologicznych i kartograficznych. wskaźnik D c wskaźnik zmian w użytkowaniu JCWP jeziornych skutkujących zmianą warunków morfologicznych lub/i hydrologicznych - wskaźnik zero-jedynkowy dotyczący zmian użytkowania jeziora mających istotny wpływ na zmianę warunków morfologicznych lub hydrologicznych. Wskazuje na obecność takiej zmiany (wartość wskaźnika 1) lub jej brak (wartość wskaźnika 0). Wynik oceny wskaźnika uzależniony jest od porównania stanu morfologicznego jeziora sprzed zaistnienia ostatniej istotnej zmiany użytkowania do stanu przy obecnym sposobie jego użytkowania. Wskaźniki pomocnicze stosowane w ramach oceny eksperckiej - wskaźniki opisowe, które powinny być brane pod uwagę w końcowej - eksperckiej ocenie zmian hydromorfologicznych jezior: bagrowanie dna (tak/nie), izolacja naturalnych osadów dennych (tak/nie), charakter budowli piętrzących (czynne/bierne), obecność zabudowy trwałej w pasie 100 m od linii brzegowej (tak/nie), presja turystyczna żegluga śródlądowa (tak/nie), zaburzenia reżimu wodnego związane z utrzymaniem szlaku (tak/nie), inne zmiany morfologiczne zaistniałe i zidentyfikowane po zakończeniu pierwszego cyklu planistycznego (tak/nie charakter zmian). Wskaźnik biologiczny wspierający ocenę zmian morfologicznych tj. makrofitowy indeks stanu ekologicznego (Ecological State Macrophyte Index ESMI) - wskaźnik może być pomocny w celu potwierdzenia lub wyeliminowania bezpośredniego wpływu zmian hydromorfologicznych na równowagę biologiczną w strefie brzegowej jezior, jednak samodzielnie nie może być podstawą kwalifikacji JCWP, jako silnie zmienionej. Na podstawie wyżej wymienionych wskaźników dokonano wstępnej kwalifikacji JCWP jeziornych, jako SZCW. Sam fakt przekroczenia przez wskaźnik wartości granicznej nie był automatycznie podstawą kwalifikacji, jako SZCW. W ocenie eksperckiej brana była pod uwagę między innymi skala przekroczenia oraz wartości pozostałych wskaźników. W przypadku braku występowania istotnych zmian hydromorfologicznych jednolitą część wód jeziornych kwalifikowano, jako naturalną część wód. 43 W metodyce wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznie zmienionych części wód jeziornych uwzględniono możliwość występowania JCWP jeziornych sztucznych, a przy ich wyznaczeniu wzięto pod uwagę kryterium: cel i sposób powstania części wód. 43 Opracowanie metodyki weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych, IMGW, Poznań

42 Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód jeziornych Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych zostało przeprowadzone analogicznie jak w przypadku JCWP rzecznych i polegało na: a) zbadaniu możliwości zastosowania działań restytucyjnych nie mających znaczącego negatywnego wpływu dla sposobu użytkowania wód, które stanowiły przyczynę dokonania lub na szeroko rozumiane środowisko. Wykluczenie takich możliwości prowadzi do kolejnego testu. b) zbadaniu możliwości uzyskania podobnych korzyści jak te płynące z użytkowania wód przy zastosowaniu środków wiążących się ze zmianami antropogenicznymi w hydromorfologii, przy zastosowaniu innych sposobów (test alternatyw funkcjonalnych ) Wyniki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód W wyniku przeprowadzonych prac nie wyznaczono silnie zmienionych części wód. W tabeli 4 oraz załączniku 7 przedstawiono podział JCWP ze względu na status. Tabela 4. Podział JCWP ze względu na status rodzaj JCWP łączna liczba JCWP w tym: NAT SZCW SCW JCWP rzeczne JCWP jeziorne źródło: opracowanie własne na podstawie wyników wyznaczania SZCW i SCW 42

43 5. OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH Rejestr obszarów chronionych tworzony jest na podstawie art. 6 RDW. Artykuł ten obliguje państwa członkowskie do utworzenia rejestru obszarów, względem których stwierdzono konieczność wprowadzenia szczególnej ochrony, obejmującej zarówno wody powierzchniowe i podziemne, jak i siedliska oraz gatunki zależne od wody, występujące na tych obszarach. Pierwszy rejestr został sporządzony w 2003 roku. Od tego czasu jest on poddawany przeglądowi i uaktualniany. Jego ostatnia aktualizacja miała miejsce w 2013 roku. Postanowienia RDW nakazujące sporządzenie i uaktualnianie rejestru obszarów chronionych zostały transponowane do prawa polskiego w ustawie Prawo wodne. Rodzaje obszarów chronionych wymienione zostały w RDW w załączniku IV. art. 113, pkt 4 ustawy Prawo wodne wymienia te obszary w ramach transponowania postanowień RDW do prawa polskiego. Poniżej przedstawiono opis tych obszarów: obszary przeznaczone do poboru wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi na mocy art. 7 RDW jednolite części wód, przeznaczone do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, o których mowa w art. 49b ust. 3 (wg ustawy Prawo wodne) Wody, które są wykorzystywane do zaopatrywania ludności w wodę do spożycia lub wody, które mogą być wykorzystywane w tym celu, muszą spełniać wymagania dotyczące jakości wody wyznaczone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U Nr 204 poz. 1728) oraz określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U Nr 61 poz. 471 z późn. zm.). Podstawą prawną niniejszych aktów prawnych jest ustawa Prawo wodne. Jako obszary przeznaczone do poboru wody w celu zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia wyznaczane są obszary obejmujące jednolite części wód powierzchniowych i jednolite części wód podziemnych. Wytypowane obszary objęte są ochroną w celu zapobieżenia pogarszania się jakości pobieranej wody i co za tym idzie zminimalizowania potrzeby jej uzdatniania. Do ochrony wyznaczane są jednolite części wód wykorzystywane do poboru wody przeznaczonej do spożycia, dostarczające średnio więcej niż 10 m 3 na dobę lub służące więcej niż 50 osobom, a także jednolite części wód, które są przewidywane do poboru w przyszłości. Sporządzenie wykazu tych obszarów leży w kompetencjach dyrektorów rzgw. Na obszarze dorzecza Świeżej wytypowano i umieszczono w rejestrze obszarów chronionych 1 JCWPd przeznaczoną do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. Graficzne przedstawienie JCWPd wykorzystywanej do poboru wód na cele spożywcze zaprezentowano w załączniku nr 15, zaś zestawienie tabelaryczne zawarto w załączniku nr 15a. 43

44 obszary przeznaczone do ochrony gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym (wg RDW) obszary przeznaczone do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym (wg ustawy Prawo wodne) Wody w obrębie których przewidziana jest ochrona gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym wyznaczane są na podstawie postanowień Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/44/WE z dnia 6 września 2006 r. w sprawie jakości wód słodkich wymagających ochrony lub poprawy w celu zachowania życia ryb (Dz. Urz. WE L 264 z , str. 20 z późn. zm.) (tekst mający znaczenie dla EOG), oraz na mocy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/113/WE z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie wymaganej jakości wód, w których żyją skorupiaki (Dz. Urz. WE L 376 z , str. 14 z późn. zm.). Postanowienia te transponowane zostały do prawa polskiego ustawą Prawo wodne, a w szczególności przez rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. z 2002 r., nr 176, poz. 1455). W ramach rejestru obszarów chronionych w Polsce nie wyznaczono obszarów przeznaczonych do ochrony gatunków zwierząt wodnych mających znaczenie ekonomiczne z racji tego, iż hodowla prowadzona poza urządzeniami do tego przeznaczonymi ma w naszym kraju znikome znaczenie ekonomiczne. części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym obszary wyznaczone jako kąpieliska na mocy Dyrektywy 2006/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lutego 2006 r. dotyczącej zarządzania jakością wody w kąpieliskach i uchylającej dyrektywę 76/160/EWG (Dz. Urz. WE L 64 z , str. 37 z późn. zm.; dalej Dyrektywa kąpieliskowa) (wg RDW) jednolite części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych (wg ustawy Prawo wodne) Wody przeznaczone do celów rekreacyjnych wyznacza się na podstawie postanowień Dyrektywy kąpieliskowej. Dyrektywa ta została transponowana do prawodawstwa polskiego ustawą Prawo wodne. Zgodnie z ustawą Prawo wodne jako kąpielisko rozumie się wydzielony i oznakowany fragment wód powierzchniowych, wykorzystywany przez dużą liczbę osób kąpiących się. Kąpielisko musi być ujęte w uchwale rady gminy w sprawie wykazu kąpielisk. Prawo wodne wymienia również inną formę przeznaczoną do celów rekreacyjnych - miejsce wykorzystywane do kąpieli. W odróżnieniu od kąpieliska jest to wydzielony i oznakowany fragment wód wykorzystywany do kąpieli jednak niewyznaczony formalnie poprzez uchwałę rady gminy. Do rejestru obszarów chronionych włączane są wyłącznie kąpieliska. Ewidencję kąpielisk oraz jej aktualizację prowadzi wójt, burmistrz lub prezydent miasta w zależności od jednostki rejestrującej kąpielisko. Na obszarze dorzecza Świeżej nie wytypowano obszarów przeznaczonych do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych, które umieszczone zostały w rejestrze obszarów chronionych. 44

45 obszary wrażliwe na substancje biogenne, w tym obszary wyznaczone jako strefy wrażliwe na mocy Dyrektywy azotanowej oraz obszary wyznaczone jako tereny wrażliwe na mocy Dyrektywy ściekowej (wg RDW): A. obszary wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych (wg art. 113 ust. 4 ppkt. 4 ustawy Prawo wodne) Zgodnie z postanowieniami Dyrektywy ściekowej, konieczne jest wyznaczenie na terytorium kraju obszarów wrażliwych na eutrofizację spowodowaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych. Stosowanie do ustaleń zawartych w sektorze Środowisko Traktatu o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, za obszar wrażliwy, ze względu na położenie w 99,7% w zlewisku Morza Bałtyckiego, także na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych, uznany został obszar całego kraju. Dyrektywa ściekowa wdrażana jest na terytorium kraju m.in. poprzez realizację zapisów Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, dokumentu służącego wykonaniu celów dyrektywy, opracowanego w 2003 r. (AKPOŚK 2003) i zaktualizowanego w 2005 r. (AKPOŚK 2005), 2010 r. (AKPOŚK 2009) oraz w 2011 r. (AKPOŚK 2010; aktualizacja niepełna - zmianie uległy jedynie terminy realizacji inwestycji). KPOŚK służy realizacji i monitoringowi osiągania celów ustalonych w ww. dyrektywie. Program ten ma na celu identyfikację faktycznych potrzeb w zakresie uporządkowania gospodarki ściekowej oraz uszeregowanie ich realizacji w taki sposób, aby Polska wywiązała się ze zobowiązań traktatowych wynikających z wdrażania przepisów Dyrektywy ściekowej, (zgodnie z aneksem XII Traktatu akcesyjnego ustalono dostosowawcze okresy przejściowe na wprowadzenie przepisów ww. dyrektywy do końca 2015 r.). W związku z tym, że zasięg obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego, stanowiącego element wdrażania Dyrektywy ściekowej, obejmuje teren całego kraju mapa wykazu obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego nie została załączona. B. obszary narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych (wg ustawy Prawo wodne) Obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN) stanowią obszary, z których mają miejsce spływy do wód powierzchniowych i/lub podziemnych uznanych za wody wrażliwe (zawierających lub mogą zawierać ponad 50 mg/l azotanów), jeżeli nie zostaną podjęte działania opisane w dyrektywie oraz mają miejsce spływy do wód eutroficznych lub takich, które oceniono jako mogące stać się eutroficznymi, jeżeli nie zostaną podjęte działania. Dyrektywa azotanowa dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, transponowana została do prawodawstwa polskiego poprzez: ustawę Prawo wodne, ustawę z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: 2013 poz z późn. zm.), dalej ustawa Prawo ochrony środowiska, ustawę z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U nr 147 poz. 1033). oraz rozporządzenia wykonawcze do ww. ustaw: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U nr 241 poz. 2093), 45

46 rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U nr 4 poz. 44), rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania (tekst jednolity: Dz. U poz. 393). W ramach wdrażania Dyrektywy azotanowej wyznaczono w Polsce dla pierwszego okresu jej wdrażania ( ) 21 obszarów OSN, obejmujących 2% powierzchni kraju, a dla drugiego okresu ( ) 19 OSN obejmujących 1,49% powierzchni kraju. Podstawą wyznaczenia OSN była: ocena zanieczyszczenia wód azotanami, dokonana w oparciu o wyniki monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, realizowanego zgodnie z programami Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, ustalenia zakresu wpływu działalności rolniczej na jakość wód dokonane na podstawie rozpoznania i oszacowania wielkości i rodzaju produkcji rolniczej oraz na podstawie analizy warunków środowiskowych, obejmujących: klimat, warunki hydrogeologiczne, rodzaj i zasobność gleb w składniki pokarmowe (azot i fosfor), ukształtowanie terenu, uwarunkowania charakteryzujące zlewnię, z której spływają zanieczyszczenia do wód. W okresie styczeń czerwiec 2012 r. wszystkie rzgw dokonały kolejnej weryfikacji OSN, między innymi na podstawie sporządzonej na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi ekspertyzy pn. Ocena presji rolniczej na stan wód powierzchniowych i podziemnych oraz wskazanie obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Konsekwencją weryfikacji było zwiększenie powierzchni OSN z 4 630,47 km 2 (1,48% powierzchni kraju) do ,06 km 2 (4,46% powierzchni kraju), co stanowi 3-krotny (ok. 200%) wzrost w stosunku do stanu z 2008 r. W chwili obecnej na obszarze kraju ustanowionych jest 48 obszarów OSN. Na obszarze dorzecza Świeżej nie ustanowiono obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN). obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, gdzie utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie, w tym właściwe miejsca w ramach programu Natura 2000, wyznaczone na mocy Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z , str. 7, z późn. zm., dalej Dyrektywa siedliskowa) oraz Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. WE L 20 z , str. 7 z późn. zm.; dalej Dyrektywa ptasia) (wg RDW). obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, ustanowionych w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r., nr 92, poz. 880 z późn. zm.), dalej ustawa o ochronie przyrody, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie (wg ustawy Prawo wodne) Analizowany rejestr obszarów chronionych obejmuje wyłącznie obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków silnie związanych z wodami. Tereny te objęte są formami ochrony wynikającymi z ustawy o ochronie przyrody. 46

47 Spośród tych obszarów wyróżnia się należące do sieci Natura 2000: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz obszary mające znaczenie dla wspólnoty (OZW), utworzone na mocy: Dyrektywy ptasiej, transponowanej przez ustawę o ochronie przyrody, a w szczególności przez: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. z 2011 r., nr 25, poz. 133), oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 marca 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U poz. 358). Dyrektywy siedliskowej, transponowanej przez ustawę o ochronie przyrody, a w szczególności przez: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U nr 77 poz. 510 z późn. zm.). Na obszarze dorzecza Świeżej nie występują obszary o znaczeniu dla wspólnoty. Natomiast obszar specjalnej ochrony ptaków: Ostoja Warmińska położona jest na całym obszarze dorzecza Świeżej hektarów. Oprócz obszarów należących do sieci Natura 2000 rejestr obejmuje obszary, których utworzenie reguluje ustawa o ochronie przyrody. Są to: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu. Parki Narodowe: Przepisy prawne dotyczące Parków Narodowych określa ustawa o ochronie przyrody, a także szereg przepisów wykonawczych, m. in.: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 maja 2005 r. w sprawie parków narodowych lub niektórych ich obszarów, gdzie za wstęp pobiera się opłaty (Dz. U. nr 91 poz. 765). Wszystkie parki narodowe na terytorium Polski włączone zostały do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Większość parków narodowych posiada otuliny. Wszystkie polskie parki narodowe związane są ściśle z wodami, a wiele występujących na ich terenie gatunków roślin, zwierząt oraz grzybów, jest zależna od wody bądź podlega w znacznym stopniu wpływom gospodarki wodnej. Na obszarze dorzecza Świeżej nie ustanowiono parków narodowych. Rezerwaty przyrody: Rezerwaty przyrody są powoływane na drodze rozporządzenia wojewody. Większość rezerwatów jest ściśle powiązana z wodami, bądź ma związek pośredni związany z występowaniem gatunków roślin i zwierząt zależnych od wody i podlegających wpływom gospodarki wodnej. Na obszarze dorzecza Świeżej, w jego środkowej części występuje jeden rezerwat przyrody: Jezioro Martwe i zajmuje on zaledwie 18 ha. Parki Krajobrazowe: Parki krajobrazowe powoływane są na drodze rozporządzenia wojewody. Na obszarze dorzecza Świeżej nie ustanowiono parków krajobrazowych. Obszary chronionego krajobrazu Obszary chronionego krajobrazu wyznacza się na drodze uchwały sejmiku województwa. 47

48 Na obszarze dorzecza Świeżej występują dwa obszary chronionego krajobrazu, o łącznej powierzchni 6336 hektarów, co stanowi blisko 40% powierzchni tego dorzecza. Spośród obszarów chronionych zależnych od wód, zlokalizowany jest 1 obszar OSO należący do sieci Natura 2000, 1 rezerwat i 2 obszary chronionego krajobrazu. Graficzne odwzorowanie położenia obszarów chronionych przedstawione zostało w załączniku nr 16, zaś ich zestawienie tabelaryczne zawarto w załączniku nr 16a. 48

49 6. ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI 6.1. Ogólna charakterystyka klimatu na obszarze dorzecza Świeżej na tle klimatu Polski Z uwagi na dostępną skalę opracowań prognoz zmienności i zmian klimatu, modelowanych w odniesieniu do terytorium kraju, zdecydowano o przedstawieniu cech klimatu dorzecza na tle klimatu Polski. Zabieg ten umożliwia wyróżnienie swoistych cech klimatu dorzecza, w tym cech wspólnych z innymi regionami kraju. Jednocześnie ułatwiona jest percepcja analizy przestrzennej zmienności i zmian klimatu prognozowanych dla dorzecza w aspekcie presji wynikającej ze zróżnicowania warunków prognozowanych dla kraju. Polska położona jest w strefie klimatu umiarkowanego o charakterze przejściowym pomiędzy klimatem lądowym i morskim, co jest efektem ścierania się mas wilgotnego powietrza znad Atlantyku z suchym powietrzem z głębi kontynentu euroazjatyckiego. W konsekwencji klimat charakteryzuje się dużą zmiennością pogody i zróżnicowaniem przebiegu pór roku w następujących po sobie latach. Pogoda kształtowana jest przez stałe układy baryczne niż islandzki i wyż azorski oraz sezonowo zmieniające się ciśnienia baryczne znad Azji wyż wschodnioazjatycki (zima) i niż południowoazjatycki (lato). Dodatkowo, w obrębie dorzecza Świeżej wzmożone jest oddziaływanie arktycznych mas powietrza z północy i północnego wschodu. Ilościowym przejawem przejściowości klimatu jest zachmurzenie sięgające 60-70% dni w roku. Największe zachmurzenie notowane jest w listopadzie, najmniejsze w sierpniu i wrześniu. Średnia liczba dni pochmurnych (zachmurzenie powyżej 80%) wynosi dni w roku, zaś dni pogodnych jest w roku (zachmurzenie poniżej 20%). Obszar dorzecza położony jest w strefie przeważających wiatrów wschodnich, zaś zimą, zwłaszcza w grudniu i styczniu ich przewaga się zmniejsza na rzecz wiatrów północnych i północno - wschodnich. Średnia roczna temperatura powietrza w kraju waha się od 5 C (Zakopane) do 9 C (Kotlina Sandomierska, Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Pojezierze Wielkopolskie oraz zachodnia część Pojezierza Pomorskiego i Pobrzeża). Najcieplejszym obszarem jest południowo-zachodnia część Polski, najchłodniejszym obszary górskie i północno-wschodnia część kraju, obejmująca swym zasięgiem wschodnią część dorzecza Świeżej, ale w złagodzonej formie ze względu na korzystny wpływ Morza Bałtyckiego (rysunek 6). Średnia roczna amplituda temperatury sięga na obszarze dorzecza nieco poniżej 20 C, liczba dni mroźnych (temp. maks. poniżej 0 C), wzrastająca na wschód (do 50 dni). Liczba dni z przymrozkami (temp. min poniżej 0 C) na obszarze dorzecza wynosi do czyli niewiele mniej niż na obszarze dorzecza Niemna (ponad 120), przy czym maleje ku zachodowi dzięki łagodzącemu oddziaływaniu Bałtyku. Typowe dla przejściowości klimatu Polski jest zróżnicowanie przestrzenne średniej temperatury miesięcznej w wieloleciu (tabela 5). Na podstawie analizy średniej wieloletniej temperatury powietrza na obszarze Polski, w II połowie XX w. wyróżnia się wyraźne ocieplenie, począwszy od lat 80-tych. Wskazują na to dane dla 28 wybranych stacji meteorologicznych (tabela 5). Warunki termiczne zmieniają się przestrzennie z różną intensywnością w poszczególnych częściach kraju względem pór roku, ale co istotne roczne trendy wzrostu temperatury są istotne dla całego państwa (tabela 6). Przyrost temperatury powietrza intensywnie zaznacza się na obszarze dorzecza; jest intensywniejszy dla pory chłodnej, słabiej zaznacza się w porze letniej, ale nie przekracza 1 C. Ponadto, w tym samym okresie stwierdzono w skali kraju i w obrębie obszaru dorzecza przyrost częstości występowania ekstremalnych warunków termicznych, zarówno skrajnie wysokiej temperatury maksymalnej i minimalnej dobowej, skrajnie 49

50 niskiej temperatury dobowej, występowanie dób tropikalnych (Kossowska-Cezak, Wawer 2014 r.) 44. Obserwuje się nasilanie się dynamiki zmian termicznych w kraju. Niekorzystne zjawiska termiczne ujawniające się od lat 90-tych XX w. (uciążliwe dla ludności, środowiska i gospodarki) to: dotkliwe fale upałów (dni z maksymalną temperaturą dobową powietrza 30 C utrzymującą się przez co najmniej 3 dni), dni upalne (z temperaturą maksymalną 30 o C), z najdłuższymi ciągami dni upalnych trwającymi 17 dni. Na większości obszaru Polski obserwuje się tendencje spadkowe liczby dni mroźnych i bardzo mroźnych, ale długość trwania okresów mroźnych na przeważającym obszarze kraju wykazuje niewielką tendencję wzrostową. Najdłużej trwające okresy bardzo mroźne typowe są w północno-wschodniej i wschodniej Polsce (10-20 w ostatnim 40-leciu) w tym m. in. wschodnia część dorzecza Świeżej. Rysunek 6. Średnia temperatura powietrza w o C na obszarze Polski ( ) źródło: opracowanie własne na podstawie Atlasu Klimatu Polski 44 Kossowska-Cezak U., Wawer J., SKRAJNOŚCI TERMICZNE W KLIMACIE WARSZAWY ( ), Prace i Studia Geograficzne, WGSR UW, Warszawa 2014 r. 50

