OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY

Transkrypt

1 OPRACOWANIE AKTUALIZACJI PLANÓW GOSPODAROWANIA WODAMI NA OBSZARACH DORZECZY wodami na obszarze dorzecza Niemna Warszawa, grudzień 2014 r.

2 2

3 Spis treści Rozdział Tytuł Strona 1. WPROWADZENIE Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Zakres dokumentu 7 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA Podstawowe informacje Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Wody powierzchniowe Wody podziemne Warunki referencyjne Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części powierzchniowych Punktowe źródła zanieczyszczeń Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń Zmiany hydromorfologiczne Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód jeziornych Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych Punktowe źródła zanieczyszczeń Rozproszone źródła zanieczyszczeń Pobory wód Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Wyniki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI Ogólna charakterystyka klimatu na obszarze dorzecza Niemna na tle klimatu Polski Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r Wskazania do wdrożenia adaptacji dla działań wrażliwych klimatycznie na obszarze dorzecza MONITORING I OCENA STANU Wody powierzchniowe 77 3

4 7.2. Wody podziemne Jakość pomiarów i badań w monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych OKREŚLENIE CELÓW ŚRODOWISKOWYCH DLA WSZYSTKICH JCWP I JCWPd Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych Cele środowiskowe dla obszarów chronionych IDENTYFIKACJA ODSTĘPSTW OD OSIĄGNIĘCIA CELÓW ŚRODOWISKOWYCH Uwarunkowania prawne Odstępstwa na podstawie art. 4 ust Odstępstwo na podstawie art. 4 ust Odstępstwo z art. 4 ust Realizacja działań inwestycyjnych w gospodarce wodnej w latach (w okresie obowiązywania apgw) Plany zarządzania ryzykiem powodziowym (PZRP) Uwarunkowania art. 4 ust PODSUMOWANIE ANALIZY EKONOMICZNEJ KORZYSTANIA Z WÓD Charakterystyka ekonomiczna obszaru dorzecza Niemna Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze komunalnym Zakres przeprowadzonych analiz Zwrot kosztów w sektorze komunalnym zaopatrzenie w wodę Zwrot kosztów w sektorze komunalnym odbiór i oczyszczanie ścieków Zwrot kosztów usług wodnych w sektorze przemysłu Zwrot kosztów usług wodnych w rolnictwie i leśnictwie Oszacowanie kosztów zasobowych i środowiskowych Oszacowanie kosztów środowiskowych Oszacowanie kosztów zasobowych w 2010 r PODSUMOWANIE PROGRAMÓW DZIAŁAŃ, ZAWARTYCH W apwśk Podstawy prawne opracowania aktualizacji PWŚK Charakterystyka aktualizacji PWŚK Podsumowanie programów działań dla JCW na obszarze dorzecza Niemna Działania zawarte w projekcie aktualizacji programu wodno środowiskowego kraju w kontekście przeprowadzonego sprawdzianu klimatycznego Charakterystyka dodatkowych działań ustalonych w trakcie realizacji pierwszych PGW WYKAZ POZOSTAŁYCH PROGRAMÓW I PLANÓW WRAZ Z KRÓTKĄ CHARAKTERYSTYKĄ Krajowe dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym Regionalne dokumenty o charakterze planistycznym i rozwojowym PLAN GOSPODAROWANIA WODAMI A PLANOWANIE PRZESTRZENNE KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ PLANOWANYCH DO ZASTOSOWANIA W CELU INFORMOWANIA SPOŁECZEŃSTWA WYKAZ WŁAŚCIWYCH WŁADZ 153 4

5 16. PUNKTY KONTAKTOWE I PROCEDURY POZYSKIWANIA ŹRÓDŁOWEJ DOKUMENTACJI Punkty kontaktowe pozyskiwania źródłowej dokumentacji Procedury pozyskiwania źródłowej dokumentacji MATERIAŁY WYKORZYSTANE PRZY REALIZACJI OPRACOWANIA PODSUMOWANIE ZMIAN I UAKTUALNIEŃ Postęp w osiąganiu celów środowiskowych WSKAZANIE DZIAŁAŃ USTANOWIONYCH W PGW, KTÓRE NIE ZOSTAŁY ZREALIZOWANE, WRAZ Z UZASADNIENIEM PODSUMOWANIE DZIAŁAŃ ZREALIZOWANYCH NA PODSTAWIE ART. 11 UST LITERATURA SPIS TABEL SPIS RYSUNKÓW SPIS ZAŁĄCZNIKÓW 185 5

6 6

7 1. WPROWADZENIE 1.1. Cel oraz podstawa opracowania dokumentu Obowiązek sporządzenia planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (PGW) wynika z art. 13 dyrektywy 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. UE L 327 z dnia , str. 1 z późn. zm.; dalej Ramowa Dyrektywa Wodna, RDW). Zgodnie z ww. artykułem każde państwo członkowskie zapewnia opracowanie planów gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy, które leżą całkowicie w granicach danego kraju. Art. 13 ust. 2-3 wyznacza też zasady dotyczące opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy międzynarodowych. Wymóg przygotowania planów gospodarowania wodami został transponowany do prawa polskiego poprzez art. 90 ust. 1 pkt 1a ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jednolity: Dz. U. z 2012 poz. 145 z późn. zm.), dalej ustawa Prawo wodne. Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy Prawo wodne na terytorium Polski wyznaczono 10 obszarów dorzeczy: Wisły, Odry, Jarftu, Świeżej, Dunaju, Dniestru, Łaby, Pregoły, Ücker, Niemna. Dla każdego z obszarów dorzeczy konieczne jest opracowanie planu gospodarowania wodami. Plany gospodarowania wodami dla wszystkich obszarów dorzeczy w Polsce zostały opracowane po raz pierwszy w 2009 roku, a następnie zatwierdzone przez Radę Ministrów 22 lutego 2011 roku. Dokumenty te zostały, zgodnie z art. 119 ustawy Prawo wodne opublikowane w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski (nr 58 poz. 578). Zgodnie z art. 13 ust. 7 RDW, plany gospodarowania wodami muszą być poddawane przeglądowi i uaktualniane najpóźniej w ciągu 15 lat, licząc od wejścia w życie przytoczonej powyżej dyrektywy, czyli do 22 grudnia 2015 roku, a następnie aktualizowane co 6 lat. Aktualizacja planów gospodarowania wodami jest przyjmowana przez Radę Ministrów na drodze rozporządzenia, kierując się koniecznością osiągnięcia celów środowiskowych oraz powszechnym charakterem Planu gospodarowania wodami 1. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza jest dokumentem planistycznym, stanowiącym podstawę podejmowania decyzji kształtujących stan zasobów wodnych, usprawniającym proces osiągania lub utrzymania dobrego stanu wód oraz związanych z nimi ekosystemów, a także wskazującym na konieczność wprowadzenia racjonalnych zasad gospodarowania wodami w przyszłości. Niniejsza aktualizacja Planu gospodarowania wodami (apgw) na obszarze dorzecza Niemna uwzględnia uwagi oraz wytyczne KE opracowane w ramach Wspólnej strategii wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej, a także dokumenty oceny pierwszych planów. Ponadto, apgw uwzględnia zintegrowane podejście w zakresie zarządzania wodami, a także powiązania pomiędzy zarządzaniem wodami, a celami środowiskowymi ustalonymi zgodnie z RDW Zakres dokumentu Zakres planu gospodarowania wodami określony jest w załączniku VII Ramowej Dyrektywy Wodnej. Aktualizacja planu gospodarowania dorzecza na obszarze dorzecza Niemna została opracowana zgodnie z wymogami RDW, ustawy Prawo wodne oraz aktami wykonawczymi do tej ustawy, w tym zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 marca 2013 roku w sprawie szczegółowego 1 Art. 114 ust. 5 ustawy Prawo wodne 7

8 zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy (Dz. U poz. 578). Art. 114 ust. 1 do 4 ustawy Prawo wodne transponuje postanowienia RDW określające ogólną zawartość Planu gospodarowania wodami, który powinien obejmować: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza (wraz z zestawieniami jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych), podsumowanie zidentyfikowanych znaczących oddziaływań antropogenicznych, oceny ich wpływu na stan wód powierzchniowych i podziemnych, wyszczególnienie obszarów chronionych, mapę sieci monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, wykaz ustalonych celów środowiskowych (dla JCWP, podsumowanie wyników analizy ekonomicznej związanej z korzystaniem z wód, podsumowanie działań zawartych w Programie wodno-środowiskowym kraju, wykaz innych aktualnych programów i planów gospodarowania dla obszaru dorzecza dotyczących zlewni, podsumowanie działań realizowanych w celu informowania społeczeństwa i konsultacji publicznych, wykaz właściwych władz w sprawach gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza; informację o sposobach i procedurach pozyskiwania informacji i dokumentacji źródłowej wykorzystanej do sporządzenia planu, informacje o spodziewanych wynikach realizacji planu, podsumowanie wszystkich zmian lub uaktualnień dokonanych od dnia ogłoszenia poprzedniego planu, ocenę postępu w osiąganiu celów środowiskowych, prezentacje wyników monitoringu w okresie objętym poprzednim planem oraz wyjaśnieniem przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych w niektórych częściach wód, charakterystykę i wyjaśnienie wszystkich działań przewidzianych we wcześniejszej wersji planu, które nie zostały zrealizowane, charakterystykę wymaganych dodatkowych działań ustalonych w trakcie realizacji planu. Działania zawarte w planie gospodarowania wodami, o których mowa w punkcie 7 i 8 ustawy Prawo wodne, należy wdrażać nie później niż 3 lata od dnia ogłoszenia planu. Aktualizację planu należy wykonywać co 6 lat. Z kolei rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy zakres ten uszczegóławia, wskazując, że dokument ten powinien zawierać: ogólną charakterystykę obszaru dorzecza dla wód powierzchniowych i podziemnych wraz z graficznym przedstawieniem granic jednolitych części wód, wyniki państwowego monitoringu środowiska wraz z przedstawieniem ich na mapie, informacje o wartościach progowych elementów fizykochemicznych i ich zmianach dla oceny stanu chemicznego JCWPd, ustalonych zgodnie z art. 38a ust. 1 ustawy Prawo wodne; przegląd sposobu oceny stanu chemicznego JCWPd, w której uwzględniono przekroczenia wartości progowych elementów fizykochemicznych w odrębnych punktach pomiarowych; informacje o poziomach niepewności pomiaru dla elementów fizykochemicznych i chemicznych oraz szacowanych poziomów ufności i dokładności wyników dla elementów biologicznych, ustalonych na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; informacje o wodach śródlądowych powierzchniowych i podziemnych, z ich wstępną oceną przeprowadzoną przy uwzględnieniu kryterium wody przeznaczonej do spożycia, informacje przyczynach stwierdzenia, że dla JCWPd lub grup JCWPd występuje znaczący i utrzymujący się trend wzrostu stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń lub ma miejsce odwrócenie tego trendu, ustalone na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; analizę trendów wykrytych zanieczyszczeń w JCWPd, na których obszarze znajdują się punktowe źródła zanieczyszczeń lub skażenia powierzchni terenu będących zagrożeniem w osiągnięciu celów środowiskowych, ustaloną na podstawie art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; 8

9 zestawienie przyczyn wyznaczenia punktu początkowego dla identyfikacji znaczących i utrzymujących się trendów wzrostowych stężenia wszelkiego typu zanieczyszczeń JCWPd oraz odwrócenia tych trendów, o których mowa w art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne; podsumowanie działań zawartych w programie wodno-środowiskowym kraju, zawartych w art. 113b ustawy Prawo wodne, oraz informacje o działaniach zastosowanych w celu niedopuszczenia do wzrostu zanieczyszczeń wód morskich; dane dotyczące prognozowanych zmian klimatu z uwzględnieniem wpływu tych zmian na zasoby wodne. 9

10 2. UWARUNKOWANIA REALIZACJI PLANU W listopadzie 2012 roku Komisja Europejska przedstawiła Plan ochrony zasobów wodnych Europy. Dokument ten wskazuje potrzebę uwzględnienia gospodarki wodnej w szerszym kontekście, uwzględniając potrzeby wszystkich użytkowników wód oraz interakcje zasobów wodnych z innymi komponentami środowiska naturalnego. We wspomnianym wyżej dokumencie wskazana jest konieczność zarządzania wszystkimi sektorami wykorzystującymi zasoby wodne: rolnictwem, przemysłem, turystyka, energetyką, Działania w zakresie gospodarki wodnej powinny być prowadzone z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju, w tylko w taki sposób jesteśmy w stanie zapewnić wody dobrej jakości. Plan ochrony zasobów wodnych Europy określa kierunki działań w UE w zakresie polityki wodnej na najbliższe lata. Dokument ten ma na celu zwiększenie skuteczności działań w zakresie gospodarki wodnej i określenie ram wspólnego działania w celu ochrony zasobów wodnych w całej Europie. Opiera się na badaniach i informacjach, w tym sprawozdaniach z oceny planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy opracowanych przez poszczególne państwa członkowskie, uwzględnia także sprawozdania Europejskiej Agencji Środowiska w sprawie stanu wód i przegląd polityki dotyczącej niedoboru wódy i susz. Plan ochrony zasobów wodnych Europy uwzględnia indywidualną charakterystykę zasobów wodnych w poszczególnych państwach członkowskich, kładzie nacisk na najważniejsze kwestie w zakresie ochrony stanu wód tj.: użytkowanie gruntów, odporność zasobów wodnych, zanieczyszczenia, a także zarządzanie gospodarką wodną. Realizacja planu jest uzależniona od zaangażowania poszczególnych państw członkowskich, Komisja Europejska pełni kontrolę nad realizacją jego założeń, opracowywaniem narzędzi służących do jego realizacji i egzekwowaniem prawa UE dotyczącego wód. Plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy są jednym z narzędzi, które pozwoli wypełnić założenia Planu ochrony zasobów wodnych Europy. Jak już opisano we wstępie niniejszego dokumentu, aktualizacja PGW na obszarze dorzecza Niemna oparto przede wszystkim na wymaganiach zawartych w RDW, ustawie Prawo wodne oraz jej aktach wykonawczych, natomiast zakres został przygotowany zgodnie z rozporządzeniem w sprawie szczegółowego zakresu opracowania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. Na kształt i zakres opracowania apgw miały również wpływ uwarunkowania wynikające z uwag Komisji Europejskiej do PGW. KE szczegółowo przeanalizowała i oceniła plany gospodarowania wodami opracowane przez wszystkie kraje członkowskie. KE wskazała w poszczególnych planach szereg niedociągnięć, braków i nieścisłości. Uwagi skierowane do strony polskiej dotyczyły między innymi braku spójności procesu planowania oraz braku dowodów na zintegrowane podejście polityczne do gospodarki wodnej w Polsce. KE zwróciła także uwagę na poważne braki w odniesieniu do konsultacji społecznych oraz programów monitorowania, które w jej ocenie nie obejmowały wszystkich wymaganych elementów jakości, a metody oceny stanu ekologicznego nie zostały w pełni opracowane dla wszystkich wymaganych biologicznych elementów jakości. Wskazano także stronie polskiej, że w momencie publikacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy metody oceny stanu ekologicznego nie były w pełni zgodne z wymogami RDW. Uwagi dotyczyły także braku szczegółowych informacji dotyczących wyznaczania silnie zmienionych części wód czy też niewystarczającej ilości danych i informacji w kontekście międzynarodowej współpracy i koordynacji 10

11 w zakresie gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, a także do zbyt wąskiego potraktowania zagadnienia dotyczącego zmian klimatu 2. W Polsce, w obecnym cyklu planistycznym, monitoring wód powierzchniowych obejmuje znacznie szerszy zakres, który został dostosowany przede wszystkim do wymagań RDW. Rozszerzono między innymi monitoring elementów biologicznych, co zostało omówione szerzej w rozdziale 7. W związku z tym w niniejszym dokumencie uwzględniono także opis badanych elementów i sposób ich oceny 3. W przypadku monitoringu wód podziemnych wprowadzono metodykę oznaczeń i opróbowania zatwierdzone przez UE, a więc w tym zakresie monitoring wód podziemnych jest zgodny z RDW i zaakceptowany na szczeblu UE. Ponadto, w aktualizacji Planu gospodarowania uwzględniono wyniki uszczegółowionej identyfikacji oddziaływań antropogenicznych i ich wpływu na wody. Uwzględniono także Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczególnym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programu wodnośrodowiskowego kraju i planów gospodarowania wodami. W apgw uwzględniono także znacznie szerszy zakres informacji dotyczący wyznaczania silnie zmienionych (SZCW) i sztucznych części wód (SCW). Wyznaczone silnie zmienione części wód zostały zweryfikowane w obecnym cyklu planistycznym, co związane było przede wszystkim z bardziej szczegółowym rozpoznaniem zmian hydromorfologicznych. W ramach apgw posłużono się także ustalonymi w obecnym cyklu planistycznym celami środowiskowymi, zarówno dla JCW jak i obszarów chronionych. Syntetyczne podsumowanie danych, zebranych w ramach aktualizacji planu gospodarowania wodami, zawierają opracowane dla poszczególnych jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, karty charakterystyk. Karty zawierają następujący zestaw danych: 1. kod, nazwę, powierzchnię JCW, 2. nazwę obszaru dorzecza i regionu wodnego, 3. województwo, powiat, gminę, 4. nazwę właściwego RZGW, RDOŚ oraz wojewódzkiego ZMiUW, 5. typ części wód, 6. informację o warunkach referencyjnych, 7. status części wód, 8. informacje o powiązaniach JCWP z JCWPd lub JCWPd z JCWP, 9. informacje o stanie/potencjale ekologicznym, stanie chemicznym i ilościowym (odpowiednio dla JCWP i JCWPd) na podstawie wyników Państwowego Monitoringu Środowiska, dalej PMŚ, za lata , z odniesieniem czy w danej JCWP znajduje się punkt pomiarowokontrolny i czy ocena stanu JCW powstała w wyniku ekstrapolacji, 10. aktualny stan JCW, na podstawie PMŚ za lata , 11. informacja o rodzaju użytkowania części wód, 12. informacja o rodzajach presji/oddziaływań i zagrożeniach antropogenicznych dla wszystkich kategorii części wód powierzchniowych i podziemnych, 13. informacje o występowaniu obszarów chronionych w rozumieniu RDW, załącznika IV, 14. ocenę ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych, 15. cele środowiskowe dla poszczególnych jednolitych części wód, 16. informacje dotyczące odstępstw od realizacji celów wraz z uzasadnieniem, 2 Dokument roboczy służb Komisji, państwo członkowskie: Polska, towarzyszący dokumentowi: Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wdrażania ramowej dyrektywy wodnej (2000/60/WE) Plany gospodarowania wodami na obszarze dorzeczy 3 W opracowaniu apgw wykorzystano ocenę stanu za lata r. 11

12 17. działania z apwśk, uwzględniające podział na działania podstawowe i uzupełniające, w tym dane dotyczące kosztów, wskazanie źródeł finansowania i jednostek odpowiedzialnych za ich realizację, 18. inne informacje, które odnoszą się do JCWP lub JCWPd. 12

13 3. OGÓLNY OPIS CECH CHARAKTERYSTYCZNYCH OBSZARU DORZECZA 3.1. Podstawowe informacje Tabela 1. Ogólny opis obszaru dorzecza nazwa obszaru dorzecza powierzchnia obszaru dorzecza 2 515,36 km 2 długość głównego cieku długość cieków istotnych 4 główne dopływy największe jeziora regiony wodne liczba JCWP główne sposoby użytkowania wód główne oddziaływania antropogeniczne obszar dorzecza Niemna 937 km na terenie Polski Czarna Hańcza 158 km (108 km na terenie Polski) 833,59 km Świsłocz, Czarna Hańcza, Szeszupa Wigry, Gaładuś, Serwy, Szelment Wielki, Hańcza region wodny Niemna 39 JCWP rzek 36 JCWP jezior 2 JCWPd - pobór wody na cele komunalne i przemysłowe - nawodnienie - zasilenie stawów karpiowych źródło: opracowanie własne na podstawie danych literaturowych i MPHP - zrzuty ścieków komunalnych, gospodarczych i przemysłowych - zanieczyszczenia obszarowe głównie z terenów rolniczych 3.2. Ogólna charakterystyka obszaru dorzecza Obszar dorzecza Niemna zajmuje powierzchnię 2 515,36 km 2, co stanowi ok. 1% powierzchni kraju. Położony jest w północno-wschodniej części kraju, swoim zakresem obejmuje dwa makroregiony: Pojezierze Litewskie oraz niewielki fragment wschodniej części Niziny Północnopodlaskiej 5. Obszar dorzecza Niemna reprezentowany jest w granicach Polski przez region wodny Niemna 6, który zlokalizowany jest w województwie podlaskim. Graficzne odwzorowanie granic obszaru dorzecza przedstawiono w załączniku nr 1. Głównym ciekiem obszaru dorzecza jest Niemen (ciek I rzędu), o długości całkowitej 937 km. Rzeka przepływa przez Białoruś, Litwę oraz Rosję (obwód kaliningradzki). Źródła rzeki zlokalizowane są w okolicach Mińska, a uchodzi ona do Morza Bałtyckiego. W granicach Polski obszar dorzecza reprezentowany jest przez rzeki: Czarna Hańcza, Świsłocz, Łosośna oraz Szeszupa, będące ciekami II rzędu. Całkowita długość sieci hydrograficznej w regionie wodnym Niemna wynosi ok. 834 km. Do głównych dopływów Czarnej Hańczy należą rzeki: Gremzdówka, Marycha i Wołkuszanka (cieki III rzędu). W północnej części regionu wodnego występują jeziora, z których największe to Wigry, 4 Długość wszystkich cieków JCWP 5 Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U Nr. 126 poz. 878) 13

14 Gaładuś, Serwy, Szelment Wielki oraz Hańcza. Na obszarze dorzecza występują też obszary bezodpływowe, głównie na terenach młodoglacjalnych, obejmujące zlewnie bezodpływowe jezior 7. W regionie wodnym Niemna występuje śnieżny, silnie wykształcony reżim rzeczny. Średni odpływ miesiąca wiosennego przekracza 180% średniego odpływu rocznego, natomiast na większości obszaru występuje znaczna przewaga zasilania podziemnego, które stanowi ponad 65% odpływu całkowitego 8. Z danych Corine Land Cover wynika, iż dominującymi formami użytkowania terenu są użytki rolne, stanowiące ok. 57% powierzchni regionu wodnego. Lasy i ekosystemy seminaturalne zajmują łącznie ok. 39 % powierzchni, zaś pozostałą część stanowią tereny zurbanizowane. Wśród największych miejscowości zlokalizowanych na obszarze dorzecza Niemna należy wymienić Suwałki oraz Sejny 9. Najwięcej przedsiębiorstw na tym terenie funkcjonuje w dziedzinie handlu oraz usług. Znacznie rozwinięte jest również budownictwo. Istotnymi presjami antropogenicznymi w rejonie wodnym Niemna są zrzuty z punktowych źródeł zanieczyszczeń: głównie ścieki komunalne, gospodarcze i przemysłowe. Niekorzystny wpływ na jakość wód mają również niekontrolowane zrzuty ścieków bytowo gospodarczych pochodzące od ludności nie korzystającej z systemu kanalizacji. Zagrożeniem, dla jakości wód jest również obciążenie ładunkami azotu i fosforu ogólnego wnoszonym wraz ze spływem powierzchniowym z terenów rolniczych. W regionie wodnym Niemna znajdują się ujęcia wód powierzchniowych pobierających wodę do nawodnień, zasilania stawów rybnych i innych celów oraz ujęcia wód podziemnych wykorzystywanych głównie na cele komunalne i przemysłowe 10. Do największych problemów gospodarki wodnej na obszarze dorzecza Niemna należy zaliczyć 11 : odprowadzanie nieoczyszczonych i niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych, niedostateczną sanitację obszarów wiejskich i rekreacyjnych, zanieczyszczenia odciekami ze składowisk odpadów, zagrożenie ekosystemów od wód zależnych, występujące konflikty interesów użytkowników, niedostateczną edukację i świadomość ekologiczną społeczeństwa, nieodpowiedni system opłat i dopłat, brak dostatecznego finansowania gospodarki wodnej Wody powierzchniowe Odwzorowanie położenia granic części wód powierzchniowych Na obszarze dorzecza Niemna wyznaczonych jest obecnie: 39 jednolitych części wód rzek, 36 jednolitych części wód jezior. Powyższe informacje przedstawiono w załączniku nr 2. 7 Na podstawie MPHP 8 Dynowska I., Odpływ rzeczny (w:) Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Najgrakowskiego, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa Plan gospodarowania, KZGW, Warszawa Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce, Region wodny Niemna, MGGP, Kraków Przegląd istotnych problemów gospodarki wodnej dla obszarów dorzeczy, MGGP, Kraków

15 Tabela 2. Długość jednolitych części wód powierzchniowych rzek na obszarze dorzecza Niemna status JCWP długość [km] naturalne 817,17 sztuczne 16,42 razem 833,59 źródło: opracowanie własne na podstawie wyników wyznaczania SZCW i SCW oraz MPHP Tabela 3. Zestawienie liczby jednolitych części wód jezior na obszarze dorzecza Niemna z uwzględnieniem ich powierzchni powierzchnia [km 2 ] źródło: opracowanie własne na podstawie MPHP liczba JCWP jezior <0,5 1 0,5-1, razem 36 Odwzorowanie typów części wód powierzchniowych Opracowanie typologii jest podstawowym krokiem na drodze do ustalenia oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód. Ze względu na różnorodność naturalnych warunków środowiskowych, które mają wpływ na występowanie organizmów wodnych, konieczne jest wydzielenie różnych typów wód, które w warunkach niezakłóconych działalnością człowieka charakteryzują się odrębnymi cechami biologicznymi i będą stanowić wzorzec do określenia stopnia odchylenia przy ocenie stanu ekologicznego wód. Warunki środowiskowe wynikają z takich czynników, jak m. in.: położenie geograficzne, wysokość bezwzględna, geologia i hydromorfologia terenu 12. Zgodnie z RDW w zakresie prac związanych z ustalaniem typów części wód posługiwać się można systemem A lub systemem B. W Polsce typy wód powierzchniowych wyznaczano na podstawie systemu A uzupełnionego o wybrane parametry systemu B. Obszar dorzecza Niemna leży w obrębie 2 ekoregionów: Regionu Bałtyckiego oraz Równin Wschodnich. Odwzorowanie położenia granic ekoregionów zostało przedstawione w załączniku nr 12. Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzek Typy jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych zostały ustalone przy zastosowaniu systemu A wg RDW (Załącznik II z RDW). Przy czym stosowanie systemu A zróżnicowano według właściwych ekoregionów. W zakresie ustalenia typologii rzek przeanalizowano następujące parametry: wielkość powierzchni zlewni cieków, wysokość nad poziomem morza oraz typ podłoża. Wyniki wyznaczania typów dla rzek na obszarze dorzecza Niemna przedstawiono w tabeli Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE, Konsorcjum IMGW, IOŚ, PIG, Instytut Morski, Warszawa

16 Tabela 4. Typy dla rzek na obszarze dorzecza Niemna typ opis wielkość zlewni [km 2 ] wysokość [m n.p.m] 0 nie określono typu potok nizinny piaszczysty na utworach staro glacjalnych liczba JCWP < potok nizinny żwirowy < rzeka nizinna piaszczysto gliniasta na utworach staro glacjalnych rzeka nizinna żwirowa na utworach młodo glacjalnych cieki, których funkcjonowanie ekologiczne jest niezależne od ekoregionów < < cieki łączące jeziora źródło: opracowanie własne na podstawie Typologia wód powierzchniowych i wyznaczenie części wód powierzchniowych i podziemnych zgodnie z wymogami RDW 2000/60/WE Typy jednolitych części wód powierzchniowych jeziornych Typologia abiotyczna jezior została ustalona na podstawie analizy pełnych danych dla 749 jezior w Polsce. Wydzielenia klas dla poszczególnych parametrów dokonano na podstawie analizy rozkładu danych oraz analizy korelacji tych parametrów. Oprócz omówionych powyżej kryteriów abiotycznych typologii, w toku prac przeanalizowano również szereg parametrów dodatkowych, mających znaczenie weryfikujące, jak kategoria podatności zbiornika na degradację, klasa czystości wody czy podstawowe wskaźniki chemiczne. Parametry te były pomocne przy ustaleniu, czy pewne budzące wątpliwości wartości parametrów typologii, jak niski odczyn, wysokie przewodnictwo czy zasadowość, wynikają z naturalnych uwarunkowań danego ekosystemu (jego typu) czy raczej mogą być wynikiem wpływu antropogenicznego i powinny zostać pominięte. W sumie na podstawie kombinacji przyjętych klas wybranych parametrów wydzielono siedem typów podstawowych jezior, dodatkowo podzielonych na podtypy pod względem stratyfikacji termicznej wód. Tabela 5. Typy dla jezior na obszarze dorzecza Niemna typ 5a 5b 6a 6b opis jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, stratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o małym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, stratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich jezioro o wysokiej zawartości wapnia, o dużym wypływie zlewni, niestratyfikowane na Nizinach Wschodniobałtycko-Białoruskich liczba JCWP źródło: opracowanie własne na podstawie Soszka H., Kolada A., Pasztaleniec A., Ochocka A., Kutyła S., Koprowska K., Ocena stanu jezior w latach wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap V. Praca wykonana na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i sfinansowana ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa (maszynopis) Typologię na obszarze dorzecza Niemna zawierają załączniki nr 6 i