51 Tabela 5. Średnie miesięczne i roczne wartości temperatur powietrza ( C) na obszarze Polski ( ) lp. stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rok 1 Białystok -3,5-2,7 1,0 6,8 12,8 15,7 17,2 16,5 11,9 7,0 1,8-1,6 6,9 2 Chojnice -2,1-1,4 1,8 6,5 12,2 15,0 16,8 16,6 12,2 7,6 2,5-0,5 7,3 3 Jelenia Góra -1,6-0,7 2,9 6,6 11,8 14,6 16,3 16,0 12,2 8,0 2,7-0,2 7,4 4 Katowice -1,7-0,4 3,3 8,0 13,3 16,0 17,7 17,4 13,2 8,3 3,1-0,3 8,2 5 Kielce -2,9-1,6 2,1 7,2 12,9 15,7 17,3 16,9 12,4 7,6 2,1-1,1 7,4 6 Koszalin -0,4 0,1 2,9 6,6 11,8 14,8 16,8 16,8 13,0 8,9 4,0 1,1 8,0 7 Kraków -2,3-0,9 3,1 8,0 13,4 16,2 17,8 17,5 13,2 8,4 2,8-0,6 8,0 8 Lublin -3,1-2,0 1,8 7,4 13,1 15,8 17,3 17,0 12,6 7,6 2,1-1,3 7,4 9 Łódź -2,0-1,0 2,8 7,7 13,4 16,1 17,7 17,6 13,0 8,2 2,8-0,4 8,0 10 Mława -2,8-2,0 1,7 7,1 12,9 15,7 17,3 17,1 12,4 7,5 2,1-1,0 7,3 11 Olsztyn -2,5-1,8 1,6 6,7 12,4 15,4 17,1 16,8 12,3 7,7 2,4-0,8 7,3 12 Opole -0,9 0,2 4,0 8,4 13,9 16,6 18,4 18,2 13,9 9,2 3,8 0,6 8,9 13 Poznań -1,0-0,2 3,4 7,9 13,5 16,3 18,1 17,8 13,3 8,6 3,4 0,5 8,5 14 Rzeszów -2,6-1,3 2,7 8,0 13,4 16,4 17,9 17,4 13,2 8,3 2,8-0,7 8,0 15 Suwałki -4,0-3,4 0,1 6,0 12,1 15,1 16,6 16,3 11,5 6,6 1,3-2,2 6,3 16 Szczecin -0,1 0,6 3,8 7,8 13,2 16,0 18,0 17,7 13,6 9,0 4,2 1,4 8,8 17 Terespol -3,1-2,2 1,8 7,8 13,7 16,4 17,8 17,3 12,6 7,6 2,2-1,2 7,6 18 Toruń -1,6-0,8 2,7 7,6 13,3 16,3 18,0 17,3 13,1 8,3 3,1 0,0 8,1 19 Warszawa -2,2-1,2 2,6 7,9 13,7 16,5 18,1 17,7 13,0 8,1 2,8-0,4 8,1 20 Wrocław -0,9 0,2 3,9 8,2 13,5 16,3 18,1 17,8 13,6 8,9 3,6 0,7 8,7 21 Zakopane -3,7-2,9 0,3 4,8 10,1 12,8 14,5 14,2 10,4 6,1 0,8-2,5 5,4 22 Zielona Góra -0,9 0,1 3,6 7,9 13,4 16,2 18,1 18,0 13,6 8,8 3,4 0,5 8,6 źródło: Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno- Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 51

52 Tabela 6. Średnie roczne temperatury powietrza ( C) na obszarze Polski lp. stacja Białystok 6,9 7,2 7,4 2 Bielsko-Biała 8,1 8,4 8,6 3 Chojnice 7,3 7,6 7,9 4 Częstochowa 8,0 8,2 8,5 5 Gorzów Wielkopolski 8,6 9,0 9,2 6 Hel 8,1 8,4 8,6 7 Jelenia Góra 7,4 7,7 7,9 8 Kalisz 8,4 8,8 9,0 9 Katowice 8,2 8,6 8,6 10 Kielce 7,4 7,7 7,9 11 Kłodzko 7,4 7,6 7,8 12 Koszalin 8,0 8,4 8,6 13 Kraków 8,1 8,5 8,8 14 Lublin 7,4 7,7 7,9 15 Łeba 7,7 8,0 8,2 16 Łódź 8,0 8,3 8,5 17 Mława 7,3 7,7 7,9 18 Nowy Sącz 8,2 8,5 8,7 19 Poznań 8,5 8,8 9,1 20 Rzeszów 7,9 8,2 8,5 21 Szczecin 8,8 9,1 9,3 22 Śnieżka 0,6 1,0 1,2 23 Terespol 7,5 7,9 8,1 24 Toruń 8,1 8,5 8,7 25 Warszawa 8,1 8,3 8,6 26 Włodawa 7,5 7,8 8,0 27 Zakopane 5,4 5,8 5,8 28 Zielona Góra 8,5 8,8 9,1 źródło: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 52

53 pobrzeże pojezierze niziny wyżyny Podkarpacie Sudety Karpaty Polska Tabela 7. Sezonowe i roczne wartości współczynników trendu ( o C/10 lat) średniej temperatury powietrza w poszczególnych regionach i Polsce obliczone dla wielolecia (pogrubiono wartości istotne statystycznie na poziomie 1 α = 0,95) sezony zima 0,40 0,42 0,40 0,31 0,33 0,31 0,34 0,38 wiosna 0,40 0,38 0,35 0,32 0,37 0,30 0,38 0,36 lato 0,22 0,15 0,15 0,13 0,19 0,20 0,25 0,17 jesień 0,08 0,06 0,07 0,01 0,03 0,04 0,07 0,06 rok 0,27 0,25 0,24 0,19 0,22 0,2 0,25 0,24 źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. Zróżnicowanie termiczne w przebiegu rocznym skutkuje wykształceniem sześciu pór roku: przedwiośnie (0 5 C), wiosnę (5 15 C), lato (powyżej 15 C), jesień (5 15 C), przedzimie (0-5 C), zimę (poniżej 0 C). Czas trwania pór roku jest zróżnicowany regionalnie: lato trwa od dni w północnej części Polski (warunki typowe dla dorzecza Świeżej), do 100 dni na południowym wschodzie, w części środkowej, zachodniej i południowo-zachodniej, zima od dni nad morzem i na zachodzie do 3 4 miesięcy na północnym wschodzie, a w Tatrach nawet do 6 miesięcy. Średnio okres wegetacyjny w Polsce trwa 214 dni, regionalnie wynosi około 200 dni. Przyrost średniej rocznej temperatury powietrza na obszarze dorzecza w ostatnim 30- leciu wpływa na skrócenie okresu przedwiośnia oraz powolnego, słabo zauważalnego dotychczas wydłużania okresu wegetacyjnego. Opady atmosferyczne to statystycznie najbardziej zmienny przestrzennie element klimatu; wystąpienie opady jest generowane jednocześnie przez warunki lokalne (ukształtowanie powierzchni, bilans energetyczny) oraz ogólną cyrkulację atmosfery. Średnia suma opadów nie osiąga w kraju 600 mm; charakterystyczne jest zróżnicowanie przestrzenne opadów: od poniżej 500 mm w środkowej części Polski, 800 mm na wybrzeżu oraz ponad 1000 mm w Tatrach (rysunek nr 7). Na podstawie 22 stacji meteorologicznych w kraju (tabela 8), stwierdzono najniższe średnie opady w lutym (średnio w wieloleciu : 27 mm, na stacjach w Terespolu i Warszawie: 22 mm). Miesiąc najobfitszy w opady to lipiec ze średnią 83 mm (maksimum 107 mm w Jeleniej Górze). W obrębie dorzecza typowe są nieco niższe opady ( mm) w stosunku do sąsiadujących obszarów dorzeczy. Sezonowo, najwyższe sumy opadów występują w miesiącach letnich (2-3 krotnie wyższe niż zimą, w Karpatach 4-krotnie wyższe) (tabela 8). Deszcze nawalne (opady atmosferyczne o natężeniu >2 mm/min) występują sporadycznie, z największą częstotliwością w lipcu, często towarzyszą im burze. 53

54 Rysunek 7. Opady atmosferyczne - wysokości średnie roczne (mm) źródło: Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 2005 r. 54

55 Tabela 8. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych (mm) na obszarze Polski ( ) lp. stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII rok 1 Białystok Chojnice Jelenia Góra Katowice Kielce Koszalin Kraków Lublin Łódź Mława Nowy Sącz Olsztyn Opole Poznań Rzeszów Suwałki Szczecin Terespol Toruń Warszawa Wrocław Zielona Góra źródło: Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno - Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa Opad śniegu to od 15 do 20% rocznej sumy ogólnej opadów, zasadniczo występuje od listopada do kwietnia. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi do dni, ale jest zmienna w sąsiadujących latach. Negatywnie na długość występowania pokrywy śniegu wpływa sąsiedztwo Bałtyku. W literaturze nie ma zgodności co do występowania trendu zmiany sumy opadów (Kożuchowski, Żmudzka 2003 r. 45, Zawora, Ziernicka 2003 r. 46, Kożuchowski 2004 r. 47 ). Z danych zestawionych przez 45 Kożuchowski K., Żmudzka E. 100-Year Series of Areally Averaged Temperatures and Precipitation Totals in Poland, [w:] J.L. Pyka, M. Dębicka, A. Szczepankiewicz Szmryka, M. Sobik, M. Błaś (red.), Man and Climate in the 20th Century, Studia Geograficzne, 75, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2542, Wrocław 2003 r. 46 Zawora T., Ziernicka A. Precipitation variability in time in Poland in the light of multi-annual mean values ( ). Studia Geograficzne 75 Acta Universitatis Wratislaviensis No 2542, Wrocław 2003 r. 55

56 Wibig, Jakusik (2012) 48 wynika silne zróżnicowanie średniej rocznej obszarowej sumy opadów, z bardzo niewielką tendencją wzrostową w skali kraju (rysunek 8). Regionalnie, obserwuje się zmienność tendencji rocznych sum opadów (rysunek 9): w 5 z 14 regionów stwierdza się tendencję wzrostu sumy rocznej opadów (największe przyrosty w regionach Pobrzeży Południowobałtyckich i Pobrzeża Wschodniobałtyckiego oraz Zewnętrznych Karpat Zachodnich). Największe spadki opadów dotyczą Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, Nizin Sasko- Łużyckich, a także na Wyżyny Środkowomałopolskiej co jest szczególnie niekorzystne w kontekście korzystnych warunków glebowych dla rozwoju rolnictwa. W obrębie obszaru dorzecza Świeżej nie stwierdza się istotnych różnic w tym zakresie, powodem jest stabilizujące oddziaływanie Bałtyku. Podobnie jak w przypadku temperatury powietrza, na przeważającym obszarze kraju stwierdza się narastającą zmienność opadów oraz zmianę struktury opadów. W ostatnim 30-leciu zwiększa się częstości występowania okresów z niedostatkiem i nadmiarem opadów. Wzrost współczynnika zmienności opadów jest skorelowany ze wzrostem częstości zachmurzenia typu konwekcyjnego. Oznacza to zwiększenie częstości występowania intensywnych, ale krótkotrwałych opadów typu konwekcyjnego, co sprzyja występowaniu lokalnych powodzi błyskawicznych. Tendencja ta nie ujawnia się w sposób zdecydowany w obrębie obszaru dorzecza Świeżej. Rysunek 8. Przebieg wieloletni średniej rocznej obszarowej sumy opadów dla Polski ( ) źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. 47 Kożuchowski K. Zmienność opadów atmosferycznych w Polsce w XX i XXI wieku, [w:] Kożuchowski K., (red.), Skala, uwarunkowania i perspektywy współczesnych zmian klimatycznych w Polsce, Łódź 2004 r. 48 Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. 56

57 Rysunek 9. Przebieg wieloletni średniej rocznej obszarowej sumy opadów w Polsce i regionach źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. Długości okresów bezopadowych (liczba dni bez opadu lub z opadem poniżej 1 mm) w latach na wschód od Wisły wydłuża się, nawet o 5 dni/10 lat. W tym rejonie w dziesięcioleciu stwierdzono najczęściej występującą klęską suszy (atmosferycznej, glebowej i hydrologicznej). Okresowe pojawianie się susz jest cechą charakterystyczną klimatu Polski, ale w ostatnim 30-leciu obserwuje się wzrost częstości i czasu ich trwania; w latach , susze wystąpiły 9 razy w różnych okresach roku. Tendencja ta zaznacza się również, ale z uwagi na udział jezior w strukturze hydrograficznej oraz oddziaływanie Morza Bałtyckiego przebieg suszy jest złagodzony. Polska, należąca do regionu Europy Środkowej, wskazywany jest w literaturze przedmiotowej jako obszar obserwowania silnych, istotnych statystycznie trendów zmniejszania się zachmurzenia ogólnego (rysunek 10). 57

58 Rysunek 10. Zmienność średniego obszarowego rocznego zachmurzenia ogólnego w Polsce w okresie źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r. Współczesne rozchwianie klimatu, polegające na wzroście częstości występowania skrajnych wartości elementów pogody nawet w sąsiadujących latach i sezonach, potwierdzone jest wynikami badań instrumentalnych od początku lat 80-tych XX w. Prognozy krótkoterminowe, o horyzoncie czasowym 5-10 lat, zawierają z reguły 2 rodzaje wniosków: globalnie następuje proces ocieplenia klimatu o zróżnicowanej intensywności zmian regionalnych, regionalnie narasta rozchwianie klimatu przejawiające się wzrostem częstości występowania stanów ekstremalnych. Lokalnie, niejednokrotnie trudności sprawia rozdzielenie trendu zmiany klimatu, który jest maskowany jego narastającą zmiennością rozchwianie klimatu. Prognozy zmian klimatu zostały w Polsce wykonane w ramach opracowań: Projekt KLIMAT - Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo (opracowane w IMGW, 2012 r.) oraz Projekt KLIMADA (MŚ, symulacje ICM, 2013 r.). W Projekcie KLIMAT za podstawę rozważań przyjęto trzy scenariusze rozwojowe IPCC o kodowych nazwach przyjętych w Special Report of Emission Scenarios: A1B, A2 i B1: 1. scenariusz A2: zakłada rozwój w oparciu o kryteria ekonomiczne, zwiększenie różnic między biednymi i bogatymi krajami, szybki wzrost ludności, szczególnie w krajach rozwijających się, brak zaangażowania w kwestiach ekologicznych i postęp technologiczny najsłabszy w porównaniu do innych scenariuszy; 2. scenariusz B1: zakłada wysoki poziom świadomości ekologicznej i społecznej, odejście od postaw konsumpcyjnych, czysto ekonomicznych na rzecz zrównoważonego rozwoju; 58

59 rządy, biznes, media i ludzie przywiązuj do tego dużą wagę, świadomie i intensywnie inwestuje się w technologie, efektywność, ekologię; 3. scenariusz A1B (wariant pośredni): zakłada bardzo szybki wzrost gospodarczy; populacja rośnie do roku 2050 a następnie zmniejsza się, szybko są wdrażane nowe i efektywne technologie, zwiększona współpraca gospodarcza i migracja ludności powodują wyrównywanie poziomu cywilizacyjnego i poziomu dochodów między regionami świata wariant ten zakłada zrównoważony układ systemów energetycznych, powstały w wyniku równomiernego rozwoju wszystkich form wytwarzania energii. W ramach Projektu KLIMADA opracowano scenariusze zmian klimatu dla Polski, które stanowi opisy prawdopodobnych przyszłych warunków klimatycznych przy zastosowaniu scenariusza globalnych zmian emisji gazów cieplarnianych opracowanego przez IPCC SRES A1B. Scenariusz A1B to odzwierciedlenie warunków średnich, zalecanych przy kształtowaniu polityki adaptacji do nadchodzących zmian. Dla obszaru Polski prognozy krótkoterminowe modeli klimatycznych scenariusza A1B wskazują m. in. (projekt KLIMADA 2013): 1. spodziewane zmiany średniej temperatury powietrza ( C) w Polsce w okresie (rysunek 11), 2. liczba dni z temperaturą maksymalną większą od 25 C w latach (rysunek 12), 3. liczba dni z temperaturą minimalną ujemną poniżej 0 C w latach (rysunek 13), 4. długość okresu wegetacyjnego (śr. temp dobowa >5 C) w Polsce w dniach w okresie (rysunek 14), 5. przyrost liczby dni z temperaturą maksymalną większą niż 25 C w odniesieniu do okresu referencyjnego (rysunek 15), 6. spadek liczby dni z temperaturą maksymalną mniejsza niż -10 C w odniesieniu do okresu referencyjnego (rysunek 16), 7. wzrost częstości występowania wiatru o dużych prędkościach (trąby powietrzne i tornada), 8. sumy roczne opadów nie będą się znacząco różniły w stosunku do warunków historycznych (przewidywany wzrost jest spodziewany poniżej 5% dotychczasowej średniej sumy rocznej), 9. przyrost letniej sumy opadów na niekorzyść opadów zimowych, 10. liczba dni z pokrywą śnieżną w cm (lata ) (rysunek 17), 11. różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów mokrych (>10 mm/d) (rysunek 18) 12. maksymalny opad dobowy w mm (średnie dziesięcioletnie) w okresie (rysunek 19), 13. wzrost częstości występowania suszy atmosferycznej, 14. różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów suchych (< 1mm/d) (rysunek 20), 15. wzrost częstości występowania oraz przyrost czasu trwania suszy glebowej (deficyt wody w glebie) i hydrologicznej (obniżanie zasobów wód podziemnych i powierzchniowych). 59

60 Rysunek 11. Spodziewane zmiany średniej temperatury powietrza ( C) w Polsce w okresie źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 r. 60

61 Rysunek 12. Liczba dni z temperaturą maksymalną większą od 25 o C w latach źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 13. Liczba dni z temperaturą minimalną ujemną poniżej 0 C w latach źródło: SPA 2020, KLIMADA

62 Rysunek 14. Długość okresu wegetacyjnego (śr. Temp. dobowa >5 C) w Polsce w dniach w okresie źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 15. Przyrost liczby dni z temperaturą maksymalną większą niż 25 o C w odniesieniu do okresu referencyjnego źródło: SPA 2020, KLIMADA

63 Rysunek 16.Spadek liczby dni z temperaturą maksymalną mniejsza niż -10 o C w odniesieniu do okresu referencyjnego źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 17. Liczba dni z pokrywą śnieżną w cm (lata ) źródło: SPA 2020, KLIMADA

64 Rysunek 18. Różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów mokrych (>10 mm/d) źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 19. Maksymalny opad dobowy w mm (średnie dziesięcioletnie) w okresie źródło: SPA 2020, KLIMADA

65 Rysunek 20. Różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów suchych (< 1 mm/d) źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Modele zmienności i zmian klimatu o dużej rozdzielczości (czyli przybliżające zmienność przestrzenną parametrów klimatu dla powierzchni kilkusetkilometrowych, rozdzielczość 15 x15, rozdzielczość 25 km x 25 km) wskazują na znaczące zróżnicowanie przestrzenne wymienionych powyżej parametrów. Należy jednak pamiętać, iż w krótkim okresie gradient zmienności przestrzennej nie odbiega od współczesnej zmienności elementów klimatycznych. Istotą różnicy dla krótkiego okresu prognozy jest wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia zjawisk i procesów wymienionych w tej krótkiej liście w najbliższej przyszłości. Wibig, Jakusik (2012 r.) zwracają uwagę na konieczne w modelach regionalnych o dużej rozdzielczości pozwala na znacząco lepszy opis parametrów podłoża (elementu sterującego lokalnymi parametrami pogodowymi), ale wciąż nie spełniają kryteriów oczekiwanych dokładnością lokalnej prognozy. 65

66 6.3. Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r. Obszar dorzecza Świeżej charakteryzuje się małym zróżnicowaniem warunków przyrodniczych uczestniczących w kształtowaniu lokalnej zmienności i zmian klimatu. Z uwagi na położenie w północnej części kraju, obszar dorzecza eksponowany jest na napływ mas powietrza kontynentalnego oraz arktycznego, zaś cechy klimatu łagodzone przez wpływ Bałtyku (Woś 1999 r.). Pobrzeża Wschodniobałtyckie wraz z kompleksem pojeziernym środkowej i północno-wschodniej części kraju to obszar, dla którego prognozuje się największy wpływ ocieplenia klimatu na funkcjonowanie środowiska przyrodniczego. Pod względem warunków klimatycznych znajdują się w strefie lokalnego, ocieplającego oddziaływania Morza Bałtyckiego, malejącemu ku wschodowi. Stwierdzono tu istotny statystycznie wzrost temperatury powietrza: średniej rocznej oraz poszczególnych pór roku. Na obszarze dorzecza prognozowane jest zwiększenie liczby dni gorących, przy zachowaniu dotychczasowych warunków występowania liczby dni zimnych. Wpływ Morza Bałtyckiego zaznacza się również w postaci wzrostu średniej rocznej sumy opadu na obszarze dorzecza w porównaniu do obszarów południowych. Prognozy nie stwierdzają istotnych zmian w rozkładzie opadów na obszarze dorzecza ani dla czasu trwania suszy atmosferycznej, ani długości trwania okresów mokrych. Jania i Zwoliński (2011 r.) stwierdzają, że obszar pojezierny w stosunku do pozostałych regionów kraju jest najbardziej odporny (najmniej narażony) na przyrodnicze zdarzenia ekstremalne pod względem częstości i obszaru występowania. Obszar tego dorzecza ma charakter konserwatywny: nie stwierdza się podatności na występowanie osuwisk, intensywnej erozji gleb, procesów erozji wodnej. Jako bardzo mało prawdopodobne określa się występowanie ekstremalnych wezbrań w rozumieniu definiowania błyskawicznych powodzi, równie niskie prawdopodobieństwo ma wystąpienie głębokiej suszy hydrologicznej. Odporności środowiska sprzyjają jeziora o zróżnicowanej pojemności, stabilizujące zasoby wód powierzchniowych i podziemnych. Istotnym zagrożeniem dla gospodarki wodnej jest stwierdzony oraz prognozowany znaczący przyrost średniej temperatury powietrza na obszarze dorzecza. Podąża za tym prognozowane znaczące wydłużenie okresu wegetacyjnego roślin. Już współczesny, niewielki przyrost temperatury skutkuje wzrostem parowania wpływającym na wielkoobszarowe obniżanie stanu wody jezior. Należy z dużym prawdopodobieństwem zakładać kontynuację tej tendencji w przyszłości. Skutkować to będzie regionalnym obniżaniem zasobów wód powierzchniowych. Na zmniejszenie objętości zasobów wód powierzchniowych będzie również w przyszłości oddziaływać intensywnie zapotrzebowanie na wodę w rolnictwie: wydłużenie okresu wegetacyjnego będzie sprzyjało intensyfikacji działalności rolniczej, szczególnie, że sprzyjają temu dobre parametry glebowe. Oczywiście przemiany te mają charakter długookresowy. Wzrost temperatury średniej rocznej będzie oddziaływał również na termikę wód powierzchniowych, co może w długim okresie skutkować zmianami flory i fauny rzeczno-jeziornej. Przy intensywnym wydłużaniu okresu wegetacji oraz obniżaniu zasobów wód powierzchniowych należy spodziewać się wzrostu stężenia substancji rozpuszczonych oraz zwiększenia procesu eutrofizacji, szczególnie w niewielkich, izolowanych akwenach wodnych. 66

67 6.4. Wskazania do wdrożenia adaptacji dla działań wrażliwych klimatycznie Pomimo, iż prognozowana zmiana klimatu będzie w ogólności postępować ewolucyjnie, prognozy krótkoterminowe (o charakterze pojeziernym) wskazują na intensywne narastanie zmienności klimatu. Najważniejsza tendencja w prognozach w rozpatrywanej skali dotyczy największego względnego przyrostu temperatury powietrza. Pociąga to za sobą wielorakie negatywne konsekwencje środowiskowe: przyrost intensywności parowania skutkujący obniżaniem się lustra wód jeziornych, wzrost koncentracji roztworów w wodach powierzchniowych, wzrost temperatury wód powierzchniowych, wzrost korzystnych warunków dla nasilenia eutrofizacji, inwazja nowych gatunków flory i fauny (nie tylko wodnej), wreszcie intensyfikacja działalności rolniczej w wyniku wydłużania się okresu wegetacyjnego. Dodatkowo prognozuje się znaczące skrócenie czasu trwania opadów, skrócenie czasu trwania pokrywy śnieżnej, wydłużanie suszy glebowej i hydrologicznej, tendencję do postępującego deficytu dobrej jakości zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Weryfikacja klimatyczna wskazuje na obszarze tego dorzecza grupę działań wyróżniających się wrażliwością klimatyczną, wymagających wdrożenia programu adaptacyjnego w następujących obszarach: 1. gospodarka przestrzenna: wdrażanie planów miejscowych w celu zmniejszenia strat materialnych (indywidualnych, przemysłowych i komunalnych) powodowanych zwiększonym prawdopodobieństwem wystąpienia na obszarze dorzecza tendencji do obniżania się horyzontu płytkich wód gruntowych i korygowania zasięgu stref ochronnych dla zbiorników wodnych, 2. gospodarka komunalna: weryfikacja pozwoleń wodno-prawnych na korzystanie z wód powierzchniowych i podziemnych oraz zabezpieczenie dostępu do wody do celów komunalnych jako konsekwencja tendencji do występowania i wydłużania się okresów suszy glebowej i hydrologicznej, dodatkowo potęgowanej zapotrzebowaniem na wodę do celów rolniczych, 3. gospodarka rolna i leśna: wdrażanie metod zwiększenia retencji powierzchniowej i podziemnej w celu zapobiegania i niwelowania negatywnych skutków obniżania się lustra wody w jeziorach, suszy atmosferycznej oraz obniżania się zasobów wód powierzchniowych, wprowadzanie narzędzi ochrony gleb przed erozją, 4. infrastruktura komunikacyjna, techniczna, zabudowa mieszkalna i inna: uwzględnienie w projektach zagrożeń wynikających ze zmienności i zmiany klimatu - zmian temperatury, oblodzenia i silnych wiatrów (stwierdzony istotny, rosnący trend występowania trąb powietrznych), wdrażanie działań hydrotechnicznych zapobiegających intensyfikacji deficytu wód powierzchniowych. Sukcesywne wdrażanie programów adaptacyjnych, tworzonych celowo dla poszczególnych działań, powinno skutkować złagodzeniem niekorzystnego oddziaływania zmienności klimatu w najbliższym horyzoncie planowania. Niemniej, zaleca się aby program adaptacyjny był przygotowywany stosownie do czasu trwania poszczególnych działań. Należy pamiętać, że wrażliwość klimatyczna będzie miała charakter przyrastający wraz z narastaniem zmiany klimatu w stosunku do warunków aktualnych. Program adaptacji do zmienności i zmian klimatu powinien uwzględniać prognozy zmian klimatu w horyzoncie średnio- i długookresowym. 67

68 7. MONITORING I OCENA STANU Zgodnie z wymogami art. 8 RDW państwa członkowskie zobligowane zostały do utworzenia programów monitoringu, mających na celu ustalenie spójnego i całościowego przeglądu stanu wód na każdym obszarze dorzecza. Monitoring wód powierzchniowych prowadzony jest zgodnie z załącznikiem V RDW i wyróżniamy następujące formy monitoringu:: monitoringu diagnostycznego, który stanowi sieć punktów monitorowania pozwalającą m. in. na zebranie informacji w celu: uzupełnienia i zatwierdzenia oceny wpływu oddziaływań antropogenicznych na stan wód, zaprojektowania przyszłych programów monitorowania, oceny długoterminowych zmian w warunkach naturalnych oraz zmian spowodowanych działalnością człowieka, monitoringu operacyjnego, który ma na celu ustalenia stanu części wód zagrożonych nieosiągnięciem celów ochrony środowiska, oceny wszelkiej zmiany stanu tej części wód w wyniku podjętych programów działań, monitoringu badawczego, który prowadzony jest w przypadkach wystąpienia przekroczeń norm parametrów jakości wody, dla których nie zidentyfikowano źródła zanieczyszczeń lub do określenia wielkości i oceny wpływu incydentalnych zanieczyszczeń oraz tam gdzie monitoring diagnostyczny wykazuje, że cele środowiskowe mogą nie zostać osiągnięte, a nie został ustanowiony tam monitoring operacyjny. monitoring obszarów chronionych, który ma charakter uzupełniający do monitoringu stanu JCWP (monitoringu diagnostycznego, monitoringu operacyjnego). Monitoring wód podziemnych prowadzony jest także zgodnie z załącznikiem V RDW i wyróżniamy następujące formy monitoringu jednolitych części wód podziemnych: 1. monitoring stanu chemicznego a. monitoring diagnostyczny stanu chemicznego, b. monitoring operacyjny stanu chemicznego, c. monitoring badawczy stanu chemicznego; 2. monitoring stanu ilościowego. W celu transpozycji Ramowej Dyrektywy Wodnej w ustawie Prawo wodne zawarto odpowiednie postanowienia dotyczące monitoringu i oceny stanu wód. Na podstawie delegacji zawartej w art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne Minister Środowiska wydał rozporządzenie z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U nr 258, poz. 1550) oraz rozporządzenie z dnia 21 listopada 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U poz. 1558). na podstawie których prowadzony jest monitoring na obszarach dorzeczy w Polsce. Rozporządzenia te są zgodne z Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/39/UE z dnia 12 sierpnia 2013 r. zmieniającą dyrektywy RDW i 2008/105/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej, w zakresie substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. WE L 226 z , str. 1). Rozporządzenie to zostanie po raz kolejny zmienione w wyniku transpozycji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/39/UE z dnia 12 sierpnia 2013 r. zmieniająca dyrektywy RDW i 2008/105/WE, z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej, w zakresie substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. WE L 226 z , str. 1). 68

69 Monitoring wód jest częścią funkcjonującego w Polsce Państwowego Monitoringu Środowiska, a zasady organizacji i funkcjonowania monitoringu zawarte zostały w Programie Państwowego Monitoringu Środowiska opracowanym przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska i zatwierdzonym przez Ministra Środowiska. Program ten jest wypełnieniem przepisu art. 23 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jednolity: Dz. U poz. 686 z późn. zm.), zgodnie z którym Główny Inspektor Ochrony Środowiska jest odpowiedzialny za opracowanie wieloletnich programów Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Programy PMŚ są uchwalane od 1991 r. na okres liczący trzy lata. Aktualny Program PMŚ obowiązuje w latach Za wdrażanie Programu PMŚ odpowiedzialni są: Główny Inspektor Ochrony Środowiska oraz wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska. Zgodnie z art. 155a ustawy Prawo wodne badania wód powierzchniowych w zakresie elementów hydrologicznych i hydromorfologicznych wykonuje państwowa służba hydrologiczno meteorologiczna i przekazuje wyniki tych badań właściwym wojewódzkim inspektorom ochrony środowiska. Wojewódzki inspektor ochrony środowiska prowadzi obserwację elementów hydromorfologicznych na potrzeby oceny stanu ekologicznego. Badania i ocena stanu wód podziemnych w zakresie elementów fizykochemicznych i ilościowych wykonywane są przez państwową służbę hydrogeologiczną (PIG PIB) Wody powierzchniowe Monitoring wód powierzchniowych Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie form i sposobu prowadzenie monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych podstawowym celem jest: uzyskanie spójnego i kompletnego obrazu stanu lub potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego na każdym obszarze dorzecza; przypisanie jednolitej części wód powierzchniowych jednej z pięciu klas; ilościowe ujęcie zmienności elementów jakości i parametrów wskaźnikowych w czasie i przestrzeni dla elementów biologicznych, hydromorfologicznych, fizykochemicznych i chemicznych. Zakres i częstotliwość pomiarów i badań wskaźników w ramach poszczególnych rodzajów monitoringu ustalane są dla każdego punktu pomiarowo kontrolnego osobno, z uwzględnieniem zakresu wskaźników i częstotliwości określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych oraz rozporządzeniu Ministra Środowiska zmieniającym rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych. Sieć punktów pomiarowo kontrolnych ustalana jest na podstawie aktualnego wykazu JCWP oraz wykazów wód będących charakterystyką JCWP określających status oraz typologię JCWP, cele środowiskowe oraz zagrożenie nieosiągnięciem celów środowiskowych a także rodzaj presji oddziaływującej na JCWP. Przy projektowaniu sieci monitoringu wykorzystuje się także uaktualnione wykazy obszarów chronionych. Nową sieć monitoringu tworzy się poprzez weryfikację sieci istniejącej w poprzednim cyklu gospodarowania wodami. Sieć punktów pomiarowo kontrolnych, na którą składają się reprezentatywne diagnostyczne i operacyjne punkty pomiarowo kontrolne, stanowi podstawę oceny stanu jednolitych części wód. 69

70 Monitoring diagnostyczny Monitoring diagnostyczny jednolitych części wód powierzchniowych prowadzi się w celu 49 : ustalenia stanu jednolitych części wód powierzchniowych, tak aby: o uzupełnić informacje na temat rodzajów i wielkości znaczących oddziaływań antropogenicznych, na które narażone są jednolite części wód na danym obszarze dorzecza, o potwierdzić ocenę wpływu znaczących oddziaływań, w tym antropogenicznych; zaprojektowania przyszłych programów monitoringu; dokonania oceny długoterminowych zmian stanu jednolitych części wód powierzchniowych w warunkach naturalnych; dokonania oceny długoterminowych zmian stanu jednolitych części wód powierzchniowych z powodu szeroko rozumianych oddziaływań antropogenicznych; określenia długoterminowych trendów zmian stężeń substancji priorytetowych i innych zanieczyszczeń ulegających bioakumulacji w osadach lub faunie i florze. Wymienione wyżej rozporządzenie określa kryteria wyboru jednolitych części wód powierzchniowych do monitorowania w ramach monitoringu diagnostycznego. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód powierzchniowych, gdy spełnione jest przynajmniej jedno z poniższych kryteriów 50 : w ciekach występuje znaczna zmienność przepływu wód; powierzchnia zlewni, którą zamyka jednolita część wód powierzchniowych płynących, w tym wyznaczonych jako silnie zmienione lub sztuczne przekracza 2500 km 2 ; powierzchnia jednolitej części wód powierzchniowych, takiej jak jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny, w tym wyznaczone jako silnie zmieniona jednolita część wód powierzchniowych, przekracza 50 ha; pojemność maksymalna jednolitej części wód powierzchniowych, takiej jak sztuczny zbiornik wodny lub silnie zmieniona część wód będąca zbiornikiem zaporowym, przekracza 10 mln m 3 ; dana jednolita część wód powierzchniowych przekracza granicę państwa lub jest zlokalizowana przy granicy państwa; jednolita część wód powierzchniowych uznana jest za referencyjną; jednolita część wód powierzchniowych występuje na obszarze chronionym, przeznaczonym do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie. Zgodnie z typologią wielkościową, określoną w załączniku II do RDW (system typologii A), JCWP płynących, które spełniają wymogi dyrektywy i mogą zostać objęte monitoringiem oraz oceną stanu mają powierzchnię większą niż 10 km2. Dopuszcza się jednak objęcie mniejszych JCWP, ważnych dla obszaru dorzecza z ekologicznego punktu widzenia. Obowiązujące przepisy dopuszczają również badanie jezior i zbiorników oraz zbiorników zaporowych o powierzchni mniejszej niż wskazana. W cyklu badawczym monitoring diagnostyczny nie był prowadzony. 49 Tamże 50 Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. Nr 258, poz. 1550) 70

71 Monitoring operacyjny Monitoring operacyjny jednolitych części wód powierzchniowych prowadzi się w celu 51 : ustalenia stanu jednolitych części wód powierzchniowych, które uznano za zagrożone niespełnieniem określonych dla nich celów środowiskowych; dokonania oceny zmian stanu jednolitych części wód powierzchniowych uznanych za zagrożone niespełnieniem celów środowiskowych, wynikających z działań realizowanych w ramach programów mających na celu poprawę jakości jednolitych części wód powierzchniowych; obserwacji zmian objętości i natężenia przepływu w zakresie stosownym dla stanu lub potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego. Rozporządzenie określa kryteria wyboru jednolitych części wód powierzchniowych do monitorowania w ramach monitoringu operacyjnego. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód powierzchniowych, gdy zostało spełnione przynajmniej jedno z poniższych kryteriów 52 : jednolita część wód powierzchniowych została uznana na podstawie oceny wpływu znaczących oddziaływań na stan wód powierzchniowych lub monitoringu diagnostycznego za zagrożoną niespełnieniem określonych dla niej celów środowiskowych; jednolita część wód powierzchniowych jest zagrożona znacznym oddziaływaniem ze strony źródła punktowego lub rozproszonego; jednolita część wód powierzchniowych jest zagrożona znacznym oddziaływaniem hydromorfologicznym; do jednolitej części wód powierzchniowych odprowadzane są substancje z listy substancji priorytetowych; w jednolitej części wód powierzchniowych występują źródła zanieczyszczeń, o których mowa w rozporządzeniu (WE) nr 166/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 r. w sprawie ustanowienia Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń i zmieniającym dyrektywę Rady 91/689/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpadów niebezpiecznych i 96/61/WE z dnia 24 września 1996 r. dotyczącą zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (Tekst mający znaczenie dla Europejskiego Obszaru Gospodarczego) (Dz. Urz. UE L 33 z r., str. 1); jednolita część wód powierzchniowych jest zlokalizowana na obszarze narażonym na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych; jednolita część wód powierzchniowych jest zlokalizowana na obszarze wrażliwym na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych; jednolita część wód powierzchniowych powinna być objęta monitoringiem zgodnie z zaleceniami wynikającymi z planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy i programu wodno-środowiskowego kraju; jednolita cześć wód powierzchniowych na podstawie oceny wpływu znaczących oddziaływań antropogenicznych na stan wód powierzchniowych i monitoringu diagnostycznego uznana jest za zagrożoną niespełnieniem celów środowiskowych, a występuje na obszarze chronionym przeznaczonym do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie. 51 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. Nr 258, poz. 1550) 52 Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 258, poz. 1550) 71

72 Monitoring operacyjny musi być realizowany w odniesieniu do wszystkich JCWP, w przypadku których uznano, w wyniku przeglądu wpływu działalności człowieka i/lub na podstawie wyników monitoringu diagnostycznego, że istnieje ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych. Musi również objąć wszystkie części wód, do których odprowadzane są substancje priorytetowe. Postanowienia RDW są w tym przypadku jednoznaczne i zobowiązują do objęcia monitoringiem operacyjnym wszystkich JCWP zagrożonych. Ponadto monitoringiem operacyjnym należy objąć jednolite części wód, dla których monitoring diagnostyczny wykazał przekroczenie środowiskowych norm jakości lub granic dobrego stanu dla substancji priorytetowych (grupa 4.1.) i dla substancji z grup 3.6 i 4.2. W cyklu badawczym monitoring operacyjny prowadzony był dla JCWP rzecznej Bezleda od źródeł do granicy państwa (PLRW ). Monitoring badawczy Monitoring badawczy jednolitych części wód powierzchniowych prowadzi się w celu 53 : wyjaśnienia przyczyn przekroczeń wskaźników jakości i nieosiągnięcia celów środowiskowych określonych dla jednolitych części wód powierzchniowych, jeżeli wyjaśnienie tych przyczyn jest niemożliwe na podstawie danych z monitoringu diagnostycznego i operacyjnego; wyjaśnienia przyczyn niespełnienia celów środowiskowych przez daną jednolitą część wód powierzchniowych, jeżeli z monitoringu diagnostycznego wynika, że cele środowiskowe wyznaczone dla danej jednolitej części wód powierzchniowych nie zostaną osiągnięte, i gdy nie rozpoczęto realizacji monitoringu operacyjnego dla tej jednolitej części wód powierzchniowych; określenia wielkości i wpływów przypadkowego zanieczyszczenia; ustalenia przyczyn wyraźnych rozbieżności między wynikami oceny stanu ekologicznego na podstawie biologicznych i fizykochemicznych elementów jakości; zebrania dodatkowych informacji o stanie wód w związku z uwarunkowaniami lokalnymi lub umowami międzynarodowymi. Dodatkowo monitoring badawczy może być wykorzystywany do optymalizacji sieci monitoringu, weryfikacji presji oraz ich oddziaływania na jednolitą część wód, a także na potrzeby działań kontrolnych i inne potrzeby lokalne. Rozporządzenie określa kryteria wyboru jednolitych części wód powierzchniowych do monitorowania w ramach monitoringu badawczego. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód powierzchniowych, gdy 54 : występują jakiekolwiek przekroczenia wskaźników jakości wód, o których mowa w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U Nr 257 poz. 1545), których powód nie jest znany, a wyniki badań monitoringu diagnostycznego do wyjaśnienia przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych określonych dla danej jednolitej części wód powierzchniowych są niewystarczające; konieczne jest ustalenie przyczyn, które mogą uniemożliwić osiągnięcie celów środowiskowych w sytuacji, gdy dla danej jednolitej części wód powierzchniowych nie został ustanowiony monitoring operacyjny; 53 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U nr 258, poz. 1550) 54 Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 258, poz. 1550) 72

73 konieczne jest określenie wielkości wpływu na środowisko przypadkowego zanieczyszczenia wód powierzchniowych; konieczne jest ustalenie przyczyn rozbieżności między wynikami oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych na podstawie elementów biologicznych i fizykochemicznych; konieczne jest zebranie dodatkowych informacji o stanie wód w związku z uwarunkowaniami lokalnymi lub umowami międzynarodowymi. Wyniki monitoringu badawczego są wykorzystywane do opracowania programu działań naprawczych (PWŚK) oraz realizowania konkretnych przedsięwzięć koniecznych do usunięcia skutków przypadkowego zanieczyszczenia oraz do wypełnienia zobowiązań międzynarodowych. Monitoring badawczy nie służy ocenie stanu wód, jednak dane pochodzące z tego monitoringu mogą być wykorzystane w procedurze oceny, jeśli badawczy punkt pomiarowo-kontrolny zlokalizowany był w tym samym miejscu, co punkt reprezentatywny, a zakres badanych parametrów był zgodny z wymogami dla oceny. W cyklu badawczym nie był prowadzony monitoring badawczy. Monitoring obszarów chronionych Monitoring obszarów chronionych prowadzi się w celu 55 : ustalenia stanu jednolitych części wód powierzchniowych występujących na obszarach chronionych; ustalenia stopnia spełniania dodatkowych wymagań określonych dla obszarów chronionych w odrębnych przepisach; oceny wielkości i wpływu odpowiednich znaczących oddziaływań na jednolite części wód powierzchniowych należące do obszarów chronionych bądź z nimi powiązane; oceny zmian stanu jednolitych części wód powierzchniowych występujących na obszarach chronionych a uznanych za zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych, które to zmiany wynikają z działań realizowanych w ramach programów mających na celu poprawę jakości jednolitych części wód powierzchniowych. Rozporządzenie określa kryteria wyboru jednolitych części wód powierzchniowych do monitorowania w ramach monitoringu obszarów chronionych. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód powierzchniowych, gdy 56 : jednolita część wód powierzchniowych przeznaczona jest do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia, jeżeli dostarcza średnio powyżej 100 m 3 na dobę wody przeznaczonej do spożycia; jednolita cześć wód powierzchniowych przeznaczona jest do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych; jednolita cześć wód powierzchniowych zlokalizowana jest na obszarze przeznaczonym do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym; jednolita cześć wód powierzchniowych zlokalizowana jest na obszarze narażonym na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych; 55 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 258, poz. 1550) 56 Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U nr 258, poz. 1550) 73