17 Wody podziemne Nowy podział terytorium Polski na 172 JCWPd związany jest z przyjętą w PIG-PIB definicją modelu pojęciowego systemu hydrogeologicznego. W myśl tej definicji model pojęciowy opisuje strukturę systemu i wskazuje zależności istniejące w jego obrębie (oddziaływanie proces) i zachodzące pomiędzy poszczególnymi składowymi systemu oraz interakcję systemu z otoczeniem. W tym ujęciu model pojęciowy zbudowany jest z danych: [1] budowa geologiczna, [2] wykształcenie litologiczne, rozmieszczenie i rozprzestrzenienie oraz parametry hydrogeologiczne warstw wodonośnych, [3] elementy środowiskowe - presje antropogeniczne, [4] czynniki wpływające na przebieg poszczególnych procesów w obrębie systemu. W myśl powyższego, w nowym podziale przyjęto generalną zasadę ograniczenia liczby uwzględnionych w modelu poziomów wodonośnych (przez łączenie ich w kompleksy wodonośne) do maksymalnie trzech wydzieleń. Jest to zgodne z przyjętą w Programie monitoringu JCWPd na terenie Polski zasadą, że w monitoringu obserwowane są następujące poziomy lub kompleksy poziomów wodonośnych 13 : pierwszy od powierzchni terenu poziom wodonośny o zwierciadle swobodnym, najsilniej narażony na oddziaływanie presji z powierzchni terenu; użytkowe poziomy wodonośne o zwierciadle napiętym, stanowiące główne źródło zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi; Wgłębny poziom wód zwykłych, narażony na ascenzję wód słonych. Według podziału na 172 JCWPd, pierwszy kompleks wodonośny stanowią wody pierwszego poziomu wodonośnego bądź, w przypadku jego braku, głównego użytkowego poziomu wodonośnego. Są to przeważnie poziomy wodonośne o zwierciadle swobodnym, lokalnie napiętym. Ich główną cechą jest zwiększona podatność (duża wrażliwość) na oddziaływanie antropopresji na chemizm i stany wód podziemnych. Drugi kompleks wodonośny tworzą głębsze poziomy wodonośne, posiadające zwierciadło naporowe. Są one izolowane od presji antropogenicznych zarówno nadległym pierwszym poziomem wodonośnym, jak i warstwami słabo-, pół- i nieprzepuszczalnymi. W skali regionalnej mogą być powiązane hydrodynamiczne z pierwszym kompleksem wodonośnym. Trzeci kompleks wodonośny to wody położonego najgłębiej w strukturze krążenia użytkowego poziomu wodonośnego. Zazwyczaj jest on zagrożony potencjalną ascenzją zmineralizowanych wód głębszych. Dodatkowo w celu nawiązania do istniejących scalonych części wód powierzchniowych oraz zlewni poszczególnych rzek (za Mapą Podziału Hydrograficznego Polski) weryfikowano przebieg poszczególnych JCWPd w celu unifikacji granic. Zgodnie z podziałem na jednolite części wód podziemnych w regionie wodnym Niemna występują 2 jednolite części wód podziemnych: JCWPd nr 53 oraz JCWPd nr 22. Odwzorowanie położenia granic części wód podziemnych przedstawia załącznik nr 9. Na obszarze dorzecza Niemna nie występują główne zbiorniki wód podziemnych. 13 Kazimierski B. i inni, Program monitoringu JCWPd na terenie Polski,

18 3.3. Warunki referencyjne Warunki referencyjne oznaczają stan, obecny lub w przeszłości, odzwierciedlający warunki zbliżone do naturalnych oraz niewykazujący lub wykazujący jedynie minimalne zaburzenia na skutek działalności człowieka. Warunki referencyjne stanowią podstawę klasyfikacji stanu ekologicznego wód, będącego miarą odchylenia od stanu naturalnego (referencyjnego), gdzie brak lub bardzo niewielkie odchylenie od stanu naturalnego oznacza bardzo dobry stan ekologiczny. Warunki referencyjne reprezentowane są przez wartości poszczególnych biologicznych elementów jakości. Dla poszczególnych kategorii wód ustalono: Wody płynące Warunki referencyjne dla jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych, zostały ustalone dla następujących biologicznych wskaźników oceny stanu ekologicznego wód: Fitoplankton (wskaźnik fitoplanktonowy IFPL): dzięki dotychczas przeprowadzonym badaniom wskaźnik fitoplanktonu IFPL został ustalony metodą statystyczną. Z uwagi na małą liczbę dotąd zbadanych rzek nie podzielono ich na typy. Po odrzuceniu wszystkich rzek o zlewni mniejszej niż 5 tys. km 2, zostało 17 rzek, w tym 5 rzek, które do badań roku w 2011, były wybrane jako rzeki o warunkach referencyjnych. Dla wybranych rzek policzono wartość 95 percentyla wskaźnika fitoplanktonu IFPL, celem ustalenia jego wartości referencyjnej. Określono we wskazany sposób wartość 0,812 dla JCWP rzek o typie 19, 20, 21 oraz Fitobentos (multimetryczny indeks okrzemkowy IO): Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został opracowany pod koniec 2006 roku i wdrożony do Państwowego Monitoringu Wód Powierzchniowych w latach Na podstawie uzyskanych wyników, metoda została zweryfikowana i udoskonalona. Multimetryczny indeks okrzemkowy IO dla rzek został skonstruowany zgodnie z wymogami RDW i jest średnią arytmetyczną z trzech modułów: trofii, saprobii i gatunków referencyjnych. Na podstawie zbiorowiska fitobentosu, indeks IO pozwala ocenić poziom żyzności wód rzeki, jej zanieczyszczenie organiczne oraz stopień odchylenia od stanu referencyjnego (niezaburzonego). Wartości indeksu IO zmieniają się w przedziale od 1 do 0; wartość 1 oznacza stan ekologiczny najlepszy, a wartość 0 stan najgorszy. Granice klas stanu ekologicznego wyznaczono dla czterech grup polskich cieków: potoków górskich, potoków i małych rzek wyżynnych, potoków nizinnych oraz rzek nizinnych. Wytypowano stanowiska referencyjne zgodnie z wytycznymi ECOSTAT oraz stanowiska niereferencyjne reprezentujące każdą z pięciu klas stanu ekologicznego, aby zobrazować pełne spektrum zmienności cieków. Łącznie przygotowano dane z 480 stanowisk. W wyniku przeprowadzonego ćwiczenia interkalibracyjnego, wyznaczono następujące wartości referencyjne IO 15 : o dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi IO=0,76, o dla typów 4 i 5 wartość ta wynosi IO=0,867, o dla typów 19, 20, 24 i 25 o pow. zlewni km 2 oraz km 2 wartość ta wynosi IO=0,67, o dla typów 6, 7 i 12 wartość ta wynosi IO=0, Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu, Wrocław Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik Sz., Zgoła T. Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy Warszawa-Poznań-Olsztyn

19 Makrofity: kryteria przyjęte jako warunki referencyjne przy ocenie stanu rzek na podstawie makrofitów dotyczyły szeregu parametrów takich jak: użytkowanie terenu, warunki hydrologiczne, koryto rzeki i siedlisko, warunki fizyczne i chemiczne, roślinność brzegowa i warunki biologiczne. Na podstawie przeprowadzonych analiz wyznaczono wskaźnik jakości ekologicznej (WJE). Za stan bardzo dobry uznano WJE 0,9, co następnie zmodyfikowano dla typu interkalibracyjnego R-C3 na WJE 0,91. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla Makrofitów (MIR) 16 : o dla typu 4 wartość ta wynosi 67,9, o dla typu 5 wartość ta wynosi 53,1, o dla typów 17 i 18 wartość ta wynosi 56, o dla typu 24 wartość ta wynosi 49,4. Makrobezkręgowce bentosowe (wskaźnik MMI): granice klas dla poszczególnych typów biocenotycznych wyznaczono następująco: na podstawie otrzymanych wartości ICMi (średnia ważona z wartości poszczególnych metriksów wchodzących w skład indeksu) obliczonych dla każdego badanego stanowiska z określonego typu biocenotycznego rzek, zostały wytypowane stanowiska referencyjne. Wstępnie, dla każdego typu biocenotycznego wyznaczono granice klas wykorzystując do obliczeń od 4 do 24 stanowisk referencyjnych. Na podstawie wartości ICMi dla stanowisk referencyjnych obliczono medianę wskaźnika ICMi (REF EQR) wartości ICMi mogły wychodzić poza przedział 0-1, stąd też mediana wartości ICMi najlepszych stanowisk oscylowała wokół 1, kształtując się nieco poniżej lub powyżej jedności. Korzystając z mediany wskaźnika ICMi dla stanowisk referencyjnych (REF EQR) wyznaczono granice klas jakościowych dla rzek. Wyznaczono następujące wartości referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych 17 : o typ abiotyczny 1, 2: wartość ta wynosi 0,819, o typ abiotyczny 3, 4, 5, 8, 10: wartość ta wynosi 0,890, o typ abiotyczny 6, 7, 9 oraz 11, 12, 13, 14, 15: wartość ta wynosi 0,931, o typ abiotyczny 17: wartość ta wynosi 1,001, o typ abiotyczny 16, 18, 26, 19, 20, 21, 22: wartość ta wynosi 0,956, o typ abiotyczny 23, 24, 25: wartość ta wynosi 0,916. Ichtiofauna - wyznaczono warunki referencyjne dla poszczególnych typów rzek, a ich wartość jest tożsama z wartością graniczną dla bardzo dobrego stanu ekologicznego wód, i wynosi odpowiednio 18 : o wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb łososiowatych: 0,911-1,000, o wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb karpiowatych brodzenie: 0,939-1,000, o wskaźnik EFI+_PL dla rzek z dominacją ryb karpiowatych - połów z łodzi: 0,917-1,000, o wielkie rzeki nizinne (typ 21): 0,883-1,000, o rzeki organiczne (typ 23 i 24): 0,883-1,000, o rzeki łączące jeziora (typ 25): 0,883-1, Szoszkiewicz K., Zbierska J., Jusik Sz., Zgoła T. Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy Warszawa-Poznań-Olsztyn Przewodnik do oceny stanu ekologicznego rzek na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. GIOŚ, Warszawa Badania ichtiofauny w latach dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym rzeki Etap IV, Instytut Rybactwa Śródlądowego, Żabieniec/Olsztyn

20 Jeziora Specyficzne dla typu warunki referencyjne wskazano w zakresie następujących elementów biologicznych: Fitoplankton: Podstawą oceny jezior na podstawie fitoplanktonu jest multimetriks fitoplanktonowy PMPL (Phytoplankton Metric for Polish Lakes). Wskaźnik ten obligatoryjnie obejmuje trzy parametry charakteryzujące zbiorowisko fitoplanktonu, w tym dwa wyrażające jego zagęszczenie (koncentracja chlorofilu a, biomasa ogólna) i jeden skład taksonomiczny (biomasa sinic w miesiącach letnich). Wartość indeksu waha się w zakresie od 0 do 5 i wzrasta wraz z pogarszaniem się stanu ekologicznego. Opierając się na wartościach referencyjnych wyznaczonych dla wymienionych parametrów wg procedury opisanej przez Hutorowicza i Pasztaleniec (2014), wartość referencyjna multimetriksa PMPL dla jezior stratyfikowanych wynosi 0,08 i 0,46, odpowiednio dla jezior o niskim (<2) i wysokim (>2) współczynniku Schindlera, analogicznie dla jezior niestratyfikowanych wynosi ona 0,46 i 0,67. Fitobentos: Podstawą oceny jezior na podstawie fitobentosu jest multimetryczny Indeks Okrzemkowy (IOJ), który ocenia poziom żyzności wód i stopień odchylenia od zbiorowiska referencyjnego: Warunki referencyjne w odniesieniu do fitobentosu ustalono przy zastosowaniu metody przestrzennej. Kryteria wyboru jezior referencyjnych były zgodnie z przewodnikiem REFCOND. Jako referencyjne wskazano siedem jezior stratyfikowanych oraz 5 niestratyfikowanych. Jako wartość referencyjną przyjęto medianę z wartości Indeksu Okrzemkowego (IOJ) ze stanowisk referencyjnych. Dla jezior stratyfikowanych wartość referencyjna IOJ, wyrażona jako EQR, wyniosła 0,76, zaś dla niestratyfikowanych 0, Makrofity: Podstawą oceny jezior na podstawie makrofitów jest Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego (ESMI). Indeks służy do oceny jezior o wodach wysokozasadowych (>25 mgca/l), tzw. Jezior ramienicowych. Nie stosuje się jej do jezior lobeliowych, dla których klasyfikacji na podstawie makrofitów dotąd nie opracowano. Przy ustalaniu warunków referencyjnych, a następnie przy opracowywaniu klasyfikacji jezior na podstawie makrofitów zastosowano, podobnie jak w przypadku większości elementów biologicznych metodę przestrzenną, czyli przeanalizowano dane o roślinności z potencjalnych stanowisk referencyjnych wyselekcjonowanych na podstawie kryteriów presji. Wartość indeksu zawiera się pomiędzy 0 a 1. Jako wartość referencyjną przyjęto graniczną wartość dla stanu bardzo dobrego i dobrego wynosząca 0,680 dla wszystkich jezior o wodach wysokozasadowych, bez względu na ich uwarunkowania hydromorfologiczne 20. Ichtiofauna: doboru metriksów, przydatnych zarówno do wyznaczenia modeli jezior referencyjnych oraz do oceny jezior, dokonano analizując macierz korelacji zmiennych. Zmiennymi były udziały gatunków lub grup funkcjonalnych ryb oraz zmienne charakteryzujące presję na środowisko jeziorne: widzialność krążka Secchiego (SD), zawartość fosforu całkowitego (Ptot), zawartość chlorofilu (Chl-a), a także wyliczone z tych wartości, wskaźniki TSI (Trophic State Index) Carlsona. Do wyznaczenia modeli jezior referencyjnych posłużono 19 Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., Wytyczne metodyczne do przeprowadzenia oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek i jezior oraz potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jednolitych części wód płynących Polski na podstawie badań fitobentosu, Wrocław Ciecierska H, Kolada A., Soszka H., Gołub M., Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy, Etap II Opracowanie metodyki badań terenowych makrofitów na potrzeby rutynowego monitoringu wód oraz metoda oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód na podstawie makrofitów, Tom II Jeziora, Ministerstwo Środowiska, Warszawa Poznań Olsztyn