74 jednolita cześć wód powierzchniowych zlokalizowana jest na obszarze wrażliwym na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych i jest odbiornikiem zanieczyszczeń ze źródeł komunalnych; jednolita cześć wód powierzchniowych zlokalizowana jest na obszarze chronionym, przeznaczonym do ochrony siedlisk lub gatunków, dla którego utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w jego ochronie. Obecnie nie wyznaczono w Polsce obszarów ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym, więc w latach monitoring takich obszarów nie będzie prowadzony. Monitoring JCWP zlokalizowanych na obszarach narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych nie musi obejmować wszystkich JCWP. Dopuszcza się realizowanie tego programu monitoringu w wybranych JCWP, które są wskaźnikowe dla całego OSN, przy czym monitoringiem powinny być objęte wszystkie OSN. Przyjęto, że monitoring powinien być prowadzony na wodach wyznaczonych jako wrażliwe, nie zaś na wszystkich wodach występujących na OSN. Jednolite części wód występujące na obszarach wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami ze źródeł komunalnych monitorowane są w ramach dwóch rodzajów monitoringu: monitoringu operacyjnego oraz (jednocześnie) monitoringu obszarów chronionych. Sieć monitoringu wód powierzchniowych przedstawiono w załączniku nr 12. Na obszarze dorzecza Świeżej znajduje się tylko jedno jezioro (zbiornik naturalny), który w latach nie był monitorowany. W cyklu badawczym monitoring prowadzony był dla JCWP rzecznej Bezleda od źródeł do granicy państwa (PLRW ). Liczba punktów monitoringowych kształtuje się następująco: monitoring operacyjny (1), monitoring diagnostyczny (1), monitoring operacyjny/diagnostyczny (1). Ocena stanu wód powierzchniowych Na podstawie postanowień RDW państwa członkowskie zobligowane są do przeprowadzenia oceny stanu wód powierzchniowych. W celu transpozycji Ramowej Dyrektywy Wodnej w ustawie Prawo wodne zawarto odpowiednie zapisy dotyczące oceny stanu wód. Na podstawie art. 38a ust. 2 i 3 ustawy Prawo wodne Minister Środowiska wydał rozporządzenie z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U nr 258 poz. 1549) oraz rozporządzenie w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545). Ocena stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych Stan/potencjał ekologiczny JCWP klasyfikuje się na podstawie danych uzyskanych w wyniku realizacji badań monitoringowych w reprezentatywnym punkcie pomiarowo - kontrolnym. 74

75 Przy ocenie stanu ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych ocenie poddaje się następujące elementy jakości 57 : elementy biologiczne (skład, liczebność i biomasa fitoplanktonu, skład i obfitość flory wodnej w tym makrofitów i fitobentosu, skład i liczebność makrobezkręgowców bentosowych, skład, liczebność i struktura wiekowa ichtiofauny); elementy hydromorfologiczne (reżim hydrologiczny, warunki morfologiczne i inne); elementy fizykochemiczne (warunki ogólne oraz substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego, czyli specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne). Szczegółowy zakres ocenianych elementów jakości dla klasyfikacji stanu ekologicznego różnią się w zależności od typu abiotycznego i kategorii JCWP (jeziorne, rzeczne, przejściowe lub przybrzeżne). Podstawę oceny każdej jednolitej części wód stanowią zawsze elementy biologiczne, zaś elementy fizykochemiczne i hydromorfologiczne pełnią jedynie rolę wspomagającą w trakcie oceny. Na podstawie oceny wyżej wymienionych elementów jakości badanej JCWP przypisuje się jedną z pięciu klas jakości, odpowiadających konkretnemu stanowi ekologicznemu. Wartości graniczne wskaźników jakości wód dla poszczególnych klas oraz procedurę prowadzenia oceny określa rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545). Tabela 9. Klasyfikacja stanu ekologicznego JCWP wg klas jakości wód klasa jakości wody I II III IV V stan ekologiczny bardzo dobry dobry umiarkowany słaby źródło: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) Potencjał ekologiczny jednolitych części wód powierzchniowych klasyfikuje się na podstawie elementów fizykochemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych, stosowanych w klasyfikacji stanu ekologicznego tej kategorii naturalnych wód powierzchniowych, która najbardziej przypomina odpowiednią silnie zmienioną lub sztuczną jednolitą część wód. Na podstawie oceny elementów biologicznych jakości wód badanej JCWP przypisuje się jedną z pięciu klas potencjału ekologicznego. Wartości graniczne wskaźników jakości wód dla poszczególnych klas oraz procedurę prowadzenia oceny określa rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. zły 57 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U nr 258 poz. 1549) 75

76 Tabela 10. Klasyfikacja potencjału ekologicznego JCWP wg klas potencjału ekologicznego klasa potencjału ekologicznego I II III IV V potencjał ekologiczny maksymalny dobry umiarkowany słaby źródło: opracowanie własne na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) W ocenie ostatecznej potencjału ekologicznego JCWP przyjmuje się określenia: potencjał dobry i powyżej dobrego (potencjały maksymalny i dobry), umiarkowany, słaby i zły. Przed wykonaniem klasyfikacji stanu ekologicznego lub potencjału ekologicznego jednolitej części wód dokonuje się oceny wiarygodności uzyskanych wyników pomiarów oraz badań i odrzuca się wszystkie wyniki, które zostały uzyskane w warunkach odbiegających od normalnych (np. powódź, inne klęski żywiołowe albo wyjątkowe warunki pogodowe, takie jak intensywne opady atmosferyczne, wysokie temperatury powietrza, intensywne topnienie śniegu itp.). Kolejnym etapem jest analiza poszczególnych wartości wskaźników jakości wód z uwzględnieniem zakresu stwierdzonego w dotychczasowych zbiorach danych. W przypadku stwierdzenia znacznych różnic wykonuje się analizy wskaźników jakości wód oraz ocenia przyczynę tych różnic. W szczególności tego, czy różnice te nie zostały spowodowane sytuacją nadzwyczajną np. awarią oczyszczalni ścieków lub pracami budowlanymi w obrębie JCWP 58. Ocena stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych Stan chemiczny JCWP oceniany jest na podstawie stężeń substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń dla których zostały określone środowiskowe normy jakości. Ocena stanu chemicznego JCWP dokonywana jest zgodnie z wymogami rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U nr 258 poz. 1549). Oceny stanu chemicznego jednolitych części wód dokonuje się na podstawie porównania wyników pomiarów badań wskaźników jakości wód ze środowiskowymi normami jakości dla substancji priorytetowych oraz dla innych zanieczyszczeń określonych dla poszczególnych kategorii wód powierzchniowych 59. Do grupy wskaźników chemicznych charakteryzujących występowanie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego należą: substancje priorytetowe (alachlor, antracen, atrazyna, benzen, bromowany difenyloeter, kadm i jego związki, C chloroalkany, chlorfenwinfos, chloropiryfos, 1,2-dichloroetan, dichlorometan, ftalan di (2-etyloheksyl), diuron, endosulfan, fluoranten, heksachlorobenzen, heksachlorobutadien, heksachlorocykloheksan, izoproturon, ołów i jego związki, rtęć i jej związki, naftalen, nikiel i jego związki, nonylofenol, oktylofenol, pentachlorobenzen, pentachlorofenol, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, symazyna, związki tributylocyny, trichlorobenzen, trichlorometan, trifluralina. zły 58 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) 59 Tamże 76

77 inne substancje zanieczyszczające: tetrachlorometan, aldryna, dieldryna, endryna, izodryna, DDT izomer para-para, DDT całkowity, trichloroetylen, tetra chloroetylen. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady wprowadza zmiany w wykazie substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej oraz zmiany środowiskowych norm jakości (EQS) dla substancji priorytetowych i niektórych innych substancji zanieczyszczających. Zmiany skutkują wprowadzeniem do badań monitoringowych od 2016 roku 7 nowych substancji monitorowanych w wodzie (chinoksyfen, aklonifen, bifenoks, cybutryna, cypermetryna, dichlorfos, tebutryna) oraz nowych substancji monitorowanych w organizmach żywych. Ponadto badaniami w organizmach żywych zostaną objęte niektóre substancje badane dotychczas tylko w wodzie. Klasyfikacji stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych dokonuje się na podstawie nie mniej niż 12 wyników pomiarów substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń 60. Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, przyjmuje się, że jednolita część wód jest w dobrym stanie chemicznym, jeżeli dla każdego punktu pomiarowo kontrolnego wartości średnioroczne pomierzonych stężeń wskaźników wyrażone jako średnia arytmetyczna oraz stężenia maksymalne wyrażone jako 90. percentyl z pomierzonych wartości stężeń nie przekraczają dopuszczalnych wartości odpowiednio średniorocznych i dopuszczalnych stężeń maksymalnych określonych dla poszczególnych kategorii wód 61. W przeciwnym razie stan chemiczny takiej jednolitej części wód określa się jako poniżej dobrego. W celu uwzględnienia w ocenie stanu chemicznego jak największej puli wyników monitoringu substancji chemicznych w cyklu badawczym dopuszczono uwzględnienie w ocenie wskaźników, dla których seria wyników była mniejsza od 12, nie mniejsza jednak niż 4. Zgodnie z wytycznymi GIOŚ przy ocenie stanu chemicznego: wskaźnikom, dla których ocenę wykonano na podstawie 12 lub więcej wyników przypisano wysoki poziom ufności; wskaźnikom, dla których ocenę wykonano na podstawie 11 lub 10 wyników przypisano średni poziom ufności; wskaźnikom, dla których ocenę wykonano na podstawie mniej niż 10, ale przynajmniej 4 wyników przypisano niski poziom ufności; nie brano pod uwagę wskaźników badanych mniej niż 4 razy w roku, jako wskaźników o niewystarczającym poziomie ufności. Ocena ogólnego stanu jednolitych części wód powierzchniowych Ocena ogólnego stanu JCWP dokonywana jest na podstawie analizy wyników oceny stanu/potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego danej jednolitej części wód powierzchniowych. Ocena ogólnego stanu JCWP jako dobry możliwa jest jedynie w przypadku dobrego stanu chemicznego i jednocześnie co najmniej dobrego stanu/potencjału ekologicznego danej jednolitej części wód powierzchniowych. Sposób oceny stanu ogólnego JCWP przedstawiono w tabeli nr Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) 61 Tamże 77

78 stan ekologiczny potencjał ekologiczny Tabela 11. Sposób oceny stanu ogólnego jednolitych części wód powierzchniowych bardzo dobry stan ekologiczny maksymalny potencjał ekologiczny dobry stan ekologiczny dobry potencjał ekologiczny umiarkowany stan ekologiczny umiarkowany potencjał ekologiczny słaby stan ekologiczny słaby potencjał ekologiczny zły stan ekologiczny zły potencjał ekologiczny dobry dobry stan wód dobry stan wód zły stan wód zły stan wód zły stan wód stan chemiczny poniżej dobrego zły stan wód zły stan wód zły stan wód zły stan wód zły stan wód źródło: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych na obszarach chronionych Jednolite części wód występujące na obszarach chronionych ocenia się przez porównanie wyników opisanej powyżej oceny stanu JCWP z oceną spełnienia wymagań dodatkowych, wykonaną w oparciu o dane uzyskane z punktów pomiarowo-kontrolnych monitoringu obszarów chronionych. Przyjmuje się, że dana JCWP występująca na obszarze chronionym jest w stanie dobrym, gdy wyniki oceny jej stanu wskazują na stan dobry i gdy jednocześnie spełnione są wymagania określone dla tego obszaru. Jeżeli w JCWP ustanowiono więcej niż jeden punkt pomiarowo-kontrolny monitoringu obszarów chronionych, ocenę spełnienia wymagań dodatkowych wykonuje się osobno dla każdego punktu. W przypadku, gdy JCWP występuje na kilku obszarach chronionych, przyjmuje się że jest ona w dobrym stanie, jeżeli spełnione są jednocześnie wszystkie warunki określone dla tych obszarów chronionych. Procedura dziedziczenia w ocenie stanu wód powierzchniowych Przy ocenie stanu JCWP monitorowanych w danym cyklu badawczym stosuje się procedurę dziedziczenia oceny. Zakłada ona uwzględnienie w ocenie zbioru danych uzyskanych w poprzednich latach prowadzenia PMŚ, zgodnie z następującymi zasadami: elementy biologiczne dziedziczone są na poziomie pojedynczego wskaźnika, przy czym wyniki oceny dla ichtiofauny można dziedziczyć maksymalnie przez 6 lat, zaś wyniki dla pozostałych wskaźników biologicznych nie mogą być starsze niż 3 lata; elementy fizykochemiczne i hydromorfologiczne muszą pochodzić z tego samego roku, z którego pochodzi najnowsza ocena biologiczna; elementy chemiczne dziedziczone są w przypadku, gdy w danym roku nie prowadzono badania substancji z grup 4.1 i 4.2 (ocenę wcześniejszą dziedziczy się w całości, maksymalnie przez 6 lat), lub gdy w danym roku monitoring obejmował substancje inne niż te, które posłużyły do oceny stanu chemicznego w latach poprzednich (ocenę wcześniejszą koryguje się w oparciu o nowe wskaźniki). Metoda dziedziczenia została po raz pierwszy wykorzystana przy ocenie JCWP wykonanej w 2013 roku dla JCWP badanych w okresie Polega ona na uzupełnianiu oceny wykonywanej na podstawie wskaźników jakości badanych w danym roku o oceny wskaźników badanych w latach poprzednich danego cyklu badawczego, zgodnie z zakresem określonym w rozporządzeniu Ministra 78

79 Środowiska zmieniającym rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych. Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych niemonitorowanych Ze względu na duża liczbę jednolitych części wód w Polsce objęcie ich wszystkich monitoringiem jest niemożliwe. Dla jednolitych części wód rzecznych, dla których nie ustanowiono żadnego punktu pomiarowo kontrolnego, dokonuje się oceny stanu na podstawie wyników badań uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska zgodnie z procedurą przenoszenia wyników ocen stanu wód dla nieopomiarowanych jednolitych części wód powierzchniowych w oparciu o wyniki opomiarowanych jednolitych części wód powierzchniowych na podstawie obligatoryjnych i fakultatywnych cech podobieństwa 62. Przy porównaniu dwóch JCWP (monitorowanej i niemonitorowanej) i przeniesieniu oceny, kategoria, typ oraz status JCWP muszą być zgodne (cechy obligatoryjne). W przypadku cech fakultatywnych, określających wpływ presji antropogenicznych, bierze się pod uwagę stopień zagrożenia presjami antropogenicznymi, rodzaj zagospodarowania powierzchni oraz powierzchnię jednolitej części wód powierzchniowych 63. W przypadku jezior, ocena niemonitorowanych części wód tej kategorii ma charakter ekspercki i opiera się na analizie presji i ustalonych specyficznie dla typu kryteriów jednostkowego obciążenia jeziora związkami azotu i fosforu. Przy prezentowaniu oceny stanu/potencjału ekologicznego rozróżnia się wyniki dla jednolitych części wód monitorowanych i niemonitorowanych, które klasyfikowane są poprzez ekstrapolację. Ze względu na niski poziom ufności tak przeprowadzonej oceny jej wyniki prezentuje się przez nadanie jednolitej części wód niemonitorowanej jednej z dwóch klas: stan/potencjał ekologiczny co najmniej dobry lub poniżej dobrego. Podsumowanie oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych Dla JCWP rzecznych (za lata ): oceny stanu ekologicznego dokonano dla wszystkich 4 JCWP rzecznych: o stan ekologiczny 3 JCWP rzecznych oceniono jako dobry lub powyżej dobrego (wszystkie oceny z przeniesienia); o stan ekologiczny 1 JCWP rzecznej oceniono jako poniżej dobrego; stan chemiczny wszystkich 4 JCWP rzecznych oceniono jako dobry (oceny z przeniesienia); oceny stanu dokonano dla wszystkich 4 JCWP rzecznych: o stan ogólny 3 JCWP rzecznych oceniono jako dobry (oceny z przeniesienia); o stan ogólny 1 JCWP rzecznej oceniono jako zły. Jedyna JCWP jeziorna w dorzeczu Świeżej nie była monitorowana. Na podstawie oceny eksperckiej przypisano jej stan ekologiczny poniżej dobrego. Przy ocenie stanu JCWP monitorowanej Bezleda od źródeł do granicy państwa (PLRW ) brano pod uwagę wyniki z 2012 r. a więc nie stosowano procedury dziedziczenia oceny. 62 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) 63 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) 79

80 Ocenę stanu JCWP przedstawiono w załącznikach nr 3,4 i Wody podziemne Monitoring wód podziemnych Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 258, poz. 1550) monitoring jednolitych części wód podziemnych prowadzi się w sposób umożliwiający: 1. ocenę stanu jednolitych części wód podziemnych, w tym określenie zasobów dostępnych; 2. wykrycie znaczących i utrzymujących się trendów wzrostu stężeń zanieczyszczeń spowodowanych oddziaływaniami antropogenicznymi; 3. ustalenie wpływu stanu jednolitych części wód podziemnych na obszary chronione bezpośrednio zależne od wód podziemnych. Rozporządzenie określa formy monitoringu jednolitych części wód podziemnych oraz zakres i częstotliwość pomiarów i badań wskaźników w ramach poszczególnych rodzajów monitoringu. Sieć monitoringu wód podziemnych przedstawiono w załączniku nr 13. Ilość punktów monitoringowych kształtuje się następująco: monitoring stanu ilościowego (1) monitoring stanu chemicznego o monitoring diagnostyczny (1) Monitoring diagnostyczny stanu chemicznego Monitoring diagnostyczny stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych prowadzi się w celu: uzupełnienia i sprawdzenia procedury oceny wpływu oddziaływań wynikających z warunków naturalnych oraz wpływu oddziaływań antropogenicznych; oceny znaczących i utrzymujących się trendów wynikających z warunków naturalnych jak i oddziaływań antropogenicznych. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód podziemnych, które dostarczają średniorocznie powyżej 100 m 3 na dobę wody przeznaczonej do spożycia 64. Monitoring operacyjny stanu chemicznego Monitoring operacyjny stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych prowadzi się w celu: ustalenia stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych uznanych za zagrożone niespełnieniem celów środowiskowych; stwierdzenia znaczących i utrzymujących się trendów wzrostu stężenia wszelkich zanieczyszczeń spowodowanych oddziaływaniami antropogenicznymi. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód podziemnych, które na podstawie monitoringu diagnostycznego oraz oceny wpływu oddziaływań uznane są za zagrożone niespełnieniem określonych dla nich celów środowiskowych Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U nr 258, poz. 1550) 65 Tamże 80

81 Monitoring badawczy stanu chemicznego Monitoring badawczy stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych może być ustanowiony w odniesieniu do danej jednolitej części wód podziemnych lub jej fragmentów. Monitoring ten prowadzi się w celu: wyjaśnienia przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolitą część wód podziemnych, jeżeli wyjaśnienie tych przyczyn jest niemożliwe na podstawie monitoringu diagnostycznego i operacyjnego stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych; wyjaśnienia przyczyn niespełnienia celów środowiskowych przez daną jednolitą część wód podziemnych jeżeli z monitoringu diagnostycznego stanu chemicznego wynika, że cele środowiskowe wyznaczone dla danej jednolitej części wód podziemnych nie zostaną osiągnięte, i gdy nie rozpoczęto realizacji monitoringu operacyjnego stanu chemicznego dla tej jednolitej części wód podziemnych; określenia zasięgu i stężenia zanieczyszczeń jeżeli wystąpiło przypadkowe zanieczyszczenie jednolitej części wód podziemnych 66. Rokiem bazowym, od którego określa się znaczące i utrzymujące się trendy wynikające zarówno z warunków naturalnych, jak i oddziaływań antropogenicznych oraz utrzymujące się trendy wzrostu stężenia wszelkich zanieczyszczeń spowodowanych oddziaływaniami antropogenicznymi, jest rok Przy określaniu trendów bierze się pod uwagę poziomy początkowe, które oznaczają przeciętne stężenie zmierzone w roku bazowym 2007, ewentualnie 2008, w ramach monitoringu diagnostycznego lub operacyjnego, lub w przypadku substancji wykrytych po upływie roku bazowego, w pierwszym okresie, dla którego są dostępne reprezentatywne dane z monitoringu 67. Monitoring stanu ilościowego Monitoring stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych prowadzi się w celu oceny wpływu poboru wód podziemnych między innymi na: położenie zwierciadła wód podziemnych, skład chemiczny wód podziemnych, stan ekosystemów lądowych bezpośrednio zależnych od wód podziemnych. Monitoring stanu ilościowego prowadzi się dla jednolitych części wód podziemnych, które dostarczają średniorocznie powyżej 100 m 3 na dobę wody przeznaczonej do spożycia 68. Ocena stanu wód podziemnych Na podstawie postanowień RDW państwa członkowskie zobligowane są do przeprowadzenia oceny stanu wód podziemnych. W celu transpozycji Ramowej Dyrektywy Wodnej w ustawie Prawo wodne zawarto odpowiednie zapisy dotyczące oceny stanu wód. Na podstawie art. 38a ust. 1 ustawy Prawo wodne Minister Środowiska wydał rozporządzenie z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U nr 143 poz. 896). 66 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U nr 258, poz. 1550) 67 Tamże 68 Tamże 81

82 Ocena stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych Klasyfikacji elementów fizykochemicznych stanu wód podziemnych, która obejmuje pięć klas jakości wód podziemnych, dokonuje się na podstawie wartości granicznych następujących elementów fizykochemicznych: elementy ogólne: odczyn, ogólny węgiel organiczny, przewodność elektrolityczna, temperatura, tlen rozpuszczony; elementy nieorganiczne: jon amonowy, azotany, azotyny, chlorki, fluorki, fosforany, magnez, ołów, rtęć, wodorowęglany; elementy organiczne: benzen, fenole (indeks fenolowy), substancje ropopochodne, pestycydy, WWA. Rozporządzenie określa następujące definicje klasyfikacji stanu chemicznego wód podziemnych: dobry stan chemiczny wód podziemnych (dla I, II i III klasy jakości wód podziemnych), słaby stan chemiczny wód podziemnych (dla IV i V klasy jakości wód podziemnych). Stan chemiczny wód podziemnych w jednolitej części wód podziemnych uznaje się za dobry także w przypadku, gdy przekroczenia wartości progowych dla dobrego stanu chemicznego występują, ale są one związane z naturalnie podwyższonym tłem niektórych jonów lub ich wskaźników lub nie stanowią ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych 69. Ocena stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych klasyfikacji elementów ilościowych stanu wód podziemnych dokonuje się porównując wielkość dostępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych ze średnim wieloletnim poborem rzeczywistym z ujęć wód podziemnych w danej jednolitej części wód podziemnych. Stan ilościowy określa się jako dobry, kiedy dostępne do zagospodarowania zasoby są wyższe niż średni wieloletni pobór rzeczywisty z ujęć wód podziemnych oraz zwierciadło wód podziemnych nie podlega wahaniom wynikającym z działalności człowieka, które powodowałyby: niespełnienie celów środowiskowych określonych dla wód powierzchniowych związanych z JCWPd, wystąpienie znacznych szkód w ekosystemach lądowych bezpośrednio od nich zależnych lub znaczne obniżenie zwierciadła wód podziemnych. Stan ilościowy określany jest jako słaby, kiedy dostępne do zagospodarowania zasoby są niższe niż średni wieloletni pobór rzeczywisty z ujęć wód podziemnych lub kiedy wystąpią wymienione wyżej negatywne skutki wahań zwierciadła wód podziemnych. Ocena stanu ogólnego jednolitych części wód podziemnych Zarówno ocena stanu chemicznego jak i ilościowego JCWPd jest tak samo ważna a za ostateczny stan JCWPd przyjmuje się gorszą z tych dwóch ocen. Przyjęta do oceny stanu JCWPd w 2012 r. metodyka zakłada wykonanie dziewięciu testów klasyfikacyjnych pozwalających ocenić stan ilościowy i chemiczny, a ostatecznie stan JCWPd, dla każdej jednolitej części wód podziemnych 70. Dodatkowo, na początku procedury oceny stanu wykonuje się dwie analizy wspomagające dotyczące zmian długoterminowych analizy tendencji zmian stężeń zanieczyszczeń oraz analizy położenia zwierciadła wody. Wyniki tych analiz wspierają pozostałe testy oraz końcową ocenę stanu wód podziemnych. 69 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U nr 143 poz. 896) 70 PIG - PIB, Synteza wyników oceny stanu wód podziemnych w dorzeczach według danych z 2012 r., Warszawa 2013 r. 82

83 Analiza tendencji zmian stężeń zanieczyszczeń Celem analizy tendencji zmian stężenia zanieczyszczeń jest identyfikacja trendów zmian stężeń zanieczyszczeń, w tym znaczących i utrzymujących się trendów wzrostowych stężeń zanieczyszczeń, przez które rozumie się: istotne statystycznie wzrosty stężenia zanieczyszczeń, które zostały zidentyfikowane przy pomocy powszechnie uznawanych metod statystycznych z wykorzystaniem szeregów czasowych istotne pod względem środowiskowym wzrosty stężenia zanieczyszczeń, które są istotne statystycznie, oraz których nie odwrócenie może doprowadzić do nieosiągnięcia celów środowiskowych. Jako znaczące trendy wzrostowe uznaje się trendy rosnące, w których stężenie zanieczyszczeń przekracza 75% wartości progowej dobrego stanu chemicznego określonego w odpowiednich przepisach. Wartość tą uznaje się za punkt początkowy inicjowania działań mających na celu odwrócenie tendencji wzrostowej. Testy klasyfikacyjne wykonywane przy ocenie stanu chemicznego JCWPd: C.1. ogólna ocena stanu chemicznego celem testu jest zidentyfikowanie wskaźników wpływających na słaby stan chemiczny JCWPd oraz zasięgu zanieczyszczenia wód podziemnych; C.2. ingresja/ascenzja wód słonych lub innych zdegradowanych celem testu jest stwierdzenie, czy przekroczenie wartości progowych dobrego stanu chemicznego jest wynikiem intruzji wód słonych lub innych zanieczyszczonych, wynikającej z nadmiernej eksploatacji JCWPd lub presji antropogenicznej; C.3. ochrona ekosystemów lądowych zależnych od wód podziemnych celem testu jest stwierdzenie, czy stan chemiczny wód podziemnych ma negatywny wpływ na funkcjonowanie ekosystemów lądowych zależnych od wód podziemnych; C.4. ochrona stanu wód powierzchniowych celem testu jest stwierdzenie, czy stan chemiczny JCWPd ma negatywny wpływ na stan/potencjał ekologiczny lub stan chemiczny JCWP będących z nią w powiązaniu hydraulicznym; C.5. ochrona wód podziemnych przeznaczonych do spożycia przez ludzi celem testu jest ustalenie, czy w wyniku presji antropogenicznej dochodzi do pogorszenia jakości wód podziemnych przeznaczonych do spożycia przez ludzi, które może skutkować koniecznością uzdatniania ujmowanych wód podziemnych lub modyfikacjami w procesach uzdatniania. Analiza położenia zwierciadła wody Analiza położenia zwierciadła wody polega na ustaleniu, czy nie doszło do niekorzystnych zmian położenia zwierciadła wody lub kierunków przepływu wód podziemnych, które mogą być wynikiem działań antropogenicznych. Testy klasyfikacyjne wykonywane przy ocenie stanu ilościowego JCWPd: I.1. bilans wodny z uwzględnieniem analizy położenia zwierciadła wody celem testu jest ustalenie, czy pobór wód podziemnych nie przekroczył dostępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych w JCWPd; I.2. ingresja/ascenzja wód słonych lub innych zdegradowanych test wykonywany jest razem z testem C.2.; I.3. ochrona ekosystemów lądowych zależnych od wód podziemnych celem testu jest ustalenie wpływu poboru wód podziemnych lub zmiany warunków krążenia tych wód 83

84 na chronione ekosystemy lądowe, w szczególności ustalenie czy wpływ ten nie powoduje w ich obrębie niekorzystnych zmian stosunków wodnych; I.4. ochrona stanu wód powierzchniowych - celem testu jest stwierdzenie, czy pobór wód podziemnych w JCWPd ma negatywny wpływ na stan ekologiczny JCWP będących z nią w powiązaniu hydraulicznym. Warunkiem koniecznym do uznania dobrego stanu badanej JCWPd jest dobra ocena stanu we wszystkich testach klasyfikacyjnych. Ważnym elementem procedury oceny stanu jednolitych części wód podziemnych jest ekspercka analiza wyników, która przeprowadzona jest we wszystkich testach klasyfikacyjnych. Krytyczna analiza wyników jest konieczna ze względu na nie zawsze wystarczającą ilość i jakość dostępnych danych oraz konieczność porównania wyników testów klasyfikacyjnych ze zidentyfikowanymi presjami i zagrożeniami JCWPd. Ocena ekspercka pozwala też na określenie, czy uzyskane wyniki są następstwem naturalnych procesów czy też oddziaływań antropogenicznych. Kolejnym ważnym elementem oceny stanu JCWPd jest określenie jej wiarygodności. Wiarygodność podawana jest przy prezentowaniu wyników testów klasyfikacyjnych i dla większości z nich opisana jest jako dostateczna (DW) lub niska (NW). Tylko w nielicznych przypadkach wiarygodność wyników uznawana jest za wysoką (WW). O wiarygodności oceny stanu w poszczególnych testach klasyfikacyjnych decyduje między innymi: liczba i rozmieszczenie punktów pomiarowych w poszczególnych JCWPd, gęstość sieci monitoringu, długość ciągów pomiarowych. Przy końcowej ocenie stanu chemicznego, ilościowego i ogólnego JCWPd nie podaje się wiarygodności wyniku oceny. Ze względu na kompleksowość procedury oceny stanu ostateczną wiarygodność oceny przyjmuje się jako dostateczną. Wyniki oceny stanu dla JCWPd według podziału na 172 JCWPd Analiza długoterminowych zmian wskaźników fizykochemicznych na obszarze kraju dla JCWPd monitorowanych wykazała 175 znaczących trendów rosnących dla wskaźników fizykochemicznych oraz 767 przypadków trendów malejących. Scharakteryzowano poszczególne wskaźniki, dla których zidentyfikowano co najmniej 3 przypadki znaczących trendów rosnących, wraz z podaniem możliwych źródeł pochodzenia podwyższonych stężeń danego wskaźnika w wodach podziemnych. Na podstawie wykonanych charakterystyk ustalono, że zaobserwowane trendy rosnące tylko w niektórych przypadkach, są spowodowane wyłącznie oddziaływaniem antropogenicznym. W odniesieniu do większości wskaźników podwyższenie stężeń może być spowodowane zarówno naturalnymi procesami jak i oddziaływaniem antropogenicznym 71. Na obszarze dorzecza Świeżej nie zidentyfikowano znaczących trendów rosnących stężeń zanieczyszczeń pochodzenia antropogenicznego. Przy sporządzaniu oceny stanu JCWPd w roku 2012 brak było danych umożliwiających przeprowadzenie testu I.4. ochrona wód powierzchniowych. Wyniki poszczególnych testów klasyfikacyjnych dla JCWPd : C.1. stan JCWPd oceniony jako dobry (DW); C.2. stan JCWPd oceniony jako dobry (DW); C.3. brak danych do przeprowadzenia testu; C.4. stan JCWPd oceniony jako dobry (DW); 71 PIG - PIB, Raport o stanie chemicznym oraz ilościowym jednolitych części wód podziemnych w dorzeczach w podziale na 161 i 172 JCWPd, stan na rok 2012, Warszawa

85 C.5. stan JCWPd oceniony jako dobry (NW); I.1. stan JCWPd oceniony jako dobry; I.2. stan JCWPd oceniony jako dobry (DW); I.3. stan JCWPd oceniony jako dobry (DW) 72. Końcowe wyniki oceny stanu dla JCWPd o numerze 20 znajdującej się wykazały dobry stan chemiczny i ilościowy. Wyniki oceny stanu JCWPd przedstawiono w załącznikach nr 9 i Jakość pomiarów i badań w monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych Badania i pomiary w ramach monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych prowadzone muszą być zgodnie z wymogami jakości zawartymi w rozporządzeniu w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych. Rozporządzenie określa następujące warunki zapewnienia jakości pomiarów i badań 73 : dwustopniowy system zapewnienia jakości badań obejmujący: o wewnętrzną kontrolę jakości wyników badań, o zewnętrzną kontrolę jakości wyników badań, zapewnienie jakości i porównywalności wyników analiz zgodnie z międzynarodowymi praktykami systemu zarządzania jakością, objęcie systemem jakości i porównywalności wyników analiz wszystkich etapów prowadzenia pomiarów i badań, a w szczególności: poboru, utrwalania, transportu próbek, przechowywania próbek przed oddaniem ich do laboratorium, wykonywania oznaczeń fizykochemicznych lub taksonomicznych, stosowanie do badań i pomiarów, realizowanych w ramach monitoringu JCW, metodyk referencyjnych zawartych w rozporządzeniu, oraz zapewnienie walidacji i dokumentowania wszystkich metod analizy stosowanych w programach monitorowania stanu wód, oparcie minimalnych kryteriów w zakresie wyników na niepewności pomiaru równej lub mniejszej 50%, szacowanej na poziomie odpowiednich norm jakości środowiska oraz zapewnienie granicy oznaczalności nieprzekraczającej 30% odpowiednich norm jakości środowiska dla wszystkich stosowanych metod analizy parametrów fizykochemicznych i chemicznych, dopuszczenie przekroczenia wartości granicy oznaczalności równej 30% odpowiednich norm jakości środowiska w sytuacji gdy najlepsze dostępne techniki badawcze nie zapewniają spełnienia wymogów zawartych w powyższym punkcie z zastrzeżeniem, aby nie była ona wyższa niż najbardziej rygorystyczna norma jakości środowiska określona dla danego parametru, dla parametru, dla którego nie istnieje odpowiednia norma jakości środowiska lub metoda analizy spełniająca minimalne kryteria w zakresie poziomu niepewności pomiaru i granicy oznaczalności, prowadzenie monitorowania przy wykorzystaniu najlepszych dostępnych technik badawczych, zwalidowanych i opisanych w procedurach badawczych oraz spełniających wymóg pozytywnych wyników badań biegłości lub porównań 72 PIG - PIB, Raport o stanie chemicznym oraz ilościowym jednolitych części wód podziemnych w dorzeczach w podziale na 161 i 172 JCWPd, stan na rok 2012, Warszawa 2013 r. 73 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 258, poz. 1550) 85

86 międzylaboratoryjnych, jako potwierdzenie, że stosowana technika i procedura badawcza spełniają wymagania w zakresie jakości wyników oraz kompetencji laboratorium do ich stosowania, podawanie, wraz z wynikami badań, poziomów niepewności pomiaru dla elementów fizykochemicznych i chemicznych oraz szacowanych poziomów ufności i dokładności wyników dla elementów biologicznych. W monitoringu wód powierzchniowych stosuje się metodyki referencyjne pomiarów i badań zawarte w załączniku nr 2 do rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych wskazane przez GIOŚ. Badania laboratoryjne próbek wód podziemnych pobranych w 2012 r. zostały wykonane przez Centralne Laboratorium Chemiczne (CLCh) PIG-PIB z zachowaniem wymagań normy PN-EN ISO/IEC 17025:2005 w zakresie akredytacji nr AB 283 z dnia 26 stycznia 2011 r. Przyjęte w CLCh granice oznaczalności w większości wskaźników nie przekraczają 30% odpowiednich norm jakości środowiska Synteza wyników oceny stanu wód podziemnych w dorzeczach według danych z 2012 r 86

87 8. OKREŚLENIE CELÓW ŚRODOWISKOWYCH DLA WSZYSTKICH JCWP I JCWPd Cele środowiskowe dla wód powierzchniowych, podziemnych i obszarów chronionych określa art. 4 Ramowej Dyrektywy Wodnej. Zapisy tego artykułu zostały przetransponowane do prawodawstwa polskiego poprzez ustawę Prawo wodne, ustawę Prawo ochrony środowiska oraz akty wykonawcze tych ustaw. Ramowa Dyrektywa Wodna w ww. artykule określa jednak cele w sposób bardzo ogólny, mówiąc, iż: 1 Czyniąc operacyjnymi programy działań określone w planach gospodarowania wodami w dorzeczu: a) dla wód powierzchniowych i) Państwa Członkowskie wdrażają konieczne środki, aby zapobiec pogorszeniu się stanu wszystkich części wód powierzchniowych, z zastrzeżeniem stosowania ust. 6 i 7 i bez naruszenia ust. 8; ii) Państwa Członkowskie chronią, poprawiają i przywracają wszystkie części wód powierzchniowych, z zastrzeżeniem stosowania dla sztucznych i silnie zmienionych części wód, mając na celu osiągnięcie dobrego stanu wód powierzchniowych najpóźniej w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie niniejszej dyrektywy, zgodnie z przepisami ustanowionymi w załączniku V, z zastrzeżeniem stosowania przedłużeń czasowych ustalonych zgodnie z ust. 4 i stosowania ust. 5, 6 i 7 oraz bez uszczerbku dla ust. 8; iii) Państwa Członkowskie chronią i poprawiają wszystkie sztuczne i silnie zmienione części wód w celu osiągnięcia dobrego potencjału ekologicznego i dobrego stanu chemicznego wód powierzchniowych najpóźniej w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie niniejszej dyrektywy, zgodnie z przepisami ustanowionymi w załączniku V, z zastrzeżeniem stosowania przedłużeń czasowych ustalonych zgodnie z ust. 4 i stosowania ust. 5, 6 i 7 oraz bez uszczerbku dla ust. 8; iv) Państwa Członkowskie wdrażają konieczne środki zgodnie z art. 16 ust. 1 i 8 w celu stopniowego redukowania zanieczyszczenia substancjami priorytetowymi i zaprzestania lub stopniowego eliminowania emisji, zrzutów i strat niebezpiecznych substancji priorytetowych bez uszczerbku dla stosownych umów międzynarodowych określonych w art. 1 dla zainteresowanych stron; b) dla wód podziemnych i) Państwa Członkowskie wdrażają działania konieczne, aby zapobiec lub ograniczyć dopływ zanieczyszczeń do wód podziemnych i zapobiec pogarszaniu się stanu wszystkich części wód podziemnych, z zastrzeżeniem stosowania ust. 6 i 7 i bez uszczerbku dla ust. 8 niniejszego artykułu oraz z zastrzeżeniem stosowania art. 11 ust. 3 lit. j); ii) Państwa Członkowskie chronią, poprawiają i przywracają wszystkie części wód podziemnych, zapewniają równowagę między poborami a zasilaniem wód podziemnych, w celu osiągnięcia dobrego stanu wód podziemnych najpóźniej w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie niniejszej dyrektywy, zgodnie z przepisami ustanowionymi w załączniku V, z zastrzeżeniem stosowania przedłużeń czasowych ustalonych zgodnie z ust. 4 i stosowania ust. 5, 6 i 7 bez uszczerbku dla ust. 8 niniejszego artykułu oraz z zastrzeżeniem stosowania art. 11 ust. 3 lit. j); iii) Państwa Członkowskie wdrażają środki konieczne, aby odwrócić każdą znaczącą i ciągłą tendencję wzrostu stężenia każdego zanieczyszczenia wynikającego z wpływu 87

88 działalności człowieka w celu stopniowej redukcji zanieczyszczenia wód podziemnych. Środki dla osiągnięcia odwrócenia tendencji są wdrażane zgodnie z ust. 2, 4 i 5 art. 17, uwzględniając stosowne normy wymienione w odpowiednim prawodawstwie wspólnotowym, z zastrzeżeniem stosowania ust. 6 i 7 i bez uszczerbku dla ust. 8; c) dla obszarów chronionych Państwa Członkowskie osiągają zgodność ze wszystkimi normami i celami najpóźniej w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie niniejszej dyrektywy, chyba że ustalono inaczej w prawodawstwie wspólnotowym, w ramach którego zostały ustalone poszczególne obszary chronione. 2. Tam gdzie więcej niż jeden z celów na mocy ust. 1 odnosi się do danej części wód, stosuje się ten najbardziej restrykcyjny. Określenie dobry stan czy też dobry potencjał w przypadku części wód o różnych typach może oznaczać całkiem inne warunki, tak więc zupełnie inaczej będą się kształtowały parametry dobrego stanu dla górskiego potoku, a inaczej dla ujściowego odcinka rzeki nizinnej. Z oczywistych względów dyrektywa nie precyzuje konkretnych celów dla poszczególnych części wód w krajach członkowskich, w związku z tym zachodzi konieczność indywidualnego wskazania wartości granicznych dla parametrów charakteryzujących te cele. W 2013 r. na zlecenie Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej zostało wykonane opracowanie Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych. Było to pierwsze w kraju podejście do szczegółowego wskazania celu indywidualnie dla każdej JCW. Cel taki uwzględniał wartości graniczne elementów oceny stanu zależne od typu części wód, ale również aktualny stan danej JCW oraz obszary chronione, w obrębie których jest położona. Metodyka ustalania celów środowiskowych bazowała na analizie odpowiednich postanowień Ramowej Dyrektywy Wodnej, Wytycznych WFD CIS oraz doświadczeniach innych krajów europejskich, uwzględniając jednocześnie obecne uwarunkowania i ograniczenia krajowe w tym zakresie. W dalszej części rozdziału opisano sposób podejścia do wskazywania celów środowiskowych dla poszczególnych części wód, zastosowany w ww. pracy 75. Dla części wód dla których możliwe będzie osiągnięcie dobrego stanu do 2015 r. oraz dla takich, które już w chwili obecnej pozostają w stanie ekologicznym co najmniej dobrym oraz w dobrym stanie chemicznym, zostały przypisane tylko odpowiednie parametry zgodne z załącznikiem V do RDW, co w praktyce krajowej przekłada się na zgodność z zapisami odpowiednich aktów wykonawczych do ustawy Prawo wodne. Dla części wód, które są obecnie w stanie ekologicznym lepszym niż dobry (przynajmniej w odniesieniu do niektórych elementów jakości) przy opisywaniu celu środowiskowego należy posiłkować się osiągniętymi wskaźnikami oceny stanu. Zgodnie z przyjętą zasadą niepogarszania stanu w żadnym przypadku nie przypisano celu niższego niż obecny stan danej część wód. W przypadku gdy obecny stan część wód jest gorszy od stanu dobrego a istnieją przesłanki do stwierdzenia, iż z różnych względów osiągnięcie tego stanu nie będzie możliwe. Wówczas, wzorując się na Wytycznych, należy przejść do odpowiednich procedur sprawdzających i poddać ocenie czy i z jakiego wyłączenia, w kontekście osiągnięcia celów środowiskowych, należy skorzystać. 75 Hobot A. i inni (praca zbiorowa): Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, Gliwice

89 Zgodnie z at. 4 ust. 2 RDW, jeśli do danej części wód odnosi się więcej niż jeden z celów, ustalony został cel najbardziej rygorystyczny. Cel dla JCW jak i cel dla obszaru chronionego stosuje się dla tych części wód, które znajdują się w obszarze chronionym. Nie zawsze cel środowiskowy dla obszaru chronionego musiał być bardziej rygorystyczny od celu ogólnego. W większości przypadków cel dla obszaru chronionego nie uległ zaostrzeniu, a jedynie rozszerzył ogólny cel środowiskowy dla danej części wód. Cele dotyczące tego samego elementu środowiska nie zawsze dało się poddać integracji, a tym samym wskazania jednego z nich jako celu bardziej rygorystycznego Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych Wyznaczając cele środowiskowe dla poszczególnych JCWP, uwzględniono następujące uwarunkowania: stan ekologiczny i chemiczny wszystkich JCWP jest wskazany na podstawie dostępnych danych monitoringowych (GIOŚ), ocena stanu JCWP na lata wykonana w oparciu o zweryfikowane wartości wskaźników, ale nie uwzględnia aktualnego wyznaczenia SCZW / SCW, typologia abiotyczna, niepełna lub wymaga zweryfikowania (w przypadku jezior monitorowanych w latach typologia została zweryfikowana), warunki referencyjne są niepełne. Ponadto uwzględniono wyniki przeglądu w zakresie wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód, realizowanego przez regionalne zarządy gospodarki wodnej na potrzeby aktualizacji planów gospodarowania wodami. W wyniku nowego wyznaczenia status niektórych JCW uległ zmianie. W związku z czym, wszystkim JCW, które zgodnie z nowym wyznaczeniem osiągnęły status SCZW/SCW, przypisano parametry charakteryzujące dobry potencjał, a tym które posiadają status naturalny, przyporządkowano parametry dobrego stanu. Parametry dla dobrego potencjału wód, ustalone w projekcie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 8 maja 2013 r., różnią się od parametrów dla oceny stanu z 2012 r. w zakresie niektórych wskaźników biologicznych i fizykochemicznych. JCWP rzeczne Dla JCWP rzecznych ustalono cele dla następujących elementów biologicznych: fitoplankton - Wskaźnik Fitoplanktonu IFP (wskazany dla JCWP, dla których wskaźnik ten został zbadany oraz dla wszystkich JCWP o typie 21), fitobentos - Multimetryczny Indeks Okrzemkowy IO, makrofity - Makrofitowy Indeks rzeczny MIR, makrobezkręgowce bentosowe - Wskaźnik Wielometryczny MMI_PL, ichtiofauna - Wskaźnik EF+ oraz IBI, wskaźniki MZB oraz FLORA, (dla zbiorników zaporowych). W zakresie wspierających elementów fizykochemicznych uwzględnione zostały nowe, zweryfikowane wartości graniczne klas dla wspierających elementów fizykochemicznych Weryfikacja wartości granicznych dla oceny stanu ekologicznego rzek i jezior w zakresie elementów fizykochemicznych z uwzględnieniem warunków charakterystycznych dla poszczególnych typów wód 89