21 się historycznymi danymi o odłowach rybackich. Dla wybranych uprzednio wskaźnikowych zmiennych przeprowadzono analizę rang i sum rang, znormalizowanych do przedziału od 0,00 do 1,00 oraz wyliczono ocenę średnią. Wyznaczona referencyjna wartość Jeziorowego Indeksu Rybnego (LFI+) wynosi 0, Warunki referencyjne dla makrobezkręgowców bentosowych (LMI) są obecnie w fazie opracowywania Podsumowanie działań realizowanych przez Polskę w ramach współpracy międzynarodowej i koordynacji, o której mowa w art. 3 RDW Ramowa Dyrektywa Wodna obliguje państwa członkowskie do określenia pojedynczych dorzeczy leżących na obszarze terytorium ich kraju oraz przydzielenia ich do określonych obszarów dorzeczy, zapewniając przy tym odpowiednie uzgodnienia administracyjne i określenie właściwej władzy (art. 3 ust. 1 i 2 RDW). Na podstawie art. 3 ust. 3 ustawy Prawo wodne zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U. nr 126 poz. 878 ze zm.). Postanowienia art. 3 RDW odnoszą się również do problematyki współpracy międzynarodowej, obejmującej stosowanie dyrektywy do międzynarodowych obszarów dorzeczy, dotyczącej przede wszystkim koordynacji działań ukierunkowanych na osiągnięcie celów środowiskowych. Państwa członkowskie mogą w tym celu wykorzystać istniejące struktury wynikające z umów międzynarodowych (art. 3 ust. 3 i 4 RDW). W przypadku gdy obszar dorzecza wykracza poza terytorium UE państwa członkowskie zostały również zobligowane do podjęcia starań na rzecz ustalenia właściwej koordynacji z odpowiednimi państwami trzecimi dla osiągnięcia celów RDW na obszarze dorzecza, a same zapewniają stosowanie zasad niniejszej dyrektywy na swoim terytorium (art. 3 ust. 5 RDW). Każde państwo członkowskie zapewnia też odpowiednie uzgodnienia administracyjne, w tym określenie właściwej władzy do wdrożenia celów RDW pełnionej przez organy krajowe lub międzynarodowe. Na obszarze dorzecza Niemna za współpracę polsko-litewską w dziedzinie gospodarki wodnej odpowiedzialna jest Polsko-Litewska Komisja do spraw Wód Granicznych. Została ona utworzona na podstawie Umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w dziedzinie użytkowania i ochrony wód granicznych podpisanej w Białowieży dnia 7 czerwca 2005 r. W ramach Komisji utworzono trzy międzynarodowe grupy robocze: Grupa robocza nr 1 ds. opracowywania Planów gospodarowania wodami oraz zarządzania ryzykiem powodziowym, która koncentruje się na problematyce wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (zwana dalej Dyrektywą Powodziową)na obszarze transgranicznego dorzecza Niemna. W ramach IV narady z dnia czerwca 2014 r. omówiono zagadnienia oddziaływania antropogenicznego na jednolite części wód powierzchniowych i podziemnych oraz celów środowiskowych. Rozpatrywano również potrzeby zastosowania działań transgranicznych, 21 Białokoz W. i inni, Warunki referencyjne ichtiofauna jezior, GIOŚ, Giżycko-Olsztyn

22 Grupa robocza nr 2 ds. utrzymania wód granicznych, która skupia się na zagadnieniach związanych z utrzymaniem wód i urządzeń wodnych, Grupa robocza Nr 3 ds. ochrony wód granicznych przed zanieczyszczeniem, która zawęża swoją działalność do współpracy w zakresie badania wód granicznych, zarówno powierzchniowych, jak i podziemnych. Monitoring wód granicznych jest prowadzony według wymagań prawnych każdej ze stron. Obie strony zobowiązały się do systematycznej wymiany wyników badań i wspólnego poboru próbek w celu porównania wyników uzyskiwanych przez instytucje odpowiedzialne za monitoring wód granicznych. W ramach prac poszczególnych grup roboczych przekazano informacje o wynikach monitoringu polskich i litewskich wód granicznych w latach oraz na temat polskich i litewskich metodyk oceny stanu wód i typologii wód powierzchniowych. Strony określiły stan monitorowanych polsko - litewskich wód granicznych jako dobry. Cieki graniczne występują także na granicy z Białorusią. Polska i Białoruś nie są jednak związane umową o współpracy na wodach granicznych. Współpraca z tym partnerem praktycznie nie jest prowadzona i ogranicza się jedynie do uzgadniania jednostkowych wspólnych lub jednostronnych projektów, które w różnym stopniu dotyczą wód granicznych m. in. rekonstrukcji granicznego odcinka Kanału Augustowskiego. W celu ochrony środowiska morskiego przed wszelkiego rodzaju zanieczyszczeniami prowadzona jest współpraca międzynarodowa w ramach tak zwanej Konwencji Helsińskiej. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego sporządzona w Helsinkach 9 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 28, poz. 346) została ratyfikowana przez Polskę 8 października 1999 r. i weszła w życie 17 stycznia 2000 r. Stronami Konwencji są państwa nadbałtyckie czyli Królestwo Danii, Republika Estonii, Republika Finlandii, Republika Litewska, Republika Łotewska, Republika Federalna Niemiec, Rzeczpospolita Polska, Federacja Rosyjska, Królestwo Szwecji, oraz Unia Europejska. Zgodnie z jej postanowieniami podejmowane są działania, które dotyczą wód morskich, wód wewnętrznych oraz całego obszaru zlewiska Morza Bałtyckiego. Za wdrożenie celów Konwencji odpowiada jej organ wykonawczy, czyli Komisja ochrony środowiska morskiego Morza Bałtyckiego (Komisja Helsińska, HELCOM), która koordynuje też prace pięciu stałych międzynarodowych grup roboczych: Grupy roboczej ds. wdrażania podejścia ekosystemowego (Gear) Grupy roboczej ds. morskich (Maritime) Grupy roboczej ds. ograniczenia zanieczyszczeń ze zlewiska Morza Bałtyckiego (Pressure) Grupy roboczej ds. reagowania (Response) Grupy roboczej ds. ochrony środowiska naturalnego (State) oraz grup czasowych: Grupy ds. zrównoważonego rolnictwa (Agri) Grupy ds. zrównoważonego rybołówstwa (Fish) Wspólnej grupy roboczej HELCOM-VASAB ds. Planowania Przestrzennego na Morzu (HELCOM-VASAB MSP WG) Taka struktura grup roboczych, których zadaniem jest, między innymi, wdrażanie polityk i strategii na rzecz ochrony środowiska morskiego i zrównoważonego rozwoju oraz przedstawianie problemów, które powinny zostać omówione na spotkaniach przewodniczących delegacji państw stron Konwencji, funkcjonuje od września 2014 r. Na rzecz wdrożenia Konwencji działa też szereg grup 22

23 ekspertów pracujących nad bardziej szczegółowymi zagadnieniami związanymi z ochroną wód Morza Bałtyckiego 22. Główne działania państw stron Konwencji Helsińskiej skupiają się obecnie na realizacji Bałtyckiego Planu Działań (BPD), przyjętego na Konferencji Ministerialnej HELCOM 15 listopada 2007 r. w Krakowie, który zakłada osiągniecie dobrego stanu ekologicznego Bałtyku do 2021 r. W Polsce cele tego planu mają zostać zrealizowane poprzez działania zawarte w Krajowym Programie Wdrażania Bałtyckiego Planu Działań. Współpraca, zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i krajowym koordynowana jest przez Sekretariat ds. Morza Bałtyckiego (SMB) w GIOŚ Sprawozdanie z realizacji zadań Sekretariatu ds. Morza Bałtyckiego za rok 2013,GIOŚ, Warszawa, marzec

24 4. PODSUMOWANIE ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ I WPŁYWÓW ANTROPOGENICZNYCH Zgodnie z art. 5 RDW wymagane jest, aby każde z państw członkowskich dokonało w ramach charakterystyki obszaru dorzecza przeglądu wpływu działalności człowieka na stan wód powierzchniowych i podziemnych i uaktualniało ją w każdym kolejnym cyklu planistycznym. Wyniki takiej analizy mają służyć dobraniu odpowiednich działań niezbędnych do poprawy stanu wód poprzez eliminację bądź redukcję oddziaływań antropogenicznych, będących przyczyną nieosiągnięcia celów środowiskowych. W związku z ww. wymogiem jednym z etapów prac nad aktualizacją planu gospodarowania wodami było opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód. Identyfikacja presji na obszarach dorzeczy, w tym na obszarze dorzecza Niemna, została wykonana w ramach pracy Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami 24. Ponadto zidentyfikowane presje oceniono określając ich wpływ na stan wód i możliwość osiągnięcia celów środowiskowych. Powyższe analizy przeprowadzono zgodnie z Wytycznymi do analizy presji i oddziaływań zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną 25 z uwzględnieniem kluczowych etapów, obejmujących: identyfikację czynników sprawczych i presji antropogenicznych, w trakcie której wykorzystano dane dotyczące części wód i ich zlewni. Określenie czynników sprawczych i porównanie tych informacji z danymi pochodzącymi z monitoringu stanu wód pozwoliło na ocenę powiązań czynników sprawczych z występującymi presjami, identyfikację znaczących presji poprzez wskazanie presji, której oddziaływanie może zagrozić osiągnięciu przez daną część wód celów środowiskowych przy uwzględnieniu charakterystyki zlewni i wyników badań monitoringowych, ocenę oddziaływań z wykorzystaniem dostępnych danych monitoringowych oraz wskaźników dotyczących elementów jakości pozwalających na oszacowanie prawdopodobieństwa zmiany warunków, która wiąże się z zagrożeniem dla ekosystemu danej części wód, ocenę ryzyka poprzez oszacowanie prawdopodobieństwa nie osiągnięcia przez daną część wód celów środowiskowych na podstawie aktualnej oceny stanu poszczególnych jednolitych części wód oraz zidentyfikowanych znaczących presji antropogenicznych Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części powierzchniowych W ramach identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, mających wpływ na jednolite części wód powierzchniowych, przeanalizowano wszystkie presje i podzielono je na następujące kategorie: punktowe źródła zanieczyszczeń, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń, zmiany hydromorfologiczne. W celu określenia lokalizacji źródeł zanieczyszczeń oraz określenia wielkości zrzutów ładunków zanieczyszczeń wykorzystano dane zgromadzone przez poszczególne rzgw, Bank Danych Lokalnych, 24 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków Wytyczne do analizy presji i oddziaływań zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną, opracowane przez Grupę Roboczą IMPRESS,

25 GIOŚ oraz opracowania pt.: Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planu gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce, Sformułowanie w warunkach korzystania z wód regionu wodnego ograniczeń w korzystaniu z wód jezior lub zbiorników oraz w użytkowaniu ich zlewni, Identyfikacja znaczących oddziaływań antropogenicznych wraz z oceną wpływu tych oddziaływań na wody powierzchniowe i podziemne, wykonane na potrzeby poszczególnych regionów wodnych. Identyfikacja presji hydromorfologicznych została przeprowadzona na podstawie danych pochodzących z ankietyzacji administratorów wód oraz z danych zawartych w warstwach SHP zabudowy poprzecznej pochodzących z opracowań, w tym: Analiza obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych 26 oraz opracowań wykonanych w zakresie weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych części wód jeziornych Punktowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi punktowych źródeł zanieczyszczeń, mających wpływ na JCWP są: gospodarka komunalna (w tym oczyszczalnie ścieków), przemysł, wody opadowe i roztopowe, składowiska odpadów. Na obszarze dorzecza Niemna punktowe źródła zanieczyszczeń związane są głównie ze zrzutami ścieków bytowych pochodzących z gospodarki komunalnej (oczyszczalnie ścieków). Na obszarze dorzecza Niemna zidentyfikowano 30 punktów zrzutów ścieków komunalnych (rysunek 1). Wprowadzanie do wód substancji biogennych, zawartych w ściekach komunalnych, jest czynnikiem przyspieszającym eutrofizację wód. Na obszarach zurbanizowanych do wód odprowadzane są oczyszczone ścieki komunalne o zmniejszonym ładunku azotu i fosforu oraz zawiesiny ogólnej, które charakteryzują się mniejszym BZT 5 i CHZT. Zanieczyszczenia oddziaływujące na JCWP pochodzą także z przemysłu. Na obszarze dorzecza Niemna zidentyfikowano 3 punktów zrzutów ścieków przemysłowych 27 (rysunek 2). Ścieki przemysłowe, oprócz substancji biogennych, nasilających eutrofizację wód, mogą być źródłem substancji toksycznych dla organizmów wodnych. Potencjalnym zagrożeniem dla JCWP są również wody odciekowe z niezabezpieczonych odpowiednio składowisk odpadów. Na obszarze dorzecza Niemna zidentyfikowano 10 składowisk komunalnych. Odcieki ze składowisk odpadów, oprócz substancji biogennych, mogą być źródłem substancji toksycznych dla organizmów wodnych. 26 Analiza obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej na potrzeby opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych, konsorcjum MGGP S.A. i IMGW-PIB, Kraków Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

26 Rysunek 1. Punkty zrzutów z gospodarki komunalnej na obszarze dorzecza Niemna źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 26

27 Rysunek 2. Punkty zrzutów z przemysłu na obszarze dorzecza Niemna źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 27

28 Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi rozproszonych i obszarowych źródeł zanieczyszczeń są: rolnictwo, ścieki pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji sanitarnej, depozycja atmosferyczna. Rolnictwo jest jednym z głównych czynników sprawczych zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych na obszarze dorzecza Niemna. Powierzchnia obszarów rolnych stanowi 55,4 % obszaru dorzecza (rysunek 3) 28. Zanieczyszczenia pochodzące z powszechnie stosowanych nawozów (naturalnych i mineralnych) oraz hodowli zwierząt dostają się do wód powierzchniowych poprzez spływ powierzchniowy, erozję gleby, system melioracji szczegółowych i podstawowych oraz wymywanie i są główną przyczyną nasilenia eutrofizacji wód powierzchniowych. Kolejnym źródłem zanieczyszczeń obszarowych i rozproszonych są ścieki pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji zbiorczej. Dotyczy to głównie rozproszonej zabudowy wiejskiej oraz rekreacyjnej położonej w zlewni bezpośredniej JCWP, ładunki zanieczyszczeń pochodzące z tych źródeł nasilają głównie eutrofizację wód 29. Źródłem azotu i fosforu organicznego jest także depozycja atmosferyczna, prowadząca do zakwaszenia części wód powierzchniowych. Oba te rodzaje presji występują na całym terytorium kraju. 28 CORINE Land Cover Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

29 Rysunek 3. Obszary użytkowane rolniczo źródło: opracowanie własne na podstawie CORINE Land Cover 2006 oraz MPHP 29

30 Zmiany hydromorfologiczne Główną przyczyną zmian hydromorfologii JCWP jest działalność człowieka służąca między innymi 30 : ochronie przeciwpowodziowej, retencjonowaniu wód, żegludze, małej i dużej energetyce wodnej, rolnictwu, turystyce i rekreacji, poborom kruszywa, zagospodarowaniu dolin cieków i brzegów zbiorników (zabudowa komunalna i gospodarcza), poborom wód (w szczególności na potrzeby gospodarki komunalnej, przemysłu, produkcji energii elektrycznej, rolnictwa, hodowli ryb, górnictwa, żeglugi). Do głównych zmian hydromorfologicznych należą: zabudowa podłużna cieków polegająca głównie na zmianie profilu poprzecznego i podłużnego cieków, zabudowa brzegów jezior (zabudowa komunalna i gospodarcza) obwałowania, zabudowa poprzeczna, obejmująca wszelkie budowle przegradzające koryto, sztuczne zbiorniki wodne, melioracje. Zabudowa podłużna cieków polegająca głównie na zmianie profilu poprzecznego i podłużnego rzeki, powoduje zmiany struktury dna i brzegów, reżimu hydrologicznego oraz warunków fizykochemicznych, co w rezultacie wywiera znaczący wpływ na stan wód płynących. Może spowodować przede wszystkim pogorszenie warunków życia organizmów wodnych poprzez zmianę warunków siedliskowych. W przypadku jednolitych części wód jeziornych, zmiany hydromorfologiczne tego typu dotyczą głównie znaczących zmian w zakresie przekształcenia strefy brzegowej jezior, wynikających z działalności rekreacyjnej i turystycznej. Wiąże się to z likwidacją nadbrzeżnej i wodnej roślinności, umocnieniem brzegów, co skutkuje zmianą struktury brzegu jeziora, a co za tym idzie zmianą warunków siedliskowych. Obwałowania wprawdzie na ogół nie ingerują bezpośrednio w koryto cieku, jednak powodując odcięcie części doliny cieku od naturalnych wezbrań i jednocześnie odcięcie zasilania cieku wodą z obszaru zlewni, mogą być przyczyną zmiany poziomu wód gruntowych obszarów zalewowych. Prowadzić to może do zaniku ekosystemów podmokłych, a co za tym idzie zmniejszenia stopnia bioróżnorodności. Zabudowa poprzeczna, obejmująca wszelkie budowle przegradzające koryto cieku (także na wypływie z jezior przepływowych), zwłaszcza niewyposażone w urządzenia typu przepławki, stanowi poważną przeszkodę uniemożliwiającą migrację organizmów, w szczególności ryb. Powoduje też zmiany reżimu hydrologicznego oraz warunków fizykochemicznych. Zmiany te przyczyniają się do modyfikacji siedlisk oraz pogorszenia warunków bytowania organizmów wodnych (rysunek 4). Sztuczne zbiorniki wodne na ciekach, oprócz negatywnego wpływu generowanego przez tworzące je budowle poprzeczne, redukują lub modyfikują naturalne wezbrania powodziowe, ograniczają 30 Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

31 naturalną zmienność przepływu poniżej zbiornika oraz trwale likwidują fragmenty doliny cieku wraz z istniejącymi ekosystemami. Melioracje, związane z prowadzeniem intensywnej gospodarki rolnej, prowadzą głównie do zmiany poziomu wód gruntowych i zmiany retencji obszaru zlewni poprzez przyspieszone odprowadzenie wód opadowych. Zmiany te prowadzą do zaniku obszarów podmokłych oraz przyspieszają proces eutrofizacji poprzez zwiększenie odpływu substancji biogennych do wód powierzchniowych. Na rysunku 4 przedstawiono lokalizację budowli poprzecznych na obszarze dorzecza Niemna. Ponadto na obszarze dorzecza Niemna zinwentaryzowano 12 ujęć wód powierzchniowych zlokalizowanych na terenie 8 JCWP. Sumaryczna roczna wielkość poborów z tych ujęć wynosi tys. m 3. Na podstawie wielkości sumarycznych poborów wód na obszarach dorzeczy stwierdzono, że na obszarze dorzecza Niemna ujmuje się 0,02 % wszystkich ujmowanych wód powierzchniowych w Polsce 31. Pobory wód powierzchniowych wiążą się głównie z zmianami morfologicznymi w postaci zabudowy podłużnej i poprzecznej w korycie cieków oraz modyfikacją przepływu. Tabela 6. Roczna wielkość poborów z ujęć wód powierzchniowych z podziałem na czynniki sprawcze czynniki sprawcze pobór wody [tys. m 3 /rok] rolnictwo 49 gospodarka komunalna 0 przemysł 7 energetyka 0 hydroenergetyka 0 stawy rybne 4247 kopalnie 0 żegluga 0 inne suma źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków

32 Rysunek 4. Lokalizacja budowli poprzecznych źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 32

33 4.2. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód rzecznych Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych ma za zadanie zidentyfikowanie tych JCWP, które z powodu występowania istotnych oddziaływań antropogenicznych mogą nie osiągnąć lub nie utrzymać dobrego stanu. Zidentyfikowane JCWP rzeczne, w przypadku których ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych jest wysokie, wymagają wprowadzenia działań uzupełniających zorientowanych na zredukowanie wskazanych presji. W związku z tym, by ocenić czy obecny poziom presji może skutkować nieosiągnięciem celów środowiskowych, należy określić stopień oddziaływania presji na wody. Podstawą oceny ryzyka była aktualna ocena stanu wód. Zależnie od charakteru presji przyjmowano różne metody oceny ich wpływu na JCWP. Z powodu współwystępowania presji w JCWP mogą być one zagrożone w związku z więcej niż jednym zidentyfikowanym oddziaływaniem antropogenicznym. Jak zobrazowano na rysunku nr 3, 64,2 % powierzchni obszaru dorzecza to tereny rolnicze. Jednakże nie we wszystkich obszarach występowania rolnictwa wpływa ono na stan wód i możliwości osiągnięcia celów środowiskowych. Rolnictwo na obszarze dorzecza Niemna nie jest na tyle intensywne by uznać je za istotnie oddziaływujące na stan środowiska, w tym wód. Obszary, na których rolnictwo wpływa znacząco na stan wód zidentyfikowane zostały w związku z realizacją postanowień Dyrektywy Rady 91/676/EWG dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. W wyniku szczegółowych analiz stanu wód oraz rolnictwa wyznaczone zostały zarówno wody wrażliwe na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego oraz obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (OSN). Uznano więc, że rolnictwo stanowi dominującą presję w JCWP wskazanych w rozporządzeniach dyrektorów rzgw w sprawie określenia wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć i tym samym wyznaczono te JCWP jako zagrożone nie osiągnięciem celów środowiskowych. Na obszarze dorzecza Niemna, w związku z brakiem wyznaczenia OSN, nie wskazano JCWP zagrożonych ze względu na presję rolniczą. Presja pochodząca ze źródeł komunalnych występuje na całym obszarze kraju. W związku z tym Polska w ramach realizacji postanowień Dyrektywy Rady 91/271/EWG dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych wyznaczona została jako obszar zagrożony eutrofizacją ze źródeł komunalnych. Jednakże nie na wszystkie JCWP wpływ tej presji jest na tyle istotny, by był przyczyną zagrożenia nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wpływ presji komunalnej analizowany był z uwzględnieniem zarówno źródeł punktowych, jak i rozproszonych. Podstawą oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla presji komunalnej były wyniki monitoringu środowiska. Za JCWP zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych uznano te JCWP, których stan ekologiczny oceniono poniżej dobrego i czynnikami determinującymi stan były przekroczenia stężeń substancji biogennych (N og, P og, BZT 5 ). Na obszarze dorzecza Niemna nie wskazano JCWP zagrożonych z uwagi na presję komunalną. Dla JCWP, w których stwierdzono przekroczenia w zakresie substancji priorytetowych i innych zanieczyszczeń, dla których zostały określone środowiskowe normy jakości, praktycznie nie było możliwe jednoznaczne określenie źródła presji powodującej nieosiągnięcie dobrego stanu chemicznego. W analizach przeprowadzonych dla poszczególnych regionów wodnych w Polsce wykazano, że w większości przypadków można jedynie wskazać prawdopodobne źródła zanieczyszczeń, co wynika z faktu, iż substancje te raz wprowadzone utrzymują się w środowisku 33

34 przez wiele lat, zanieczyszczając, zarówno wody powierzchniowe, ziemię i powietrze, a ustalenie ich pierwotnego źródła jest praktycznie niemożliwe. Ponadto, tylko niewielka część tego typu zanieczyszczeń w postaci metali ciężkich, np. z zakładów przemysłowych, dostarczana była do wód ze ściekami lub spływami powierzchniowymi, a znaczna ich część dostawała się do środowiska wodnego drogą depozycji atmosferycznej. Ze względu na stosowane obecnie urządzenia zabezpieczające w większości zakładów przemysłowych, emisja substancji niebezpiecznych została ograniczona, natomiast źródłem tych substancji jest prawdopodobnie nadal transport samochodowy oraz indywidualne kotłownie i systemy grzewcze 32. W związku z tym nie ma w chwili obecnej możliwości doboru odpowiednich działań naprawczych, ukierunkowanych na redukcję ww. zanieczyszczeń. W myśl zasady przezorności oceniono więc te JCWP jako zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. W celu identyfikacji źródła pochodzenia substancji priorytetowych oraz innych substancji, dla których określono środowiskowe normy jakości wskazano konieczność przeprowadzenia pogłębionej analizy presji w celu ustalenia przyczyn nieosiągnięcia dobrego stanu wód. Ponadto zgodnie z zasadą przezorności za zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych uznano także te JCWP, w których stwierdzono stan poniżej dobrego na podstawie przeniesienia oceny. W związku z brakiem możliwości oceny wpływu występujących w ich zlewniach presji na poszczególne elementy stanu, jako przyczynę zagrożenia wskazano nierozpoznane presje. Weryfikacja oceny ryzyka dla tych JCWP zostanie wykonana po przeprowadzeniu monitoringu badawczego. Tabela 7. Liczba zagrożonych JCWP rzecznych z uwzględnieniem przyczyny zagrożenia na obszarze dorzecza Niemna źródło: opracowanie własne przyczyna zagrożenia liczba JCWP rolnictwo 0 gospodarka komunalna 0 przekroczenia substancji priorytetowych 2 nierozpoznana presja 16 suma 18 Przeprowadzona ocena stanu JCWP rzecznych w zakresie hydromorfologii wskazuje stan dobry we wszystkich JCWP. Ocena oddziaływania presji hydromorfologicznej została wykonana zgodnie z opisem w pkt 4.6 Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych. Wystąpienie znaczących zmian w hydromorfologii danej części wód, w wyniku sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, będących jedyną przyczyną nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, jest bowiem podstawą wyznaczenia silnie zmienionej części wód. Jednakże uznano, że presją hydromorfologiczną, mającą szczególny wpływ na stan wód rzecznych, w tym przede wszystkim stan elementów biologicznych, jest zabudowa poprzeczna. Na podstawie analizy opracowania Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału wód w Polsce 33 oraz Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek 34 na obszarze dorzecza Niemna nie wskazano cieków, dla których ciągłość morfologiczna jest warunkiem osiągnięcia celów środowiskowych i wymagałyby uszczegółowienia celu 32 Sporządzenie wykazu wielkości emisji i stężeń substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń dla których zostały określone środowiskowe normy jakości w regionie wodnym, Pectore-Eco Sp. z o.o., Gliwice Błachuta i in., Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału wód w Polsce, Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek, WWF

35 środowiskowego. W związku z powyższym na obszarze dorzecza Niemna nie wyznaczono JCWP zagrożonych ze względu na presję hydromorfologiczną. Łącznie, na obszarze dorzecza Niemna, wyznaczono 18 JCWP rzecznych zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych. Szczegółowe informacje na temat zidentyfikowanych presji, branych pod uwagę przy ocenie ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez JCWP, znajdują się w bazie danych apgw (załącznik 28). Wyniki oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP rzecznych na obszarze dorzecza Niemna przedstawiono na rysunku 5 oraz załączniku 15 i

36 Rysunek 5. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP rzecznych źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 36