90 Cel środowiskowy dla specyficznych substancji syntetycznych i niesyntetycznych oraz substancji priorytetowych (stan chemiczny) wskazano na podstawie aktualnie obowiązującego rozporządzenia w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Przypisując cele środowiskowe w zakresie elementów fizykochemicznych stosowano następujący schemat: jeżeli ocena stanu ekologicznego w zakresie elementów biologicznych danej JCWP wskazywała na stan dobry lub poniżej dobrego wtedy wszystkim elementom fizykochemicznym, w zakresie parametrów określających cel środowiskowy, przypisane zostały wartości graniczne dla stanu D/U, jeżeli ocena stanu ekologicznego w zakresie elementów biologicznych danej JCWP wskazywała na stan bardzo dobry wtedy elementom fizykochemicznym (które mają charakter wspierający elementy biologiczne) będącym w stanie bardzo dobrym, jako parametry charakteryzujące cel środowiskowy zostały przypisane wartości graniczne dla stanu BD/D. Wszystkim pozostałym elementom fizykochemicznym, jako parametry charakteryzujące cel środowiskowy, zostały przypisane wartości graniczne dla stanu D/U. Celem środowiskowym dla JCWP rzecznych w zakresie elementów hydromorfologicznych jest osiągnięcie dobrego stanu wód (II klasa). W przypadku JCW monitorowanych, które zgodnie z wynikami oceny stanu przeprowadzonej przez GIOŚ osiągają bardzo dobry stan ekologiczny, celem środowiskowym jest utrzymanie tego stanu a więc I klasy jakości wód. Ponadto dla osiągnięcia celów środowiskowych istotne jest zachowanie lub przywrócenie ciągłości ekologicznej cieków poprzez możliwość swobodnej migracji organizmów wodnych. Plan udrażniania rzecznych korytarzy powinien opierać się na gatunkach kluczowych, wodach priorytetowych i etapach udrożnień. Opracowania Błachuty 77 oraz WWF 78 wskazują cieki istotne z punktu migracji ryb dwuśrodowiskowych, na których konieczne jest zachowanie ciągłości hydromorfologicznej. Dlatego też dla JCWP rzek wskazanych w ww. opracowaniach wskazano uszczegółowiony cel środowiskowy jakim jest osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego oraz możliwość migracji organizmów wodnych. JCWP jeziorne Cele środowiskowe dla jezior oparto na kryteriach zgodnych z rozporządzeniem w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych., zaś częściowo na nowych, zweryfikowanych kryteriach. Przeanalizowane w ramach ćwiczenia interkalibracyjnego wartości graniczne klas stanu objęły wskaźniki: fitoplanktonowy, makrofitowy i okrzemkowy. Badania monitoringowe prowadzone w ostatnich latach w ramach programu PMŚ objęły znaczną część tych jezior, dla których wcześniej brakowało danych typologicznych, zatem przy ustalaniu celów środowiskowych zweryfikowana została typologia tych jezior. Dla JCWP jeziornych ustalono cele dla następujących elementów biologicznych: fitoplankton - multimetriks fitoplanktonowy PMPL, fitobentos - multimetriks fitobentosowy IOJ, makrofity - multimetriks makrofitowy ESMI, 77 Błachuta J, Rosa J., Wiśniewolski W., Zgrabczyński J., Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału części wód w Polsce, Warszawa Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek, WWF, Warszawa

91 makrozoobentos - z uwagi na trwający proces weryfikacji multimetriksu LMI, aktualnie, jako cel środowiskowy podana została definicja stanu dobrego ichtiofauna - metriks LFI+. Cele dla wspierających elementów fizykochemicznych określono na podstawie nowych, zweryfikowanych wartości granicznych klas dla wspierających elementów fizyczno-chemicznych. Cel środowiskowy dla specyficznych substancji syntetycznych i niesyntetycznych oraz substancji priorytetowych (stan chemiczny) wskazano na podstawie aktualnie obowiązującego rozporządzenia w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Jako cel dla elementów hydromorfologicznych, z uwagi na brak przeprowadzonej oceny w tym zakresie, wskazano definicję stanu bardzo dobrego w odniesieniu do omawianego elementu zawartą w rozporządzeniu w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych. Ustalenie celów środowiskowych dla JCW jezior, o stanie co najmniej dobrym, opierało się na zasadzie niepogarszania stanu wraz z zachowaniem wartości wskaźników nie niższych niż wartości graniczne stanu dobrego i umiarkowanego. Mając na uwadze niską wiarygodność wartości wskaźników elementów oceny lub ich zbliżone wartości do wartości granicznej klas, interpretacja wyników została dokonana przez eksperta. Jeżeli jeden z elementów charakteryzował się stanem poniżej dobrego, a pozostałe zakwalifikowano jako dobre, wówczas taki element, może być odrzucony i nie wpływał na obliczenie klasy stanu do umiarkowanego. Celem środowiskowym dla takiego elementu jest dobry stan. W sytuacji gdy stan JCW jest poniżej dobrego i brak danych do przeprowadzenia pełnej procedury sprawdzającej, wskazano części wód jezior, w których uzasadnione jest ustalenie mniej rygorystycznego celu, a dla pozostałych celem środowiskowym jest osiągniecie dobrego stan ekologicznego. Wyłączenie z art. 4 ust. 5 RDW uprawnia do pozostawienia jakiegokolwiek elementu jakości w stanie poniżej dobrego, ze wskazaniem wskaźników opartych na tych elementach, które powinny być mniej rygorystyczne. W tabeli nr 12 przedstawiono zbiorcze zestawienie liczby JCWP poszczególnych kategorii w podziale na te, dla których osiągnięty został co najmniej dobry stan i wymagane jest jego utrzymanie oraz te, dla których celem jest jego osiągnięcie. 91

92 Tabela 12. Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych na obszarze dorzecza Świeżej cel środowiskowy - stan/potencjał ekologiczny cel środowiskowy - stan chemiczny lp. kategoria JCW ilość utrzymanie dobrego lub bardzo dobrego stanu/potencjału ekologicznego osiągniecie co najmniej dobrego lub dobrego stanu/potencjału ekologicznego cel ekologiczny mniej rygorystyczny - odstępstwo art. 4(4)-5 utrzymanie dobrego stanu chemicznego osiągniecie dobrego stanu chemicznego rzeczne jeziorne suma źródło: Hobot A. i inni (praca zbiorowa): Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, Gliwice 2013, załączniki nr 3, 4, 5, 6. Cele środowiskowe dla wszystkich JCWP zamieszczono w załączniku Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych W oparciu o artykuł 4 ust.1 lit. b Ramowej Dyrektywy Wodnej zostały określone cele środowiskowe w odniesieniu do wszystkich części wód podziemnych, którymi są: zapobieganie lub ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do wód podziemnych i zapobieganie pogarszaniu się stanu wszystkich części wód podziemnych, z zastrzeżeniem stosowania ust. 6 i 7 i bez uszczerbku dla ust. 8 artykułu 4 RDW oraz z zastrzeżeniem stosowania art. 11 ust. 3 lit. j, ochrona, poprawa lub przywrócenie dobrego stanu wód podziemnych oraz zapewnienie równowagi między poborem a zasilaniem wód podziemnych w celu osiągnięcia dobrego stanu, wdrożenie środków koniecznych, do odwrócenia ciągłych tendencji wzrostu stężeń zanieczyszczeń wynikających z wpływu działalności człowieka w celu stopniowej redukcji zanieczyszczenia wód. Celem środowiskowym dla JCWPd jest dobry stan ilościowy i chemiczny, charakteryzowany wartościami wskaźników zgodnie z rozporządzeniem w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych. Stan ilościowy obrazuje wpływ poboru wody na części wód podziemnych. Natomiast stan chemiczny odnosi się do parametrów fizyko-chemicznych wód podziemnych (zarówno traktowanych jako zanieczyszczenia jak i skażenie). Określenie celów środowiskowych dla wód podziemnych zostało wykonane w oparciu o coroczne wyniki oceny stanu obejmujące stan chemiczny i ilościowy opracowany w ramach Państwowego Programu Monitoringu. Opracowanie to na zlecenie GIOŚ wykonuje PSH. Zgodnie z metodyką wyznaczania celów środowiskowych w latach , w sytuacji gdy JCWPd zidentyfikowano jako niezagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych, celem dla wód jest dobry stan chemiczny i ilościowy. Cel ten został określony przy pomocy kryteriów charakteryzujących dobry stan chemiczny lub ilościowy zgodnie z rozporządzeniem w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych. Natomiast dla JCWPd zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych, ale 92

93 będących zgodnie z oceną stanu na rok 2012 w stanie dobrym, brakowało podstaw do wskazania przesłanek do ustalenia odstępstw. Celem środowiskowym jest dobry stan chemiczny i ilościowy, zidentyfikowany przy pomocy parametrów cechujących dobry stan chemiczny i ilościowy. W przypadku JCWPd, które zostały zidentyfikowane jako zagrożone i będące w stanie słabym zgodnie z oceną stanu na rok 2012, wykonano wstępną procedurę włączeń, czyli ustalenia odstępstw od celów środowiskowych. Wstępnie zaproponowano odstępstwa od celów środowiskowych z art. 4 ust. 4 (przedłużenie terminu) oraz z art. 4 ust 5 (ustalenie mniej rygorystycznych celów), które powinny zostać ostatecznie potwierdzone analizami presji i wpływów. Podczas wskazywania odstępstw w pierwszej kolejności musiało zostać udowodnione wykluczenie przedłużania terminu, a następnie można rozważyć ustalenie mniej rygorystycznych celów. W tabeli 13 przedstawiono zbiorcze zestawienie liczby JCWPd w podziale na te, dla których osiągnięty został dobry stan i wymagane jest jego utrzymanie oraz te, dla których celem jest jego osiągnięcie. Tabela 13. Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych na obszarze dorzecza Świeżej kategoria JCW ilość cel środowiskowy - stan chemiczny utrzymanie dobrego stanu chemicznego osiągnięcie dobrego stanu chemicznego cel środowiskowy - stan ilościowy utrzymanie dobrego stanu ilościowego osiągnięcie dobrego stanu ilościowego JCWPd źródło: Hobot A. i inni (praca zbiorowa): Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, Gliwice 2013 r., załącznik nr 8 Cele środowiskowe dla wszystkich JCWPd zamieszczono w załączniku nr Cele środowiskowe dla obszarów chronionych Artykuł 4 ust. 1 lit. c Ramowej Dyrektywy Wodnej dla obszarów chronionych jako cel wskazuje osiągnięcie zgodności ze wszystkimi normami i celami, chyba że inaczej ustalono w prawodawstwie wspólnotowym, zgodnie z którym obszary te zostały ustanowione. Implementacją tego artykułu jest artykuł 38f ustawy Prawo wodne, który określa, iż celem środowiskowym dla obszarów chronionych wskazanych w art. 113 ust.4, jest osiągniecie norm i celów wynikających z przepisów szczególnych, na postawie których zostały utworzone. Poniżej scharakteryzowano cele dla poszczególnych rodzajów obszarów chronionych wymienionych w załączniku IV RDW. Obszary przeznaczone do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia Na obszarze dorzecza Świeżej brak jest JCWP przeznaczonych dla poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia. Dla jednolitych części wód podziemnych ujmowanych na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, przypisano dodatkowy cel środowiskowy, którym jest utrzymanie stałych wartości wskaźników fizykochemicznych wód przeznaczonych do spożycia, aby zapobiec konieczności modyfikacji procesów uzdatniania wód lub wprowadzeniem uzdatniania wód 93

94 podziemnych na ujęciach wód podziemnych. Wody zagrożone pogorszeniem stanu, należy chronić przez ustanowienie strefy ochronnej ujęcia na podstawie aktu prawa miejscowego. Strefy ochronne powinny stanowić obszar skierowany na przyczyny zagrażające pogorszeniu stanu wód, aby jakość wody nie uległa pogorszeniu. Obszary przeznaczone do ochrony gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym Z uwagi na brak takich obszarów nie wyznaczono elementów dla których cele środowiskowe mogłyby być zastosowane. Obszary przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym obszary wyznaczone jako kąpieliska Na obszarze dorzecza Świeżej nie wyznaczono JCWP przeznaczonych do celów rekreacyjnych. Obszary wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych Osiągnięcie dobrego stanu JCW zapewnia dotrzymanie wymagań dla tych obszarów, w związku z czym nie został wskazany dodatkowy cel. Obszary narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych Na obszarze dorzecza Świeżej nie wyznaczono obszarów narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych. Obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, ustanowionych w ustawie o ochronie przyrody, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie Normy i cele w przypadku obszarów chronionych przeznaczonych do ochrony gatunków i siedlisk oznaczają cele, które określone są w akcie tworzącym daną formę ochrony przyrody lub logicznie wynikające z takiego aktu w świetle przepisów ogólnych i wiedzy merytorycznej. Dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych, cele określane są na podstawie ustawy, aktu prawnego tworzącego dana formę ochrony przyrody, zaś w przypadku obszarów Natura 2000 cel wynika z ustawy i dyrektyw UE. Cele mogą być uszczegółowione w procesie planowania ochrony danego obszaru. Dla obszarów Natura 2000 celem jest właściwy stan ochrony poszczególnych siedlisk i gatunków przyrodniczych. Oznacza to zachowanie warunków wodnych, które są niezbędne do osiągnięcia lub utrzymania na obszarze Natura 2000 właściwego stanu ochrony dla występujących w obszarze siedliskowym - siedlisk oraz w obszarze ptasim - ptaków. Dla parku narodowego celem jest zachowanie różnorodności biologicznej, właściwego stanu zasobów i składników przyrody, odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin i zwierząt oraz grzybów. W parku krajobrazowym istotne jest zachowanie wartości przyrodniczych w warunkach zrównoważonego rozwoju. Dla rezerwatu przyrody i obszaru chronionego krajobrazu cel określony jest indywidualnie w akcie tworzącym dany obszar. Pierwszym krokiem przy wyznaczaniu celów środowiskowych było sporządzenie rejestru przyrodniczych obszarów chronionych, dla których warunki wodne odgrywają istotną rolę w jego ochronie i ustaleniu celów wynikających z aktów prawnych tworzących te obszary. Następnie wskazano jednolite części wód zazębiające się z tymi obszarami. Drugim krokiem było wyszukanie siedlisk przyrodniczych i gatunków zależnych od wód zależnych i przypisanie każdemu obszarowi listy ww. gatunków i siedlisk. Kolejnym krok polegał na wykonaniu listy standardowych wymagań wodno-przyrodniczych dla każdego gatunku i typu siedliska. 94

95 Czwartym krokiem było uszczegółowienie celów dla poszczególnych obszarów na podstawie zidentyfikowanych wymagań. Po przypisaniu celów przeprowadzono weryfikacje określonych celów środowiskowych. Ostatni etap polegał na wskazaniu JCW, które nie pokrywają się z obszarem ochronionym, ale stanowią szlak migracyjny gatunków dwuśrodowiskowych dla obszaru Natura 2000 wyznaczonego dla ochrony tarlisk tego gatunku. Szczegółowe cele dla poszczególnych siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie przedstawiono w załączniku nr

96 9. IDENTYFIKACJA ODSTĘPSTW OD OSIĄGNIĘCIA CELÓW ŚRODOWISKOWYCH 9.1. Uwarunkowania prawne W rozdziale 8 opisano cele środowiskowe, które zostały wskazane w Ramowej Dyrektywie Wodnej, a uszczegółowione dla wszystkich JCW w naszym kraju w 2013 roku w ramach projektu Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych. Jednakże obowiązek osiągnięcia tych celów przez JCW nie jest bezwzględny. Ramowa Dyrektywa Wodna w szczególnych przypadkach dopuszcza zastosowanie odstępstwa od ich osiągnięcia. Odstępstwo takie jednak powinno być stosowane jedynie w wyjątkowych sytuacjach i jest uzależnione od spełnienia ściśle określonych warunków, wskazanych w art. 4 ust. 4 do 9 dyrektywy. Zgodnie z postanowieniami ww. artykułów możliwe jest zastosowanie następujących rodzajów odstępstw: przedłużenie terminu osiągnięcia celu (warunki odstępstwa określone w art. 4 ust. 4); ustanowienie mniej rygorystycznego celu (warunki odstępstwa określone w art. 4 ust. 5); tymczasowe pogorszenie stanu w wyniku wystąpienia zdarzeń nieprzewidzianych (warunki odstępstwa określone w art. 4 ust. 6); nieosiągnięcie celu w wyniku nowych form zrównoważonej działalności człowieka (warunki odstępstwa określone w art. 4 ust. 7). Dwa pierwsze przypadki dotyczą sytuacji, kiedy obecny stan JCW jest poniżej dobrego i nie jest możliwa jego wystarczająca poprawa. Ramowa Dyrektywa Wodna dopuszcza wówczas zastosowanie odstępstw, jednak uzależnia je od spełnienia warunków, określonych w art. 4 ust. 4 oraz 5: Art. 4 ust. 4 Terminy ustalone na mocy ust. 1 mogą być przedłużone dla stopniowego osiągnięcia celów dla części wód, pod warunkiem że nie zachodzi dalsze pogarszanie się stanu zmienionej części wód, gdy wszystkie z następujących warunków są spełnione: a) Państwa Członkowskie ustalają, że wszystkie niezbędne poprawy stanu części wód nie mogą być w sposób racjonalny osiągnięte w okresie czasu wymienionym w tym ustępie ze względu na przynajmniej jedną z następujących przyczyn: i). ze względu na możliwości techniczne skala wymaganych popraw może być osiągnięta tylko w etapach przekraczających określony czas; ii). zakończenie poprawy w tej skali czasowej byłoby nieproporcjonalnie kosztowne; iii). naturalne warunki nie pozwalają na zgodne z czasem poprawienie się stanu części wód. b) przedłużenie terminu oraz jego przyczyny są szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami w dorzeczu wymaganym na mocy art. 13. c) przedłużenie powinno być ograniczone do maksimum dwóch dalszych uaktualnień planu gospodarowania wodami w dorzeczu, z wyjątkiem przypadków gdy warunki naturalne uniemożliwiają osiągnięcie celów w tym okresie. d) podsumowanie środków wymaganych na mocy art. 11, które są przewidywane jako konieczne do spowodowania, żeby część wód przywracana była stopniowo do wymaganego stanu w przedłużonym terminie, przyczyny dla każdego znacznego opóźnienia w czynieniu tych działań operacyjnymi, oraz oczekiwany harmonogram ich wdrożenia jest wymieniony w planie 96

97 gospodarowania wodami w dorzeczu. Przegląd wdrożenia tych środków i podsumowanie każdych dodatkowych jest włączane w uaktualnienia planu gospodarowania wodami w dorzeczu. Art. 4 ust. 5. Państwa Członkowskie mogą zmierzać do osiągnięcia mniej restrykcyjnych celów środowiskowych niż te wymagane na mocy ust. 1, dla określonych części wód, w przypadku gdy jest on tak zmieniony przez działalność człowieka, jak ustalono zgodnie z art. 5 ust. 1, lub jego warunki naturalne są takie, że osiągnięcie tych celów byłoby niemożliwe lub nieproporcjonalnie kosztowne, a wszystkie z następujących warunków są spełnione: a) potrzeby ekologiczne lub społeczno-ekonomiczne zaspakajane przez taką działalność człowieka nie mogą być osiągnięte za pomocą innych środków, które są znacznie korzystniejszą opcją środowiskową, niepowodującą nieproporcjonalnych kosztów; b) Państwa Członkowskie zapewniają, że: dla wód powierzchniowych jest osiągnięty najlepszy możliwy stan ekologiczny i chemiczny przy wpływach, których nie można było racjonalnie uniknąć na skutek charakteru działalności człowieka czy zanieczyszczenia, dla wód podziemnych, zachodzą możliwie najmniejsze zmiany dobrego stanu wód podziemnych, przy wpływach, których nie można było racjonalnie uniknąć na skutek charakteru działalności człowieka czy zanieczyszczenia; c) nie zachodzi dalsze pogorszenie stanu części wód; d) ustalenie mniej rygorystycznych celów środowiskowych i powody ich ustalenia są szczegółowo wymienione w planie gospodarowania wodami w dorzeczu wymaganym na mocy art. 13, a cele te poddawane są kontroli co sześć lat. Kolejne dwa przypadki dotyczą sytuacji, kiedy następuje pogorszenie stanu, w przypadku wystąpienia nieprzewidzianych sytuacji, którym nie można było zapobiec (np. susza) lub też w wyniku nowych zmian hydromorfologicznych wprowadzonych przez człowieka. Warunki zastosowania ww. odstępstw regulują art. 4 ust. 6 oraz 7 RDW. Art. 4 ust. 6 RDW mówi o dopuszczeniu pogorszenia stanu w wyniku zjawisk nieprzewidzianych, pod następującymi warunkami: Czasowe pogorszenie się stanu części wód nie jest naruszeniem wymogów niniejszej dyrektywy, jeśli jest ono wynikiem okoliczności charakteru naturalnego czy sił wyższych, które są wyjątkowe lub nie mogły być w sposób racjonalny przewidziane, w szczególności ekstremalnych powodzi i przedłużających się susz, czy wynikiem okoliczności na skutek awarii, które nie mogły być w sposób racjonalny przewidziane, jeśli spełnione są wszystkie następujące warunki: a) podjęte zostały wszystkie praktyczne kroki, aby zapobiec dalszemu pogarszaniu się stanu oraz, aby nie przeszkadzać osiągnięciu celów niniejszej dyrektywy w innych częściach wód, których takie okoliczności nie dotyczą; b) warunki, w których takie okoliczności wyjątkowe lub niedające się racjonalnie przewidzieć mogą być ogłoszone, włączając przyjęcie właściwych wskaźników, zawarte są w planie gospodarowania wodami w dorzeczu; c) działania, jakie powinny być podjęte w takich wyjątkowych okolicznościach, są włączone w program działań i nie zagrażają odzyskaniu jakości przez część wód po ustaniu tych okoliczności; d) skutki okoliczności wyjątkowych lub takich, które nie mogły być przewidziane, podlegają corocznej ocenie i, z zastrzeżeniem dla przyczyn wymienionych w ust. 4 lit. a), podejmowane 97