37 4.3. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód jeziornych Głównym czynnikiem sprawczym punktowych źródeł zanieczyszczeń jest ładunek zanieczyszczeń pochodzący ze zrzutów ścieków komunalnych. Jednak dominują tu nie bezpośrednie zrzuty do jezior, a ładunki pochodzące z zanieczyszczeń powstających w zlewni całkowitej i wprowadzanych do jezior, przede wszystkim, przez dopływy oraz, rzadziej, w zlewni bezpośredniej jezior. Substancje biogenne, pochodzące z gospodarki komunalnej, nasilają głównie ich eutrofizację. Jednak najistotniejszym czynnikiem oddziaływującym na jakość jednolitych części wód jeziornych są zanieczyszczenia pochodzące ze spływów obszarowych z terenów użytkowanych rolniczo. Ładunki azotu i fosforu z terenów rolniczych (grunty orne, pastwiska, obszary intensywnej hodowli) oraz z rozproszonej zabudowy wiejskiej oraz rekreacyjnej (położonej w zlewni bezpośredniej jezior) nasilają eutrofizację wód jezior. W przypadku niektórych jezior ładunek biogenów pochodzących z depozycji atmosferycznej oraz z terenów leśnych może mieć też istotny udział w całkowitym ładunku powstającym w zlewni jeziora. Ze względu na fakt, że wpływu presji obszarowych i punktowych nie da się rozdzielić, gdyż oddziałują one na ekosystemy wód jezior synergicznie, możliwe jest jedynie określenie typu presji, która ma największy udział w dostarczaniu ładunku do wód JCWP jeziornych. W porównaniu do obszarowych źródeł zanieczyszczeń i ich wpływu na stan wód oddziaływanie punktowych źródeł na JCWP jeziorne jest mniejsze. Ze względu na szacunkowy charakter oceny nasilenia zidentyfikowanych presji, oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dokonano przede wszystkim na podstawie aktualnych wyników monitoringowych badań jezior, o ile były dostępne. Przyjęto, że części wód zaliczone do stanu bardzo dobrego i dobrego na podstawie badań monitoringowych traktowane są jako niezagrożone tym ryzykiem, a jeziora reprezentujące stan gorszy niż dobry należą do zagrożonych. W przypadku jezior, dla których brak było danych monitoringowych, ocenę ryzyka niespełnienia celów środowiskowych przeprowadzono na podstawie analizy presji. W tym celu określono tzw. progi presji znaczącej w odniesieniu do ładunków azotu i fosforu powstających w zlewni całkowitej każdego jeziora. Wyznaczono je na podstawie analizy związku pomiędzy stanem jezior monitorowanych i nasileniem presji oddziałującej na te jeziora. Innymi słowy, zidentyfikowanie tego związku umożliwiło określenie ryzyka nieosiągnięcia celu środowiskowego przez jeziora, dla których nie prowadzono monitoringu i nie były dostępne dane na temat stanu ich wód, natomiast dostępne były dane o oddziałujących na nie presjach. Jako zagrożone zostały wskazane te niemonitorowane jeziora, dla których przekroczenie specyficznego dla typu progu presji znaczącej nastąpiło dla obu tych parametrów (ładunków P i N) lub któregokolwiek z nich 35. Zidentyfikowane na obszarze dorzecza Niemna znaczące presje hydromorfologiczne JCWP jeziornych, nie stanowiły podstawy do uznania JCWP jako zagrożonej nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wystąpienie znaczących zmian w hydromorfologii danej części wód w wyniku sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, będących jedyną przyczyną nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, są bowiem podstawą wyznaczenia SZCW, co zostało dokładniej opisane w pkt 4.5 Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych. 35 Metodyka opracowania aktualizacji Programu wodno-środowiskowego kraju, Mott MacDonald, Warszawa

38 Na obszarze dorzecza nie zidentyfikowano JCWP jeziornych wymagających ograniczenia presji hydromorfologicznej. Łącznie, na obszarze dorzecza Niemna wyznaczono 21 JCWP jeziornych zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP jeziornych na obszarze dorzecza Niemna przedstawiono w załączniku nr 15 i 20 oraz na rysunku 6. 38

39 Rysunek 6. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWP jeziornych źródło: opracowanie własne na podstawie MPHP 39

40 4.4. Identyfikacja presji i wpływów antropogenicznych na jednolite części wód podziemnych W ramach identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych, mających wpływ na stan JCWPd, przeanalizowano wszystkie presje i podzielono je na następujące kategorie ze względu na czynniki sprawcze: punktowe źródła zanieczyszczeń, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń, pobory wód na różne cele. Wszystkie presje wymienione powyżej oddziałują na wody podziemne w różnym stopniu, a ich oddziaływania mogą się kumulować i negatywnie wpływać na jakość wód oraz stan ekosystemów zależnych od wód. W trakcie analizy presji wzięto pod uwagę przede wszystkim ich wpływ na stan ilościowy i chemiczny na wody podziemne w poszczególnych JCWPd Punktowe źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi punktowych źródeł zanieczyszczeń są: gospodarka komunalna (zrzut ścieków bytowych), gospodarka przemysłowa (zrzut ścieków przemysłowych), składowiska odpadów komunalnych. Dane dotyczące lokalizacji i oddziaływania poszczególnych punktowych źródeł zanieczyszczeń zostały zaczerpnięte z takich materiałów jak Antropopresja (Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1: , wprowadzenie nowych treści wybranych warstw informacyjnych, PIG-PIB, 2012 r.), wyniki ankiet rozsyłanych do organów administracji samorządowej (w ramach realizacji apwśk i apgw), wyniki monitoringu PSH oraz danych na temat presji w regionach uzyskanych z RZGW 37. Punktowe źródła zanieczyszczeń analizowano głównie pod kątem ich wpływu na stan chemiczny JCWPd. W większości przypadków, ze względu na małą powierzchnię obiektów punktowych i związaną z nimi emisję zanieczyszczeń w stosunku do powierzchni JCWPd, nie uznano ich za istotny czynnik sprawczy pogarszania się stanu chemicznego części wód podziemnych. Szczegółowo analizowano rozmieszczenie i potencjalne oddziaływanie punktowych ognisk zanieczyszczeń na obszarach gdzie główny użytkowy poziom wodonośny posiada izolacje typu a (poziom wodonośny na głębokości od 0 do 15 m) oraz w strefach gdzie wykazano wrażliwość na zanieczyszczenie 38 wysoką lub bardzo wysoką. Skutkiem zanieczyszczenia wód podziemnych, zwłaszcza w rejonach silnie zurbanizowanych i wykorzystywanych gospodarczo, jest ich słaby stan chemiczny objawiający się głównie niską wartością ph (spowodowane m. in. zrzutem kwaśnych wód kopalnianych), obecnością lekkich węglowodorów, lokalnie występującymi podwyższonymi stężeniami metali ciężkich oraz zmianą typu chemicznego wód, które przejawia się w podwyższonych stężeniach jonów: sodowych, potasowych, chlorkowych, azotanowych i siarczanowych Antropopresja (Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50000, etap V lata (kontynuacja i aktualizacja), część II aktualizacja Mapy geośrodowiskowej Polski 37 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków Duda R., Witczak S., Żurek A, 2011 [Rysunek wrażliwości wód podziemnych Polski na zanieczyszczenie 1:500000] 39 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków

41 Rozmieszczenie składowisk komunalnych na JCWPd przedstawiono na rysunku 7. Rysunek 7. Rozmieszczenie składowisk komunalnych na JCWPd na obszarze dorzecza Niemna źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 41

42 Rozproszone źródła zanieczyszczeń Głównymi czynnikami sprawczymi rozproszonych i obszarowych źródeł zanieczyszczeń są: rolnictwo (zwłaszcza zanieczyszczenia azotanami i fosforanami pochodzenia rolniczego), depozycja zanieczyszczeń chemicznych z atmosfery, ścieki pochodzące od ludności niekorzystającej z systemu kanalizacji sanitarnej. Rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń mają negatywny wpływ na stan chemiczny wód podziemnych. Podwyższone stężenia związków azotu przedostających się do wód podziemnych są wynikiem: braku kanalizacji lub nieszczelnej podziemnej infrastruktury technicznej na terenach zurbanizowanych, stosowania nawozów mineralnych i naturalnych na terenach rolnych Pobory wód Obszar dorzecza Niemna jest terenem o słabo odczuwalnej presji związanej z poborem wód podziemnych. Dostępne do zagospodarowania zasoby wód podziemnych są eksploatowane w zaledwie około 7 procentach. Całość poboru (rejestrowanego w roku 2011) w ilości około tys. m 3 /rok 41 przeznaczana jest dla zaopatrzenia ludności w wodę i dla słabo rozwiniętego tu przemysłu. Nie prowadzi się żadnych odwodnień kopalnianych. Z eksploatacją wód podziemnych związane jest występowanie niewielkich lejów depresji o zasięgu ograniczonym jedynie do bezpośredniego sąsiedztwa ujęć. Nie odnotowuje się tu żadnych lejów depresyjnych w skali regionalnej. Nie przewiduje się również znaczącego zwiększenia eksploatacji wód podziemnych i w związku z tym niewielka presja związana z poborami utrzyma się na tym samym poziomie Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód podziemnych Podczas oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych wzięto pod uwagę praktycznie wszystkie elementy mające znaczenie dla oceny stanu wód podziemnych, zarówno ilościowego, jak i chemicznego. Pierwszym krokiem było przeanalizowanie występujących presji antropogenicznych, ich identyfikacja i ocena wpływu na stan ilościowy i chemiczny jednolitych części wód podziemnych. Elementem decydującym o wielkość zagrożenia wód podziemnych zanieczyszczeniem był przede wszystkim sposób użytkowania terenu i rozmieszczenie źródeł zanieczyszczeń. W kolejnym etapie przeanalizowano warunki hydrogeologiczne w poszczególnych JCWPd ze względu na naturalną odporność systemu hydrogeologicznego przed zanieczyszczeniami. W tym przypadku zagrożenie wód podziemnych zanieczyszczeniami pochodzenia antropogenicznego zależy m.in. od głębokości występowania warstw wodonośnych, stopnia izolacji od powierzchni terenu (np. przez utwory słabo przepuszczalne). W następnym, ostatnim, etapie oceny porównano wcześniej uzyskane dane z wynikami monitoringu wód podziemnych w JCWPd, które stanowiły wskaźnik wpływu presji na stan wód podziemnych. Na tym etapie wykorzystano zarówno wyniki monitoringu stanu ilościowego, jak i wyniki monitoringu stanu chemicznego. 40 Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami załącznika II.2 Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW)[w] Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami wody podziemne, IMGW, Kraków Zadanie 25: Charakterystyka wód podziemnych zgodnie z zapisami zał. II.2 RDW, PIG-PIB,

43 Na obszarze dorzecza Niemna znajdują się 2 jednolite części wód podziemnych o ID 53 i 22. Stan ilościowy i chemiczny JCWPd został określony jako dobry. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że wyżej wymienione JCWPd nie są zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. Wyniki analizy ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla przez JCWPd na obszarze dorzecza Niemna zamieszczono w załączniku 15 oraz na rysunku 8. 43

44 Rysunek 8. Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych dla JCWPd na obszarze dorzecza Niemna źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu wszystkich kategorii wód dla potrzeb opracowania aktualizacji programów działań i planów gospodarowania wodami, IMGW, Kraków 2013 i MPHP 44

45 4.6. Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych części wód powierzchniowych Pojęcia silnie zmienionych i sztucznych części wód zostały wprowadzone przez Ramową Dyrektywę Wodną (RDW) i zgodnie z jej art. 2 ust. 8 i art. 2 ust. 9 silnie zmieniona część wód oznacza jednolitą część wód powierzchniowych, której charakter został znacznie zmieniony na skutek fizycznego oddziaływania człowieka zaś sztuczna część wód oznacza jednolitą część wód powstałą w wyniku działalności człowieka. Zakwalifikowanie do wód silnie zmienionych lub sztucznych części wód, zgodnie z art. 4.3 RDW, jest możliwe jeżeli: a) zmiany charakterystyk hydromorfologicznych tej części wód, które byłyby konieczne dla osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego, mogłyby wywrzeć znaczący niekorzystny wpływ na: środowisko w szerszym znaczeniu; żeglugę, włączając urządzenia portowe, lub rekreację; działalność, do której celów woda jest magazynowana, takie jak zaopatrzenie w wodę do spożycia, wytwarzanie prądu lub nawadnianie; regulację wód, zapobieganie powodzi, odwadnianie ziemi; inną jednakowo ważną działalność człowieka związaną ze zrównoważonym rozwojem; b) korzystne cele, do których się dąży za pomocą charakterystyki sztucznej lub silnie zmienionej części wód, nie mogą ze względu na możliwości techniczne lub nieproporcjonalne koszty, być racjonalnie osiągnięte za pomocą innych środków, które stanowią opcję znacznie korzystniejszą środowiskowo. Powyższe postanowienia określają podstawowe kryteria wyznaczania silnie zmienionych oraz sztucznych części wód i są podstawą przeprowadzenia testów prowadzących do ostatecznego ich wyznaczenia poprzez zbadanie możliwości zastosowania działań restytucyjnych (test działań restytucyjnych) oraz poprzez zbadanie możliwości uzyskania podobnych korzyści płynących z użytkowania zmienionych antropogenicznie części wód przy zastosowaniu innych sposobów (test alternatyw funkcjonalnych). Wyznaczenie jednolitej części wód powierzchniowych jako sztucznej lub silnie zmienionej wymaga szczegółowego uzasadnienia w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza i podlega weryfikacji co 6 lat 42. Po raz pierwszy silnie zmienione i sztuczne części wód zostały wyznaczone w Polsce w 2007 r. W I cyklu planistycznym na potrzeby wyznaczania SZCW i SCW rzek powstały 2 metodyki: Weryfikacja wskaźników dla przeprowadzenia oceny stanu ilościowego i hydromorfologicznego jednolitych części wód powierzchniowych wraz ze zmianą ich wartości progowych dla uściślenia wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych części wód; Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce. W I cyklu planistycznym nie została opracowana metodyka wyznaczania SZCW i SCW jezior w związku z tym kwalifikacja została dokonana całkowicie metodą ekspercką, co skutkowało brakiem spójności pomiędzy wynikami analiz przeprowadzonych w poszczególnych RZGW. 42 Dyrektywa 2000/60/We Parlamentu Europejskiego I Rady ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej z dnia 23 października 2000r. (Dz. U. UE L z dnia 22 grudnia 2000) 45

46 W wyniku przeprowadzonych prac, na obszarze dorzecza Niemna w I cyklu planistycznym jako silnie zmienione części wód wyznaczono 2 jednolite części wód jezior, natomiast jako sztuczne części wód wyznaczono 1 jednolitą część wód rzek. Na potrzeby aktualizacji Planu gospodarowania wodami na lata w latach dokonano weryfikacji wyznaczania SZCW i SCW. Nadal obowiązuje metodyka wyznaczania SZCW i SCW rzek, która powstała w I cyklu planistycznym. Weryfikacja wyznaczana SZCW i SCW w przypadku rzek polegała na aktualizacji informacji odnośnie hydromorfologii oraz uwzględnieniu zastrzeżeń środowisk związanych z ochroną przyrody. Natomiast dla wyznaczania SCZW i SCW jezior powstało Opracowanie metodyki weryfikacji wyznaczenia silnie zmienionych i sztucznych części wód jeziornych. Poniżej przedstawiono podejście przyjęte na potrzeby apgw w celu weryfikacji SZCW i SCW. Prace związane z wyznaczaniem silnie zmienionych i sztucznych części wód przeprowadzono dwuetapowo. Pierwszy etap (wstępnego wyznaczania) SZCW i SCW polegał na zastosowaniu szeregu wskaźników obrazujących skalę zmian hydromorfologicznych części wód dla określenia zmian w morfologii i hydrologii mogących mieć wpływ na możliwości osiągnięcia przez te części wód dobrego stanu. Ponadto przy wstępnym wyznaczaniu silnie zmienionych części wód koniecznym było spełnienie poniższych kryteriów: nieosiągnięcie dobrego stanu ekologicznego musi być spowodowane jedynie fizycznymi zmianami w hydromorfologii, JCW musi być znacznie zmieniona w charakterze, zmiana ta musi być powszechna/rozległa lub zupełna, trwała, skala zmian powinna być spójna ze skalą oddziaływań sposobów użytkowania, znaczna zmiana charakteru JCW musi być wynikiem sposobów użytkowania wód wymienionych w art. 4.3 RDW, bądź sposobów użytkowania, które są równie ważne dla zrównoważonego rozwoju społeczeństwa. Powyższe wskazuje, że nie zawsze występowanie zmian w hydromorfologii, a zwłaszcza szeregu małych zmian na obszarze JCWP, jest podstawą do wyznaczenia ich jako silnie zmienionych części wód. Występujące zmiany hydromorfologiczne powinny być przyczyną zmiany charakteru JCWP, aby można ją było uznać za silnie zmienioną 43. Drugi etap wyznaczania (wyznaczanie ostateczne) miał za zadanie uzasadnienie wyznaczenia części wód jako silnie zmienionych bądź sztucznych na podstawie wykonania wspomnianych wyżej testów działań restytucyjnych i alternatyw funkcjonalnych. Test działań restytucyjnych polegał na określeniu potencjalnych działań pozwalających na osiągnięcie stanu naturalnego oraz określeniu czy działania te będą miały znaczący negatywny wpływ na sposoby użytkowania wód lub na środowisko w szerokim tego słowa znaczeniu. Jeżeli w wyniku przeprowadzonych analiz został wykazany negatywny wpływ działań restytucyjnych na analizowane komponenty środowiska, należało przejść do kolejnego testu alternatyw funkcjonalnych 44. Test alternatyw funkcjonalnych polegał na identyfikacji lepszych rozwiązań możliwych do wykonania ze względu na możliwości technologiczne, ekonomiczne i korzyści dla środowiska oraz akceptowalność kosztów. Jeżeli w wyniku analiz w zakresie oceny alternatyw funkcjonalnych zostało dowiedzione, że nie istnieją możliwe do wdrożenia działania alternatywne (pozwalające na osiąganie podobnych jak obecnie korzyści 43 Opracowanie metodyki weryfikacji silnie zmienionych i sztucznych części wód przejściowych i przybrzeżnych, IMGW, Gdynia Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce, KZGW, Kraków

47 z użytkowania wód), z uwagi na brak odpowiednich technologii bądź nieproporcjonalnie wysokie koszty, to daną część wód należy zakwalifikować jako silnie zmienioną lub sztuczną Wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Wstępne wyznaczanie silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Procedura wstępnego wyznaczania polegała na oszacowaniu skali zmian hydromorfologicznych w poszczególnych JCW przy pomocy obliczonych wskaźników zmian. a) Wskaźniki hydrologiczne (i 1, i 2, i 3, i 4 ) - obrazują zmiany ilościowe, i obliczone zostały na podstawie informacji dotyczących średnich (SSQ) i średnich niskich (SNQ) przepływów charakterystycznych oraz danych o poborach wód pochodzących z pozwoleń wodnoprawnych. i 1 - sumaryczna pojemność czynna zbiorników retencyjnych odniesiona do średniego rocznego odpływu z wielolecia ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód; i 2 - łączna suma poborów bezzwrotnych wód powierzchniowych odniesiona do przepływu średniego niskiego z wielolecia pseudonaturalnego ( ) w przekroju zamykającym zlewnię części wód; i 3 - wskaźnik zaburzenia reżimu hydrologicznego, wynikającego z istotnych zmian w zagospodarowaniu zlewni części wód, wyrażony bezwzględną wartością dopełnienia do 1 stosunku przepływu SSQ z ostatniego wielolecia ( ) i przepływu SSQ z wielolecia pseudonaturalnego ( ); i 4 - wskaźnik zachowania kryterium przepływu nienaruszalnego. Wszystkie wskaźniki obliczone były dla scalonych części wód, dla których dostępne były niezbędne dane hydrologiczne. b) Wskaźniki hydromorfologiczne (m 1, m 2, m 3, m 4 ) - obrazują skalę wpływu zmian antropogenicznych na hydromorfologię cieku i obliczone zostały dla każdej jednolitej części wód. Do obliczeń wskaźników hydromorfologicznych przyjęto następujące parametry: długość obwałowania cieków istotnych, sumaryczną wysokość budowli piętrzących, sumaryczną długość cieków odciętych przez budowle poprzeczne oraz długość uregulowanych odcinków cieku. m 1 - łączna długość obwałowania cieków istotnych w zlewni części wód odniesiona do sumarycznej długości brzegów cieków istotnych (podwójna długość rzeki); m 2 - sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód; m 3 - sumaryczna wysokość zinwentaryzowanych budowli piętrzących odniesiona do sumy spadów cieków istotnych w zlewni części wód; m 4 - łączna długość odcinków rzek, na których prowadzone były prace regulacyjne (zabudowa podłużna oraz udokumentowana zmiana biegu rzeki) odniesiona do sumarycznej długości cieków istotnych. Na podstawie obliczonych wskaźników dokonano wstępnej kwalifikacji jako SZCW. Należy tutaj podkreślić, iż przekroczenie wartości granicznej jednego wskaźnika nie było automatycznie podstawą 45 Uszczegółowienie metodyki w zakresie ostatecznego wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód w Polsce, RS- EKO Pracownia Projektowa i Konsultingowa Kraków

48 do takiej kwalifikacji. Brano pod uwagę między innymi wielkość przekroczenia, liczbę przekroczonych wskaźników, a także wskaźniki nieprzekroczone, ale o wartościach bliskich granicy przekroczenia Ostateczne wyznaczanie silnie zmienionych jednolitych części wód rzecznych Po przeprowadzeniu oceny skali zmian hydromorfologicznych JCWP i wstępnym wyznaczeniu kolejnym etapem była procedura ostatecznej kwalifikacji SZCW, która przeprowadzona była w dwóch etapach: etap 1 - identyfikacja i test działań restytucyjnych, etap 2 - identyfikacja i test alternatyw funkcjonalnych. Działania restytucyjne Pod pojęciem działania restytucyjne rozumie się wszelkie działania pozwalające na poprawę warunków w zakresie biologicznych elementów jakości poprzez zniwelowanie presji w zakresie hydromorfologii. W pierwszym kroku identyfikowano działania restytucyjne pozwalające na przywrócenie naturalności części wód. Następnie na podstawie opracowanego testu działań restytucyjnych, oceniono wpływ zidentyfikowanych działań restytucyjnych na sposoby użytkowania wód, które są powodem dokonania przekształceń w zakresie hydromorfologii. W przeprowadzonym teście analizowano wpływ poszczególnych działań restytucyjnych na osiągane korzyści społeczno-gospodarcze oraz wpływ na szeroko rozumiane środowisko. Oceny wpływu dokonywano w następujących grupach: I grupa korzyści społeczno gospodarcze: a) realizacja zobowiązań wynikających z prawodawstwa UE i krajowego, b) realizacja zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, c) korzyści społeczne: ilość osób korzystających bezpośrednio, ilość osób korzystających pośrednio, d) korzyści gospodarcze: korzyści bezpośrednie, korzyści pośrednie, II grupa wpływ na warunki społeczno-gospodarcze: a) poczucie bezpieczeństwa społecznego, b) aspekty społeczno kulturowe, c) funkcjonowanie gospodarki lokalnej, d) funkcjonowanie gospodarki regionalnej i krajowej, III grupa wpływ na formy ochrony przyrody i funkcjonowanie ekosystemów: a) parki i rezerwaty, NATURA 2000, rzadkie i unikalne gatunki i ekosystemy, b) modyfikacja siedlisk, c) korytarze i bariery, IV grupa wpływ na cechy fizyko-chemiczne środowiska: a) modyfikacja charakteru przepływu powierzchniowych, b) zmiany warunków fizyko-chemicznych (tlen, temp., zasolenie), c) wpływ na ilość i jakość wód podziemnych, d) erozja koryta, 48

49 e) jakość powietrza (gazy, pyły), f) powodzie, g) susze, h) erozja i stabilność gruntów, V grupa wpływ na pozostałe czynniki szeroko rozumianego środowiska: a) walory krajobrazowe, b) obiekty oraz miejsca archeologiczne i historyczne, c) tereny mieszkalne, d) tereny przemysłowe i usługowe, e) użytki rolne, f) użytki leśne, g) szlaki komunikacyjne, h) łowiectwo, wędkarstwo, i) żeglarstwo, pływanie, j) wypoczynek. Ocenę kosztów i korzyści wynikających z realizacji zidentyfikowanych działań restytucyjnych wykonano dla każdej wstępnie wyznaczonej SZCW i SCW. Przy wyznaczaniu silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód, w poszczególnych rzgw, brano pod uwagę wybrane działania. Alternatywy funkcjonalne Test alternatyw funkcjonalnych polegał na analizie możliwości osiągnięcia innymi sposobami podobnych jak obecnie korzyści z użytkowania wód. Pierwszym krokiem była identyfikacja, dla każdej wstępnie wyznaczonej SZCW i SCW, wykonalnych technicznie alternatyw, czyli takich które pozwoliłyby na osiągnięcie podobnych jak obecnie korzyści i zastępowałyby w całości bądź w części obecne sposoby użytkowania. Następnie poddano ocenie, czy zidentyfikowane alternatywy były korzystniejsze z punktu widzenia środowiskowego oraz z uwagi na uwarunkowania prawne, społeczne i gospodarcze. Zidentyfikowane alternatywy funkcjonalne obejmowały m. in. całkowite zastąpienie obecnego sposobu użytkowania wód innym sposobem pozwalającym na osiągnięcie podobnych do istniejących korzyści. Alternatywy oceniano pod kątem następujących aspektów: realizacja zobowiązań wynikających z prawodawstwa UE i krajowego oraz umów międzynarodowych, realizacja zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych, możliwości technicznej realizacji, wpływ na korzyści społeczno-gospodarcze, koszty realizacji i funkcjonowania. Przy wyznaczaniu silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód, w poszczególnych rzgw, brano pod uwagę wybrane aspekty. 49

50 Ostateczna kwalifikacja silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód rzecznych Ostatecznej kwalifikacji SZCW oraz SCW dokonano się w przypadku, kiedy w teście działań restytucyjnych wykazano, iż ich wpływ na analizowane aspekty będzie negatywny oraz gdy w teście alternatyw funkcjonalnych ocena pokazała, iż nie istnieją możliwe do wdrożenia z punktu widzenia technologii bądź koszty środowiskowe, alternatywy Wyniki wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych jednolitych części wód W wyniku przeprowadzonych prac na obszarze dorzecza Niemna nie wyznaczono silnie zmienionych części wód. Natomiast, jako sztuczną część wód wyznaczono 1 jednolitą część wód rzek PLRW , która stanowi część Kanału Augustowskiego i dla której nie została przekroczona wartość graniczna żadnego ze wskaźników. W tabeli 8 oraz załączniku nr 8 przedstawiono podział JCWP na obszarze dorzecza Niemna ze względu na status. Tabela 8. Podział JCWP na obszarze dorzecza Niemna ze względu na status rodzaj JCWP łączna liczba JCWP w tym: NAT SZCW SCW JCWP rzeczne JCWP jeziorne źródło: opracowanie własne na podstawie wyników wyznaczania SZCW i SCW 50