98 są tak szybko jak to możliwe wszystkie praktyczne działania w celu przywrócenia części wód do jej stanu przed zaistnieniem skutków tych okoliczności; oraz e) podsumowanie skutków tych okoliczności oraz działań podjętych lub które będą podjęte zgodnie z lit. a) oraz d), zawarte jest w następnym uaktualnieniu planu gospodarowania wodami w dorzeczu. Odstępstwo określone w art. 4 ust. 7 jest specyficznym rodzajem odstępstwa, ponieważ nie dotyczy bezpośrednio jednolitych cześci wód, a działań, które mogą na nie wpłynąć negatywnie powodując pogorszenie ich stanu, bądź też uniemożliwiając osiągniecie celów środowiskowych. Zgodnie z postanowieniami tego artykułu: Państwa Członkowskie nie naruszają niniejszej dyrektywy, gdy: nieosiągnięcie dobrego stanu lub dobrego potencjału części wód, niezapobieganie pogarszaniu się stanu części wód powierzchniowych czy podziemnych będące wynikiem nowych zmian w charakterystyce fizycznej części wód powierzchniowych lub zmian poziomu części wód podziemnych, niezapobieganie pogorszeniu się ze stanu bardzo dobrego do dobrego danej części wód powierzchniowych jest wynikiem nowych zrównoważonych form działalności gospodarczej człowieka; nie stanowi naruszenia przepisów RDW, jeżeli łącznie spełniono następujące warunki: a) zostały podjęte wszystkie praktyczne kroki, aby ograniczyć niekorzystny wpływ na stan części wód (art. 4 ust. 7 lit. a RDW); b) przyczyny tych modyfikacji lub zmian są szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami w dorzeczu, a cele podlegają ocenie co sześć lat (art. 4 ust. 7 lit. B RDW); c) przyczyny tych modyfikacji lub zmian stanowią nadrzędny interes społeczny i/lub korzyści dla środowiska i dla społeczeństwa płynące z osiągnięcia celów środowiskowych, są przeważone przez wpływ korzyści wynikających z nowych modyfikacji czy zmian na ludzkie zdrowie, utrzymanie ludzkiego bezpieczeństwa lub zrównoważony rozwój (art. 4 ust. 7 lit. c RDW); d) korzystne cele, którym służą te modyfikacje lub zmiany części wód, nie mogą, z przyczyn możliwości technicznych czy nieproporcjonalnych kosztów być osiągnięte innymi środkami, stanowiącymi znacznie korzystniejszą opcję środowiskową (art. 4 ust. 7 lit. d RDW). Zastosowanie wszystkich powyższych odstępstw, włączając wyznaczanie silnie zmienionych oraz sztucznych części wód (opisane w rozdziale 4), oprócz spełnienia przesłanek określonych w odpowiadających im ustępach artykułu 4, uwarunkowane jest również spełnieniem przesłanek wskazanych w art. 4 ust. 8 oraz 9: 8. Przy stosowaniu ust. 3, 4, 5, 6 i 7, Państwo Członkowskie zapewnia, że stosowanie to nie wyklucza lub nie przeszkadza w osiągnięciu celów niniejszej dyrektywy w innych częściach wód w tym samym obszarze dorzecza i jest zgodne z wdrażaniem innego prawodawstwa wspólnotowego dotyczącego ochrony środowiska. 9. Należy podjąć kroki celem zapewnienia, że stosowanie nowych przepisów, włączając stosowanie ust. 3, 4, 5, 6 i 7 gwarantuje przynajmniej taki sam poziom bezpieczeństwa, jak istniejące prawodawstwo wspólnotowe. Ogólne zasady prowadzenia analizy opisanych powyżej odstępstw dla poszczególnych kategorii wód przedstawiono w dalszej części niniejszego rozdziału. 98

99 9.2. Odstępstwa na podstawie art. 4 ust. 4-5 Wody powierzchniowe Zgodnie z RDW, przedłużenie terminu osiągnięcia celu środowiskowego do roku 2021 lub 2027 czy też ustanowienie mniej rygorystycznego celu możliwe jest w sytuacji, gdy działania niezbędne do osiągnięcia stanu dobrego są nierealne z technicznego punktu widzenia lub nieproporcjonalnie kosztowne, a także gdy wszystkie działania naprawcze mają być wdrożone do roku 2015, ale efekty tych działań nie są oczekiwane do tego czasu ze względu na warunki naturalne. Wskazane jest tutaj w pierwszej kolejności rozpatrzenie możliwości osiągnięcia celu w późniejszym terminie i dopiero gdy szczegółowe analizy wykażą, iż jest to niemożliwie wskazanie mniej rygorystycznego celu. Identyfikacja i uzasadnienie takiego odstępstwa wymaga indywidualnego podejścia do każdej JCWP, jednak aby zapewnić porównywalność wyników, wdrożone będą ogólne zasady. Zasady te, w odniesieniu do poszczególnych kategorii JCW, zostaną opisane w dalszej części niniejszego rozdziału. Ogólny algorytm postępowania przy wskazywaniu odstępstw dla wód powierzchniowych przedstawiono na rysunku

100 Rysunek 21. Algorytm postępowania podczas identyfikacji odstępstw z art. 4 ust 4 i 5 RDW dla wód powierzchniowych źródło: opracowanie własne Jednolite części wód rzeczne Analiza konieczności oraz możliwości zastosowania odstępstw wg RDW dla JCWP rzecznych została przeprowadzona na podstawie: aktualnej oceny stanu poszczególnych jednolitych części wód, zidentyfikowanych oddziaływań antropogenicznych, zagrożenia nieosiągnięciem przez te części wód celów środowiskowych, programów działań zidentyfikowanych dla części wód. 100

101 Spośród JCWP rzecznych analizie poddano jedynie te, których ocena stanu jest wynikiem badań monitoringowych. W przypadku, gdy o ocenie stanu poniżej dobrego decydowała tzw. ocena z przeniesienia 79, staranie się o ustanowienie odstępstwa, a przede wszystkim jego uzasadnienie jest praktycznie niemożliwe. Nie posiadając wiedzy, jaki jest rzeczywisty stan JCW, a także nie znając konkretnych parametrów wpływających na jego kwalifikację, nie będzie możliwe prawidłowe określenie przyczyn zastosowania odstępstwa. Wprawdzie możliwe byłoby uzasadnienie go na podstawie zidentyfikowanych w zlewni JCWP oddziaływań antropogenicznych, jednak przy braku danych na temat korelacji tych oddziaływań oraz aktualnego stanu JCW, analizy takie byłyby obarczone bardzo dużym błędem. Jednolite części wód rzecznych, których stan w latach został oceniony jako dobry nie będą podlegać odstępstwom z art. 4 ust. 4 oraz 5 RDW. Wynika to z faktu, iż najważniejszym celem RDW jest niepogarszanie stanu, tak więc wbrew podstawowej zasadzie byłoby przyjęcie, iż JCWP w stanie dobrym nie osiągnie celów środowiskowych. Sytuacja ta dotyczy również JCWP, dla których w pierwszym cyklu planistycznym ustanowiono odstępstwo, a wyniki monitoringu wskazują, że ich stan się poprawił i w obecnej chwili nie ma takiej konieczności. Konieczność zastosowania odstępstw nie była również analizowana dla JCWP rzecznych, które w ramach oceny ryzyka zostały ocenione jako niezagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. Ocena taka oznacza, iż dobry stan najprawdopodobniej zostanie osiągnięty w wymaganym terminie, tak więc stosowanie jakiegokolwiek odstępstwa byłoby tutaj niezasadne. Ocena ryzyka została przeprowadzona w ramach prac nad programami działań, określanymi zgodnie z art. 11 RDW, których podsumowanie zawarto w rozdziale 11 niniejszego dokumentu. Jako JCWP zagrożone ze względu na wpływ rolnictwa wskazano JCWP w których zlewni zlokalizowane są obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenie azotem pochodzenia rolniczego (OSN-y). Obszary te zostały wyznaczone na podstawie szczegółowych analiz, pozwalających na stwierdzenie, gdzie działalność rolnicza jest na tyle istotną presją, że ma znaczący wpływ na zawartość azotanów w wodach w ilościach powodujących nieosiągnięcie dobrego stanu JCWP. Dla powyższych części wód nie wskazano jednak odstępstw, gdyż przyjęte dla nich programy działań zostały sformułowane w taki sposób, aby ograniczyć wpływ zanieczyszczeń rolniczych w stopniu pozwalającym na osiągnięcie dobrego stanu. Sektorem mającym wpływ na zagrożenie nieosiągnięciem dobrego stanu JCWP jest również gospodarka komunalna. Presja ta występuje praktycznie na całym obszarze dorzecza, jednak w przypadku większości JCWP możliwe jest wdrożenie działań umożliwiających taką jej redukcję, aby ograniczenie odpływu zanieczyszczeń z tego źródła pozwoliło na osiągnięcie dobrego stanu. Działania te obejmują zapewnienie oczyszczania 100% powstających w zlewni ścieków zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz dostępnymi technologiami, poprzez objęcie wszystkich mieszkańców zlewni JCWP systemem kanalizacji, szczelnych zbiorników na ścieki lub też przydomowych oczyszczalni ścieków i wraz z oceną ich skuteczności zostały wskazane w Programie wodno-środowiskowym kraju. Jednakże w przypadku niektórych JCWP, w szczególności tych o gęsto zaludnionych zlewniach, wprowadzenie powyższych działań może się okazać niewystarczające, aby zredukować dopływający tą drogą ładunek zanieczyszczeń w stopniu pozwalającym na osiągnięcie przez wody parametrów zgodnych z warunkami dobrego stanu. Ponieważ aktualnie brak jest sprawdzonych technologii umożliwiających oczyszczenie ścieków w wyższym stopniu, zostały one 79 dotyczy to JCWP niemonitorowanych, a także tych, dla których monitoring obejmował tylko część elementów, zaś o ocenie stanu poniżej dobrego decydują elementy niemonitorowane, ocenione na podstawie przeniesienia. 101

102 wskazane jako zagrożone nieosiągnięciem dobrego stanu i zaproponowano dla nich odstępstwo polegające na przedłużeniu terminu osiągnięcia celu do roku Trzecią grupą JCWP zagrożonych nieosiągnięciem dobrego stanu są te części wód, których stan chemiczny został na podstawie badań monitoringowych oceniony poniżej dobrego. W takich przypadkach niezwykle trudne jest powiązanie wyników oceny stanu z konkretną presją. Elementy determinujące taką ocenę to na ogół substancje powszechnie występujące w środowisku będącym pod wpływem działalności antropogenicznej, jak na przykład wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, czy też metale ciężkie, przedostające się do wód między innymi ze spływem powierzchniowym czy też w drodze depozycji atmosferycznej. Dlatego też przy obecnym stanie wiedzy nie ma możliwości jednoznacznego wskazania przyczyny zanieczyszczenia daną substancją. W związku z powyższym dla takich części wód zaproponowano odstępstwo polegające na przedłużeniu terminu osiągnięcia celu do roku W celu prawidłowego zaplanowania i wdrożenia działań naprawczych w przyszłości zaplanowano również działania uzupełniające - monitoring operacyjny wód oraz przeprowadzenie pogłębionej analizy presji w celu szczegółowego rozpoznania przyczyn zanieczyszczenia. Zgodnie z powyżej opisanym podejściem przeanalizowano 1 JCWP rzeczne, dla których prowadzone były badania monitoringowe. Dla ww. JCWP nie wskazano odstępstwa polegającego na przedłużeniu terminu osiągnięcia celu. Zestawienie wszystkich JCWP rzecznych znajduje się w załączniku nr 20. Jednolite części wód jeziorne W przypadku JCWP jeziornych, w przeciwieństwie do JCWP rzecznych, analizie konieczności zastosowania odstępstw poddano również jeziora, dla których w latach nie był prowadzony monitoring, jednak dostępne są wyniki badań monitoringowych z lat Wynika to ze znacznie mniejszego tempa zmian stanu jezior, w szczególności jeżeli chodzi o jego poprawę, nawet w przypadku wdrożenia działań naprawczych. Powoduje to, iż można przyjąć, że jeziora będące w stanie złym w tym okresie, nadal nie osiągają stanu dobrego. Dla każdej części wód jezior, wskazanej jako zagrożona została przeprowadzona analiza konieczności zastosowania odstępstw zgodnie z art. 4 ust 4 oraz 5. Pod uwagę zostały wzięte: stan ekologiczny jeziora, oceniony na podstawie badań monitoringowych z lat wraz ze wskazaniem elementu/elementów nieosiągających stanu dobrego; uwarunkowania naturalne jeziora, wyrażone jego podatnością na degradację według SOJJ; analiza presji i oddziaływań na jezioro, umożliwiająca określenie prawdopodobnych przyczyn pogorszenia stanu ekologicznego; rozpoznanie prowadzonych działań ochronnych i naprawczych (bezpośrednio w JCW i/lub na terenie jej zlewni) i efektów tych działań (podstawa - informacje pochodzące od władz lokalnych, inwestorów, analizy przebiegu realizacji inwestycji służących poprawie jakości wód, piśmiennictwo, etc.). analiza wpływu programu działań ustalonego na kolejny cykl wodny na możliwość osiągnięcia stanu dobrego w oczekiwanym czasie. Podobnie jak w przypadku rzek, nie rozważano stosowania odstępstwa w przypadku jezior, które zostały ocenione podczas analizy ryzyka jako niezagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych; oraz te, których stan został oceniony jako co najmniej dobry. 102

103 W przypadku jezior najsilniej zdegradowanych (w stanie słabym i złym), których stan najbardziej odbiega od zakładanego celu środowiskowego, poprawa jakości wód może okazać się procesem długotrwałym (trwać może, jak wskazują dane z piśmiennictwa, nawet kilkanaście-kilkadziesiąt lat, przy założeniu wdrożenia intensywnych działań naprawczych). Ze względu na bardzo powolne tempo regeneracji jezior silnie zdegradowanych i podatnych na degradację (o niekorzystnych uwarunkowaniach naturalnych) oraz konieczność wdrożenia dla nich kosztownych i długotrwałych działań naprawczych, zostaną wskazane odstępstwa czasowe. Dotyczy to także jezior, dla których niezbędne może być przeprowadzenie działań rekultywacyjnych. Decyzja o sensowności podjęcia rekultywacji musi być poprzedzona wykonaniem specyficznych rocznych badań wód jeziora i jego osadów dennych, dalece wykraczających swoim zakresem poza rutynowy program monitoringowy. Analiza wyników tych badań powinna odpowiedzieć na pytanie, jakie są szanse na poprawę jakości wód jeziora i jaki program działań rekultywacyjnych powinien zostać zrealizowany (jakie metody rekultywacji powinny zostać zastosowane: chemiczne, mechaniczne, biologiczne).rozpoczynanie rekultywacji jeziora bez uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej w całej jego zlewni i ograniczenia spływów powierzchniowych jest marnotrawstwem sił i niebagatelnych środków. Jeśli zakres działań wskazany w PGW dla jeziora i cieków je zasilających rozłożony jest w czasie, to oczywistym jest, że na przeprowadzenie rekultywacji i tym bardziej na osiągnięcie jej efektów niezbędny jest okres wieloletni, co uzasadnia odstępstwo czasowe. Zdarza się, że działania mogą nie przynieść zamierzonych efektów. W przypadku silnie zeutrofizowanych zanikających jezior, których procesu sukcesji nie da się odwrócić, ze względu na ich dużą podatność na degradację, wynikającą przede wszystkim z cech morfometrycznych, należy się spodziewać, iż możliwe do podjęcia działania przede wszystkim będą zapobiegać pogarszaniu się stanu jezior. Jeżeli w zlewniach tego typu jezior nie zidentyfikowano oddziaływań, których zredukowanie bądź zlikwidowanie wpłynęłoby znacząco na poprawę ich stanu, zgodnie z art. 4, ust. 5 RDW zostanie ustalony dla nich mniej rygorystyczny cel środowiskowy. Należy także zwrócić uwagę na to, że proces odnowy wód jeziora w wyniku podjętych działań (również rekultywacyjnych) nie jest prostą odwrotnością procesu degradacji. Wiele zależności pomiędzy elementami biologicznymi powstałych w zdegradowanym ekosystemie utrwala się i jezioro wykazuje swojego rodzaju odporność na zmiany, czyli np. zabiegi rekultywacyjne (Duarte et al. 2009) 80. Może to być przyczyną ustalenia mniej rygorystycznych celów środowiskowych w przyszłych planach gospodarowania, jeśli realizacja działań rekultywacyjnych wskazanych w apgw nie przyniesie oczekiwanych skutków. Obszar dorzecza Świeżej obejmuje 1 JCWP jeziorną, która została oceniona jako zagrożona ryzykiem nieosiągnięcia celu środowiskowego i dla której wskazano odstępstwo z art. 4 ust. 4 RDW. Zestawienie wszystkich JCWP jeziornych znajduje się w załączniku nr 20. Wody podziemne Zgodnie z art. 4 RDW cele środowiskowe powinny zostać osiągnięte w możliwie najkrótszym terminie. Jednakże RDW przewiduje możliwość wprowadzenia odstępstwa od założonych celów środowiskowych, jeżeli ich osiągnięcie nie będzie możliwe z określonych przyczyn. Integralną częścią celów środowiskowych określonych w art. 4 są tzw. wyłączenia obejmujące: [1] przedłużenie terminu - dobry stan musi zostać osiągnięty najpóźniej do 2021 lub 2027 r. (art. 4 ust. 4), albo w najkrótszym terminie, na jaki pozwalają warunki naturalne, po 2027 roku; [2] osiągnięcie mniej rygorystycznych 80 Duarte C. M., Conley D. J., Carstensen J., Sanchez-Camacho M. Return to Neverland: Shifting Baselines Affect eutrophication restoration targets. Estuaries and Coasts, 32:29-36, 2009 r. 103

104 celów (art. 4 ust. 5); [3] tymczasowe pogorszenie się stanu z przyczyn naturalnych lub w wyniku działania siły wyższej (art. 4 ust. 6); [4] nowe zmiany charakterystyki fizycznej części wód powierzchniowych lub zmiany poziomu części wód podziemnych, lub też niezapobieżenie pogorszeniu się stanu części wód powierzchniowych (z bardzo dobrego do dobrego) w wyniku nowych form zrównoważonej działalności gospodarczej człowieka (art. 4 ust. 7). Zgodnie z RDW art. 4, ust. 4 i 5 metodyka identyfikacji odstępstw od celów środowiskowych powinna mieć charakter planowania cyklicznego, który zasadza się na takim zaplanowaniu działań by osiągnąć dobry stan wód w skali JCWPd w czasie możliwie jak najkrótszym (do 2021 lub w trakcie kolejnych cykli obowiązywania PGW). W uzasadnionym wypadku, jeżeli nie istnieje możliwość osiągnięcia stanu dobrego w wyniku zaproponowanych działań zalecane jest rozpatrzenie ustalenia celów mniej rygorystycznych. Zgodnie z przyjętymi założeniami (PIG PIB 2013 r.) na obszarze całego kraju analizą objęto 39 JCWPd zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych, którym zostały przypisane odstępstwa w PGW z 2010 r., jednak żaden z tych przypadków nie dotyczył obszaru dorzecza Świeżej Odstępstwo na podstawie art. 4 ust. 6 Art. 4 ust. 6 RDW mówi o pogorszeniu stanu w wyniku zjawisk nieprzewidzianych i wskazuje szereg uwarunkowań, które należy spełnić, aby można było zastosować takie odstępstwo. Zgodnie z Wytycznymi CIS nr 20 nie jest on wykorzystywany do określenia celów alternatywnych w czasie procesu planowania poprawy stanu, a raczej jest stosowany po fakcie jako argument obrony, mający uzasadniać, dlaczego nie został osiągnięty cel określony w planie gospodarowania wodami w dorzeczu. Takie uzasadnienie należy podać w następnym (uaktualnionym) planie gospodarowania wodami w dorzeczu. W związku z powyższym, a także z faktem, iż odstępstwo takie wiąże się ze zjawiskami nieprzewidzianymi, brak jest możliwości wcześniejszego ustalenia metodyki postępowania przed wystąpieniem sytuacji wymagającej zastosowania tego odstępstwa. Możliwe jest jednak wstępne wskazanie zjawisk, mogących być przyczyną czasowego pogorszenia stanu wód. Zgodnie z Wytycznymi nr 20 najważniejszymi zjawiskami pozwalającymi na zastosowanie tego odstępstwa są ekstremalne zjawiska powodziowe i długotrwała susza. W Polsce najczęstszym z tych czynników jest wystąpienie nawalnych deszczów oraz będąca często ich następstwem powódź. Zjawisko to, w zależności od skali, może powodować spływ zanieczyszczeń z powierzchni terenów zurbanizowanych do wód, a także w przypadku zalania obiektów przemysłowych lub oczyszczalni ścieków poważne skażenie bakteriologiczne lub też substancjami niebezpiecznymi. W celu zapobiegania skutkom zjawiska, jest przede wszystkim prawidłowe zarządzanie ryzykiem powodziowym. Z kolei w przypadku długotrwałej suszy pogorszenie stanu wód może wynikać na przykład z konieczności poboru wody, w celu zapewnienia ludności wody do spożycia. Skutkować to będzie zmniejszeniem przepływu w cieku znacznie poniżej przepływu środowiskowego lub też dalszym obniżaniem zwierciadła wód podziemnych, jednakże będzie nieuniknione aby zapewnić społeczeństwu zaspokojenie jego podstawowych potrzeb. 104

105 9.4. Odstępstwo z art. 4 ust. 7 Ocena inwestycji, dla których konieczne jest zastosowanie odstępstwa Ocena spełnienia przesłanek z art. 4 ust. 7 RDW dla zgłoszonych przez inwestorów inwestycji zostanie wykonana w oparciu o dostępne dane oraz dokumentacje przekazane przez inwestorów. Analiza zostanie dokonana poprzez sformułowanie odpowiedzi na następujące pytania: czy zostały podjęte wszystkie możliwe kroki zmierzające do ograniczenia niekorzystnego wpływu na stan części wód, jeżeli tak, to jakie? czy przyczyny tych zmian lub modyfikacji są szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza? czy przyczyny tych zmian lub modyfikacji stanowią nadrzędny interes społeczny i/lub korzyści dla środowiska naturalnego i dla społeczeństwa płynące z osiągnięcia celów ochrony wód, są mniejsze niż korzyści dla zdrowia ludzi, utrzymania bezpieczeństwa ludzi lub zrównoważonego rozwoju, wynikające ze zmian lub modyfikacji, jeżeli tak to jakie? czy korzystne cele, którym służą te zmiany lub modyfikacje części wód, nie mogą, ze względu na możliwości techniczne czy nieproporcjonalne koszty, być osiągnięte za pomocą innych działań, znacznie korzystniejszych z punktu widzenia środowiska naturalnego? Jeżeli tak, to dlaczego? Spełnienie warunku zawartego w pytaniu czy zostały podjęte wszystkie możliwe kroki zmierzające do ograniczenia niekorzystnego wpływu na stan części wód? oznacza, że zostały zaplanowane działania minimalizujące negatywne oddziaływania na stan części wód, zarówno na etapie budowy jak i eksploatacji danej inwestycji, oraz ocenie, czy działania te zapewnią jej właściwą ochronę. Działania takie mogą obejmować zarówno rozwiązania projektowe, jak i sposób realizacji robót, a także etap eksploatacji. Działania te powinny być wykonalne technicznie i nie powodować nieproporcjonalnych kosztów. Spełnienie warunku zawartego w pytaniu czy przyczyny tych zmian lub modyfikacji stanowią nadrzędny interes społeczny i/lub korzyści dla środowiska naturalnego i dla społeczeństwa płynące z osiągnięcia celów ochrony wód, są mniejsze niż korzyści dla zdrowia ludzi, utrzymania bezpieczeństwa ludzi lub zrównoważonego rozwoju, wynikające ze zmian lub modyfikacji?. oznacza, że osiągnięcie tego celu jest na tyle istotne, że przeważa on nad korzyściami dla środowiska, które wystąpiłyby w przypadku braku jego realizacji. Przesłanka ta analizowana była z punktu widzenia szeroko pojętego społeczeństwa, a nie jednostki bądź wąskiej grupy podmiotów o określonych oczekiwaniach. Zgodnie z Wytycznymi KE dotyczącymi wyłączeń z realizacji celów środowiskowych, nadrzędny interes społeczny stanowią działania mające na celu ochronę podstawowych wartości życia obywateli (zdrowia, bezpieczeństwa, środowiska naturalnego), mających podstawowe znaczenie dla państwa i społeczeństwa, lub też dotyczących działalności o charakterze gospodarczym lub społecznym, spełniających konkretne zadania w ramach usług publicznych. Spełnienie warunku zawartego w stwierdzeniu, że korzystne cele, którym służą te zmiany lub modyfikacje części wód, nie mogą, ze względu na możliwości techniczne czy nieproporcjonalne koszty, być osiągnięte za pomocą innych działań, znacznie korzystniejszych z punktu widzenia środowiska naturalnego wymagało szczegółowego określenia celu, który ma zostać osiągnięty oraz określenia możliwych sposobów jego osiągnięcia. Co ważne, rozpatrywane były tutaj nie tylko różne opcje realizacji zaplanowanego przedsięwzięcia, ale również całkiem inne rozwiązania, w tym nietechniczne. 105

106 Ostatnim warunkiem realizacji inwestycji mogącej mieć negatywny wpływ na stan JCW oraz zastosowania odstępstwa zgodnie z art. 4 ust. 7RDW jest, aby przyczyny tych zmian lub modyfikacji zostały szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza. Na obszarze dorzecza Świeżej nie zidentyfikowano JCWP rzecznych oraz jeziornych, dla których konieczne jest zastosowanie odstępstwa określonego w art. 4 ust. 7 ze względu na realizację nowych inwestycji. W wyniku przeprowadzonych analiz, nie zidentyfikowano również JCWPd, w których byłoby konieczne zastosowanie przedmiotowego odstępstwa Realizacja działań inwestycyjnych w gospodarce wodnej w latach (w okresie obowiązywania apgw) Planowane inwestycje w gospodarce wodnej obejmują zarówno te działania, które służą bezpośrednio poprawie jakości wód oraz działania służące innym celom, społecznym lub gospodarczym, wymagające ingerencji w środowisko wodne. Zatem, plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza zawiera przede wszystkim program działań, dzięki któremu dążymy do osiągnięcia celów środowiskowych zgodnie z RDW, ale także działania mogące zakłócić ten proces, konieczne do realizacji z uwagi na właściwe zrównoważone gospodarowanie wodami. Ponadto, zgodnie z art. 4 ust. 7 RDW plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza zawiera szczegółowe uzasadnienie realizacji wszystkich inwestycji mogących uniemożliwić osiągnięcie dobrego stanu JCWP lub też pogorszyć ten stan. Należy podkreślić także, iż szereg niewielkich w swojej skali i zakresie inwestycji związanych z ingerencją w hydromorfologię cieków charakteryzuje się tak znikomym oddziaływaniem w skali JCWP, iż nie będą miały znaczącego wpływu na stan ekologiczny, a tym samym nie są przedmiotem rozważań w ramach niniejszego dokumentu. Powyższe uwarunkowania dotyczą wszystkich krajów członkowskich, a ich realizacja ukierunkowana jest na ochronę zasobów wodnych. W Polsce do końca 2015 r. obowiązuje opracowany w 2009 r. pierwszy plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, jednakże dokument ten w ocenie KE, nie zawiera wystarczającego uzasadnienie dla działań inwestycyjnych, które mogły spowodować nieosiągnięcie celów środowiskowych, zatem przesłanki wynikające z art. 4 ust. 7 RDW nie zostały właściwie i szczegółowo przedstawione. W związku z zaistniałą sytuacją został opracowany w Polsce dokument przejściowy pn. MasterPlan dla obszaru dorzecza Wisły, który jest wynikiem ustaleń z KE zawartych w uchwale Rady Ministrów - Plan działania w zakresie planowania strategicznego w gospodarce wodnej z dnia 2 lipca 2013 roku nr 118/2013. W MasterPlanie poddano analizie wszystkie zrealizowane, w trakcie realizacji oraz planowane inwestycje pod kątem zgodności z RDW 81. W apgw wśród inwestycji z zakresu gospodarki wodnej, które mogą negatywnie wpłynąć na stan JCW, najliczniejszą grupę stanowią inwestycje przeciwpowodziowe. Oznacza to, że zarówno w MasterPlanie, jak i w apgw zawarto i uzasadniono szereg takich inwestycji. Równolegle z apgw opracowywane są plany zarządzania ryzykiem powodziowym (PZRP) [patrz: rozdział ]. Jednym z zadań powyższych planów jest wskazanie działań kluczowych z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej na obszarach dorzeczy i w regionach wodnych. Wśród tych 81 Inwestycje zrealizowane i w trakcie realizacji od 2010 r. Inwestycje planowane do 2021 r. dla których zakres i stopień szczegółowości dostarczonych informacji umożliwiał dokonanie oceny 106

107 działań znajdują się zarówno zadania typowo techniczne inwestycyjne, jak i działania miękkie, na przykład prewencyjne, organizacyjne czy też edukacyjne. Wśród wszystkich inwestycji mogą znaleźć się: działania mogące negatywnie wpłynąć na stan JCW (np. zbiorniki zaporowe), działania neutralne z punktu widzenia wpływu na stan JCW (np. suche zbiorniki przeciwpowodziowe), działania sprzyjające poprawie stanu JCW (np. odtwarzanie terenów zalewowych, zakaz zabudowy na terenach zalewowych). Pierwsza z powyższych grup, to zadania wymagające zastosowania odstępstwa na podstawie art. 4 ust. 7 RDW, dlatego też uzasadnienie konieczności ich realizacji musi zostać wskazane w apgw. Druga grupa to zadania nie będące przedmiotem apgw, z uwagi na brak znaczącego oddziaływania na stan JCW. Z kolei trzecia z wymienionych grup zadań przeciwpowodziowych, to zadania będące elementem programów działań mających na celu osiągnięcie celów środowiskowych, czyli będące przedmiotem apwśk. Opisana powyżej sytuacja jest dość skomplikowana, dlatego podstawową kwestią jest zapewnienie właściwej koordynacji opracowania samych dokumentów planistycznych, wyartykułowanie ich współzależności a następnie właściwe wdrożenie działań z nich wynikających. Zależności pomiędzy poszczególnymi dokumentami planistycznymi przedstawiono na schemacie zamieszczonym w załączniku 25. Realizacja działań inwestycyjnych a zapisy apgw Ocena, czy planowane działanie może mieć negatywny wpływ na stan JCW należy do zadań inwestora. W przypadku stwierdzenia, że zaplanowana inwestycja, z uwagi na swoją skalę i zakres, nie będzie stanowiła zagrożenia dla osiągnięcia celów środowiskowych RDW, będzie ona mogła być realizowana, bez konieczności umieszczania jej uzasadnienia w apgw. Przepisy prawa dzielą inwestycje na trzy zasadnicze grupy. Wyróżnia się przedsięwzięcia mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko, dla których przeprowadzenie oceny oddziaływania jest niezbędne. W przypadku przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, o obowiązku przeprowadzenia oceny decyduje właściwy organ, po przeprowadzeniu tak zwanego screeningu, czyli wstępnego badania planowanej inwestycji i jej możliwego wpływu na środowisko. Przedsięwzięcia zakwalifikowane do obu powyższych kategorii zostały wymienione w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz.U. z 2010 r. Nr 213, poz z późn. zm.). Inwestycje niewskazane w ww. rozporządzeniu nie będą wymagały przeprowadzenia postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko. Należy jednak odnotować, że organ właściwy do wydania decyzji inwestycyjnych będzie zobowiązany do rozważenia potencjalnego wpływu na obszar Natura 2000, co może skutkować koniecznością przeprowadzenia analogicznej procedury oceny oddziaływania na obszar Natura Możliwa jest zatem sytuacja, w której dla danego przedsięwzięcia nie zostanie przeprowadzona ani ocena oddziaływania na środowisko, ani ocena oddziaływania na obszar Natura W takim wypadku weryfikacja wpływu inwestycji na stan wód nastąpi na ogólnych warunkach, w ramach uzyskiwania kolejnych decyzji inwestycyjnych, w tym przede wszystkim przed uzyskaniem pozwolenia wodnoprawnego. Zgodnie z art. 125 ust. 1 prawa wodnego, pozwolenie takie nie może bowiem naruszać m.in. ustaleń planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza, z wyjątkiem 107

108 okoliczności, o których mowa w art. 38j ustawy. Także prawo budowlane przewiduje konieczność sprawdzenia zgodności projektu budowlanego z wymaganiami ochrony środowiska (art. 35 ust. 1 pkt 1 ustawy), co stanowi podstawę prawną dla weryfikacji wpływu inwestycji na stan wód również na tym etapie inwestycyjnym. W przypadku zadań inwestycyjnych, wymagających przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko na podstawie ustawy lub wobec wyników screeningu, ocena ich wpływu na stan JCW dokonywana jest w ramach tej procedury, zgodnie z ustawą O udostępnianiu informacji o środowisku. W ramach oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko określa się, analizuje oraz ocenia: bezpośredni i pośredni wpływ danego przedsięwzięcia na środowisko, zdrowie i warunki życia ludzi, dobra materialne, zabytki, wzajemne oddziaływanie pomiędzy powyższymi elementami oraz dostępność do złóż kopalin. Przedmiotem oceny są ponadto sposoby zapobiegania i zmniejszania negatywnego oddziaływania przedsięwzięcia oraz wymagany zakres monitoringu. Podstawą przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko jest raport przygotowywany przez inwestora, zgodnie z art. 66 O udostępnianiu informacji o środowisku. Możliwe jest przy tym wcześniejsze złożenie karty informacyjnej przedsięwzięcia wraz z wnioskiem o ustalenie zakresu takiego raportu (tzw. scoping). Ocenę oddziaływania na środowisko przeprowadza się w większości przypadków w ramach postępowania w sprawie wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia. Po otrzymaniu wniosku wraz z raportem i pozostałymi załącznikami, właściwy organ występuje do innych jednostek o wymagane uzgodnienia i opinie (zazwyczaj są to: regionalny dyrektor ochrony środowiska i państwowy powiatowy inspektor sanitarny, w razie potrzeby także dyrektor urzędu morskiego). Przeprowadzane jest także postępowanie z udziałem społeczeństwa, umożliwiające zainteresowanym podmiotom przedstawienie uwag i wniosków, a jednocześnie skutkujące przyznaniem szerokich uprawnień procesowych organizacjom ekologicznym. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach jest wymagana przed uzyskaniem większości decyzji inwestycyjnych, w tym decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o pozwoleniu na budowę Plany zarządzania ryzykiem powodziowym (PZRP) Najliczniejszą grupę inwestycji, które zostały przeanalizowane i uzasadnione w ramach odstępstwa z art. 4 ust. 7 RDW w apgw stanowią inwestycje przeciwpowodziowe. Podstawowym dokumentem strategicznym, który obejmuje kluczowe i strategiczne dla Polski, z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej, inwestycje są plany zarządzania ryzykiem powodziowym, których projekty zostały opracowane w 2014 r. W dokumentach tych nie wskazano do realizacji inwestycji przeciwpowodziowych dla obszaru dorzecza Świeżej. Cele PZRP Opracowane PZRP dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych tworzą podstawy skutecznego zarządzania ryzykiem powodziowym w przyszłości, stwarzając jednocześnie szanse na proaktywne podejście w inicjowaniu i wdrażaniu działań inwestycyjnych oraz instrumentów wspomagających. Wnioski płynące z przygotowanych planów będą także podstawą dla stworzenia katalogu dobrych praktyk w dziedzinie ochrony przeciwpowodziowej i wpłyną na rozwój branży, przyszłą strukturę zarządzania majątkiem oraz metodykę priorytetyzacji działań inwestycyjnych i wspomagających w postaci katalogu instrumentów prawnych, ekonomicznych i komunikacyjnych. Przedstawione PZRP 108

109 będą podstawą ich przyszłych aktualizacji i rozpoczną nieprzerwany proces ciągłej poprawy systemu osłony kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami. Prace analityczne, diagnostyczne i planistyczne związane z przygotowaniem PZRP oparte były na strukturze hierarchicznej zlewnia region wodny dorzecze i prowadzone były przy pełnej współpracy z Krajowym Zarządem Gospodarki Wodnej, regionalnymi zarządami gospodarki wodnej, wojewódzkimi zarządami melioracji i urządzeń wodnych, a także pozostałymi lokalnymi interesariuszami, którzy uczestniczyli w ich tworzeniu poprzez zorganizowany system komitetów sterujących i grup planistycznych regionów wodnych i dorzeczy oraz zespołów planistycznych zlewni. Zakres wykonanych prac przy opracowaniu PZRP przez zespoły planistyczne obejmował ok. 150 suwerennych działań i produktów pośrednich, w tym osiągnięcie kluczowych kamieni milowych dla opracowania dokumentacji, wymienionych poniżej: zdiagnozowanie problemów zarządzania ryzykiem powodziowym, w tym diagnozy zagrożenia ryzyka powodziowego i strat, analizy obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej i źródeł wzrostu ryzyka powodziowego; zdefiniowanie celów głównych i szczegółowych zarządzania oraz przypisanie im grup działań, tworząc schemat ich osiągnięcia w zdefiniowanym okresie; opracowanie instrumentów wspomagających realizację działań nietechnicznych i technicznych dla zidentyfikowanych wariatów planistycznych zarządzania ryzykiem; sporządzenie projektów PZRP dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych; przeprowadzenie konsultacji społecznych sporządzonych projektów planów i kampanii informacyjnej ( r r.); przeprowadzenie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko projektów PZRP (w trakcie realizacji); zapewnienie spójności PZRP i apgw. Metodyka opracowania PZRP 82 W ramach PZRP dla każdego regionu wodnego i obszaru dorzecza, zdefiniowano działania, które w efekcie zapewnią osiągnięcie celów głównych i szczegółowych. Działaniom nietechnicznym oraz technicznym zostały nadane priorytety, odzwierciedlające charakter zagrożenia i problematykę powodzi. Weryfikacja i uzasadnienie przyjętych celów głównych i szczegółowych dla każdego regionu wodnego i obszaru dorzecza nastąpiła w drodze formułowania i oceny wariantów planistycznych. Formułowanie wariantów planistycznych bazuje na dokonaniu wyboru działań ograniczających ryzyko powodziowe (które mogą zmniejszyć, zneutralizować lub rozłożyć w czasie zdiagnozowane problemy) oraz przypisaniu działań do celów. Poniżej opisano rozpatrywane w ramach analizy warianty. wariant zerowy - oparty na scenariuszu zaniechania działań mających na celu jakąkolwiek poprawę obecnej sytuacji. Wariant ten oznacza pozostanie w obecnym zakresie rodzajowym i przestrzennym infrastruktury przeciwpowodziowej oraz sterowanie wielkością powodzi w ramach obowiązujących przepisów. W wariancie zerowym nie zakłada się zatem realizacji działań inwestycyjnych, ani ponoszenia corocznych nakładów o charakterze utrzymaniowym, przewiduje się jedynie ponoszenie niezbędnych kosztów eksploatacyjnych, związanych z użytkowaniem istniejących obiektów. Wariant ten uwzględnia inwestycje techniczne rozwojowe zrealizowane w okresie od powstania map zagrożenia i ryzyka powodziowego do VI 2014 roku. wariant utrzymaniowy - opiera się na identyfikacji pożądanej wysokości corocznych kosztów utrzymania istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej. Przy identyfikacji wariantu utrzymaniowego określenie utrzymanie infrastruktury przeciwpowodziowej definiowane jest jako bieżące nakłady 82 na podstawie projektu PZRP z dnia

110 finansowe na pożądanym przez eksploatatora poziomie, w celu zachowania określonego standardem stanu tej infrastruktury. Koszty odtworzenia infrastruktury, mające charakter inwestycji, nie są ujęte w wariancie utrzymaniowym, przyjmuje się jednak założenie o ponoszeniu kosztów odtworzenia w okresie analizy, dzięki czemu ma miejsce zastępowanie zużytych składników budowli składnikami nowymi w zależności od potrzeb, tj. w momencie braku możliwości dalszej eksploatacji danego składnika lub całej budowli/urządzenia. Koszty o charakterze odtworzeniowa funkcjonalności ujęto w wariancie technicznym. Efektywność wariantu utrzymaniowego zweryfikowano w ramach analizy kosztów i korzyści społecznych, na podstawie obliczonej różnicy pomiędzy prognozowanymi średniorocznymi stratami powodziowymi w wariancie zerowym oraz średniorocznymi stratami powodziowymi w wariancie utrzymaniowym. Zdefiniowano ponadto wariant nietechniczny, zawierający działania nietechniczne (N) oraz działania wspierające (Nwspierające) oraz warianty techniczne, które razem z działaniami nietechnicznymi tworzą tzw. warianty kombinowane. Zidentyfikowane warianty techniczne, stanowiące możliwe do zastosowania rozwiązania problemów występujących w danej zlewni, składają się z dwóch kategorii: a) Odtworzenie Funkcjonalności systemu przeciwpowodziowego (OF) Odtworzenie funkcjonalności jest rozumiane jako jednorazowe działanie o charakterze nakładów inwestycyjnych mające na celu odbudowę pożądanego przez eksploatatora poziomu technicznego/funkcjonalności istniejących obiektów przeciwpowodziowych oraz likwidację wieloletnich zaniedbań i przygotowanie infrastruktury do dalszych bieżących działań eksploatacyjnych i ponoszenia corocznych kosztów utrzymaniowych. oraz b) Działania Techniczne Rozwojowe (TR Nowe) Drugą kategorią działań technicznych dla obszarów problemowych są działania techniczne rozwojowe, które zawierają nowe inwestycje, nie dotyczące odtworzenia istniejącej infrastruktury. Z powyżej wymienionych, różnych kategorii działań technicznych i nietechnicznych utworzono warianty planistyczne. Każdy wariant planistyczny zawiera działanie wybrane w drodze analizy wielokryterialnej (TR Nowe 1 lub TR Nowe 2 lub Nietechniczne) oraz działania nietechniczne wspierające i działania o charakterze odtworzenia funkcjonalności lub alternatywy odtworzenia funkcjonalności. Warianty planistyczne zostały zagregowane na poziomie regionów wodnych oraz obszarów dorzeczy. Zarówno dla działań o charakterze odtworzenia funkcjonalności, jak i dla działań technicznych rozwojowych, zidentyfikowano rozwiązania alternatywne, zastosowano jednakże odmienne podejście: dla oceny efektywności działań, zdefiniowanych jako możliwe do zastosowania rozwiązania o charakterze odtworzenia funkcjonalności, dokonano uproszczonej oceny efektywności hydraulicznej oraz udatności środowiskowej. Z kolei analiza wielokryterialna została przeprowadzona dla możliwych do zastosowania rozwiązań w ramach działań technicznych rozwojowych i nietechnicznych. Przedmiotem analizy wielokryterialnej są bowiem warianty rozwiązań w obszarach problemowych, a jej celem jest dokonanie wyboru najbardziej zasadnego rozwiązania, z uwzględnieniem zlewniowego podejścia do zarządzania ryzykiem powodziowym. Takie podejście zapewnia, że ocenie poddane zostały poszczególne rozwiązania problemu w danym obszarze problemowym/obszarach problemowych, a nie sumy działań. Analizy te uwzględniają powiązania hydrauliczne pomiędzy 110

111 obszarami problemowymi, a co za tym idzie możliwość rozwiązania problemu na wyższym poziomie planistycznym. W kontekście powyższego podejścia istotne jest uchwycenie efektu wdrożenia danego rozwiązania i porównanie efektu tego rozwiązania z efektem rozwiązania alternatywnego. W ten sposób uniknięto łącznej oceny, obejmującej szereg działań, ponieważ taka łączna ocena mogłaby prowadzić do zaburzenia wyniku mianowicie większy wpływ na wynik oceny miałyby działania bardziej efektywne i tym samym byłaby możliwość nie wychwycenia działań nieefektywnych, które byłyby rekomendowane do realizacji tylko dlatego, że byłyby oceniane łącznie z działaniami efektywnymi. Ocena efektywności wariantów planistycznych, stanowiących sumę rekomendowanych działań dla poszczególnych regionów wodnych (a także obszarów dorzeczy), została dokonana w ramach analizy kosztów i korzyści społecznych. Efekty podnoszące skuteczność działań przeciwpowodziowych, przewidziane w analizowanych wariantach (utrzymaniowym, nietechnicznym i technicznym /kombinowanym) oceniono w ramach analizy kosztów i korzyści społecznych, na podstawie obliczonej różnicy pomiędzy prognozowanymi średniorocznymi stratami powodziowymi w wariancie zerowym oraz niższymi od nich średniorocznymi stratami powodziowymi w pozostałych wariantach. Schemat zamieszczony na rysunku 22 zawiera podsumowanie algorytmu formułowania wariantów planistycznych. Rysunek 22. Algorytm formułowania wariantów planistycznych Legenda: WP 1, 2 wariant planistyczny 1, 2 TR Nowe 1, 2 działania rozwojowe techniczne - możliwe rozwiązania problemu: działania oraz 29; dla ochrony brzegu morskiego działania N działania nietechniczne zakwalifikowane do wdrożenia jako komplementarne w stosunku do Technicznych. Są to działania: 1-3; 9; 18-20; Nwspierające działania nietechniczne towarzyszące za każdym razem działaniom technicznym: 4-8; 10-17; 28; 37-41; OF działania o charakterze odtworzenia funkcjonalności: działania 24 i 29 MCA analiza wielokryterialna 111