51 5. OKREŚLENIE I ODWZOROWANIE OBSZARÓW CHRONIONYCH Rejestr obszarów chronionych tworzony jest na podstawie art. 6 RDW. Artykuł ten obliguje państwa członkowskie do utworzenia rejestru obszarów, względem których stwierdzono konieczność wprowadzenia szczególnej ochrony, obejmującej zarówno wody powierzchniowe i podziemne, jak i siedliska oraz gatunki zależne od wody, występujące na tych obszarach. Pierwszy rejestr został sporządzony w 2003 roku. Od tego czasu jest on poddawany przeglądowi i uaktualniany. Jego ostatnia aktualizacja miała miejsce w 2013 roku. Postanowienia RDW nakazujące sporządzenie i uaktualnianie rejestru obszarów chronionych zostały transponowane do prawa polskiego w ustawie Prawo wodne. Rodzaje obszarów chronionych wymienione zostały w RDW w załączniku IV. Art. 113 pkt 4 ustawy Prawo wodne wymienia te obszary w ramach transponowania postanowień RDW do prawa polskiego. Poniżej przedstawiono opis tych obszarów: obszary przeznaczone do poboru wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi na mocy art. 7 (RDW) jednolite części wód, przeznaczone do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, o których mowa w art. 49b ust. 3 (wg art. 113 ust. 4 pkt. 1 ustawy Prawo wodne) Wody, które są wykorzystywane do zaopatrywania ludności w wodę do spożycia lub wody, które mogą być wykorzystywane w tym celu, muszą spełniać wymagania dotyczące jakości wody wyznaczone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U Nr 204 poz. 1728) oraz określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U Nr 61 poz. 471 z późn. zm.). Podstawą prawną niniejszych aktów prawnych jest ustawa Prawo wodne. Jako obszary przeznaczone do poboru wody w celu zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia wyznaczane są obszary obejmujące jednolite części wód powierzchniowych i jednolite części wód podziemnych. Wytypowane obszary objęte są ochroną w celu zapobieżenia pogarszania się jakości pobieranej wody i co za tym idzie zminimalizowania potrzeby jej uzdatniania. Do ochrony wyznaczane są jednolite części wód wykorzystywane do poboru wody przeznaczonej do spożycia, dostarczające średnio więcej niż 10m 3 na dobę lub służące więcej niż 50 osobom, a także jednolite części wód, które są przewidywane do poboru w przyszłości. Sporządzenie wykazu tych obszarów leży w kompetencjach dyrektorów RZGW. Na obszarze dorzecza Niemna wytypowano i umieszczono w rejestrze obszarów chronionych 2 JCWPd przeznaczonych do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. Graficzne przedstawienie JCWPd wykorzystywanych do poboru wód na cele spożywcze zaprezentowano w załączniku nr 17, zaś ich zestawienie tabelaryczne zawarto w załączniku nr 17a. 51

52 obszary przeznaczone do ochrony gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym (wg RDW) obszary przeznaczone do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym (wg art. 113 ust. 4 pkt. 2 ustawy Prawo wodne) Wody, w obrębie których przewidziana jest ochrona gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym wyznaczane są na podstawie postanowień Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/44/WE z dnia 6 września 2006 r. w sprawie jakości słodkich wód wymagających ochrony lub poprawy dla zachowania życia ryb (Dz. Urz. WE L 264 z , str. 20 z późn. zm.) (tekst mający znaczenie dla EOG), oraz na mocy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/113/WE z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie wymaganej jakości wód, w których żyją skorupiaki (Dz. Urz. WE L 376 z , str. 14 z późn. zm.). Postanowienia te transponowane zostały do prawa polskiego ustawą Prawo wodne, a w szczególności przez rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. z 2002 r., nr 176, poz. 1455). W ramach rejestru obszarów chronionych w Polsce nie wyznaczono obszarów przeznaczonych do ochrony gatunków zwierząt wodnych mających znaczenie ekonomiczne z racji tego, iż hodowla prowadzona poza urządzeniami do tego przeznaczonymi ma w naszym kraju znikome znaczenie ekonomiczne. części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym obszary wyznaczone jako kąpieliska na mocy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/7/WE z dnia 15 lutego 2006 r. dotyczącej zarządzania jakością wody w kąpieliskach i uchylającej Dyrektywę 76/160/EWG (Dz. Urz. WE L 64 z , str. 37 z późn. zm.; dalej Dyrektywa kąpieliskowa) (wg RDW) jednolite części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 3 ustawy Prawo wodne) Wody przeznaczone do celów rekreacyjnych wyznacza się na podstawie postanowień Dyrektywy kąpieliskowej. Dyrektywa ta została transponowana do prawodawstwa polskiego ustawą Prawo wodne. Zgodnie z ustawą Prawo wodne jako kąpielisko rozumie się wydzielony i oznakowany fragment wód powierzchniowych, wykorzystywany przez dużą liczbę osób kąpiących się. Kąpielisko musi być ujęte w uchwale rady gminy w sprawie wykazu kąpielisk. Ustawa Prawo wodne wymienia również inną formę przeznaczoną do celów rekreacyjnych - miejsce wykorzystywane do kąpieli. W odróżnieniu od kąpieliska jest to wydzielony i oznakowany fragment wód wykorzystywany do kąpieli jednak niewyznaczony formalnie poprzez uchwałę rady gminy. Do rejestru obszarów chronionych włączane są wyłącznie kąpieliska. Ewidencję kąpielisk oraz jej aktualizację prowadzi wójt, burmistrz lub prezydent miasta w zależności od jednostki rejestrującej kąpielisko. Na obszarze dorzecza Niemna znajduje się 1 JCWP rzeczna przeznaczona do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych, która umieszczona została w rejestrze obszarów chronionych. Graficzne przedstawienie JCWP przeznaczonej do celów rekreacyjnych zaprezentowano w załączniku nr 16, a zestawienie tabelaryczne w załączniku nr 16a. 52

53 obszary wrażliwe na substancje biogenne, w tym obszary wyznaczone jako strefy wrażliwe na mocy Dyrektywy azotanowej oraz obszary wyznaczone jako tereny wrażliwe na mocy Dyrektywy ściekowej (wg RDW): A. obszary wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 4 ustawy Prawo wodne) Zgodnie z postanowieniami Dyrektywy ściekowej, konieczne jest wyznaczenie na terytorium kraju obszarów wrażliwych na eutrofizację spowodowaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych. Stosownie do ustaleń zawartych w sektorze Środowisko Traktatu o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, za obszar wrażliwy, ze względu na położenie w 99,7% w zlewisku Morza Bałtyckiego, także na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych, uznany został obszar całego kraju. Dyrektywa ściekowa wdrażana jest na terytorium kraju m.in. poprzez realizację zapisów Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych, dokumentu służącego wykonaniu celów dyrektywy, opracowanego w 2003 roku (AKPOŚK 2003) i zaktualizowanego w 2005 r. (AKPOŚK 2005), 2010 r. (AKPOŚK 2009) oraz w 2011 r. (AKPOŚK 2010; aktualizacja niepełna - zmianie uległy jedynie terminy realizacji inwestycji). KPOŚK służy realizacji i monitoringowi osiągania celów ustalonych w ww. dyrektywie). Program ten ma na celu identyfikację faktycznych potrzeb w zakresie uporządkowania gospodarki ściekowej oraz uszeregowanie ich realizacji w taki sposób, aby Polska wywiązała się ze zobowiązań traktatowych wynikających z wdrażania przepisów Dyrektywy ściekowej (zgodnie z aneksem XII Traktatu akcesyjnego ustalono dostosowawcze okresy przejściowe na implementacje przepisów ww. dyrektywy do końca 2015 r.). W związku z tym, że zasięg obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego, stanowiącego element wdrażania Dyrektywy ściekowej obejmuje teren całego kraju, mapa wykazu obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego nie została załączona. B. obszary narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych (wg art. 113 ust. 4 pkt. 5 ustawy Prawo wodne) Obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN) stanowią obszary, z których mają miejsce spływy do wód powierzchniowych i/lub podziemnych uznanych za wody wrażliwe (zawierających lub mogących zawierać ponad 50 mg/l azotanów), jeżeli nie zostaną podjęte działania opisane w dyrektywie oraz mają miejsce spływy do wód eutroficznych lub takich, które oceniono jako mogące stać się eutroficznymi, jeżeli nie zostaną podjęte działania. Dyrektywa azotanowa dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, transponowana została do prawodawstwa polskiego poprzez: ustawę Prawo wodne, ustawę z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: 2013 poz z późn.zm.), zwana dalej ustawa Prawo ochrony środowiska, ustawę z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U nr 147 poz. 1033). oraz rozporządzenia wykonawcze do ww. ustaw: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U nr 241 poz. 2093), 53

54 rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U nr 4 poz. 44), rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania (tekst jednolity: Dz. U poz. 393). W ramach wdrażania Dyrektywy azotanowej wyznaczono w Polsce dla pierwszego okresu jej wdrażania ( ) 21 obszarów OSN, obejmujących 2 % powierzchni kraju, a dla drugiego okresu ( ) 19 OSN obejmujących 1,49 % powierzchni kraju. Podstawą wyznaczenia OSN była: ocena zanieczyszczenia wód azotanami, dokonana w oparciu o wyniki monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, realizowanego zgodnie z programami Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, ustalenia zakresu wpływu działalności rolniczej na jakość wód dokonane na podstawie rozpoznania i oszacowania wielkości i rodzaju produkcji rolniczej oraz na podstawie analizy warunków środowiskowych, obejmujących: klimat, warunki hydrogeologiczne, rodzaj i zasobność gleb w składniki pokarmowe (azot i fosfor), ukształtowanie terenu, uwarunkowania charakteryzujące zlewnię, z której spływają zanieczyszczenia do wód. W okresie styczeń czerwiec 2012 r. wszystkie RZGW dokonały kolejnej weryfikacji OSN, między innymi na podstawie sporządzonej na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi ekspertyzy pn. Ocena presji rolniczej na stan wód powierzchniowych i podziemnych oraz wskazanie obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Konsekwencją weryfikacji było zwiększenie powierzchni OSN z 4 630,47 km 2 (1,48% powierzchni kraju) do ,06 km 2 (4,46 % powierzchni kraju), co stanowi 3-krotny (ok. 200 %) wzrost w stosunku do stanu z 2008 r. W chwili obecnej na obszarze kraju ustanowionych jest 48 obszarów OSN. Na obszarze dorzecza Niemna nie ustanowiono obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN). obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, gdzie utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie, w tym właściwe miejsca w ramach programu Natura 2000, wyznaczone na mocy Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z , str. 7, z późn. zm.; dalej Dyrektywa siedliskowa), oraz Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. Urz. WE L 20 z , str. 7 z późn. zm.; dalej Dyrektywa ptasia (wg RDW) obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, ustanowionych w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity: Dz. U poz. 627), dalej ustawa o ochronie przyrody, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie (wg art. 113 ust. 4 pkt. 6 ustawy Prawo wodne) Analizowany rejestr obszarów chronionych obejmuje wyłącznie obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków silnie związanych z wodami. Tereny te objęte są formami ochrony wynikającymi z ustawy o ochronie przyrody. 54

55 Spośród tych obszarów wyróżnia się należące do sieci Natura 2000: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz obszary mające znaczenie dla wspólnoty (OZW), utworzone na mocy: Dyrektywy ptasiej (ze zm.), transponowanej przez ustawę o ochronie przyrody, a w szczególności przez: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. z 2011 r., nr 25, poz. 133), oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 marca 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U poz. 358). Dyrektywy siedliskowej transponowanej przez ustawę o ochronie przyrody, a w szczególności przez: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U nr 77 poz. 510 z późn.zm.). Na obszarze dorzecza Niemna występuje osiem obszarów o znaczeniu dla wspólnoty oraz dwa obszary specjalnej ochrony ptaków. Obszary o znaczeniu dla wspólnoty zajmują powierzchnię hektarów, natomiast obszary specjalnej ochrony ptaków hektarów. Oprócz obszarów należących do sieci Natura 2000 rejestr obejmuje obszary, których utworzenie reguluje ustawa o ochronie przyrody. Są to: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu. Parki narodowe: Przepisy prawne dotyczące parków narodowych określa w ustawa o ochronie przyrody, a także szereg przepisów wykonawczych, m. in.: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 maja 2005 r. w sprawie parków narodowych lub niektórych ich obszarów, gdzie za wstęp pobiera się opłaty (Dz. U. Nr 91 poz. 765). Wszystkie parki narodowe na terytorium Polski włączone zostały do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Większość parków narodowych posiada otuliny. Wszystkie polskie parki narodowe związane są ściśle z wodami, a wiele występujących na ich terenie gatunków roślin, zwierząt oraz grzybów, jest zależna od wody bądź podlega w znacznym stopniu wpływom gospodarki wodnej. Na obszarze dorzecza Niemna ustanowiono Wigierski Park Narodowy, który niemal w całości leży na obszarze dorzecza Niemna i zajmuje powierzchnię hektarów. Rezerwaty przyrody: Rezerwaty przyrody są powoływane na drodze rozporządzenia wojewody. Większość rezerwatów jest ściśle powiązana z wodami, bądź ma związek pośredni związany z występowaniem gatunków roślin i zwierząt zależnych od wody i podlegających wpływom gospodarki wodnej. Na obszarze dorzecza Niemna występuje 12 rezerwatów przyrody, jednak stanowią one niewielką jego część zaledwie 3485 hektarów. Parki krajobrazowe: Parki krajobrazowe powoływane są na drodze rozporządzenia wojewody. Na terenie obszaru dorzecza Niemna występują dwa parki krajobrazowe: Suwalski Park Krajobrazowy oraz Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej im. prof. Witolda Sławińskiego, stanowią one jedynie 3% obszaru tego dorzecza. 55

56 Obszary chronionego krajobrazu: Obszary chronionego krajobrazu wyznacza się na drodze uchwały sejmiku województwa. Obszary chronionego krajobrazu pokrywają znaczną część obszaru dorzecza Niemna 60%. Na obszarze dorzecza Niemna powołano pięć obszarów chronionego krajobrazu o łącznej powierzchni hektarów. Spośród obszarów chronionych zależnych od wód, na obszarze dorzecza Niemna zlokalizowanych jest 10 obszarów należący do sieci Natura 2000 (2 OSO i 8 OZW), 1 park narodowy, 12 rezerwatów przyrody i 2 parki krajobrazowe. Graficzne odwzorowanie położenia obszarów chronionych przedstawione zostało w załączniku nr 18, zaś ich zestawienie tabelaryczne zawarto w załączniku nr 18a. 56

57 6. ZMIANY KLIMATU A GOSPODAROWANIE WODAMI 6.1. Ogólna charakterystyka klimatu na obszarze dorzecza Niemna na tle klimatu Polski Z uwagi na dostępną skalę opracowań prognoz zmienności i zmian klimatu, modelowanych w odniesieniu do terytorium kraju, zdecydowano o przedstawieniu cech klimatu obszaru dorzecza na tle klimatu Polski. Zabieg ten umożliwia wyróżnienie swoistych cech klimatu obszaru dorzecza; w tym cech wspólnych z innymi regionami kraju. Jednocześnie ułatwiona jest percepcja analizy przestrzennej zmienności i zmian klimatu prognozowanych dla obszaru dorzecza w aspekcie presji wynikającej ze zróżnicowania warunków prognozowanych dla kraju. Polska położona jest w strefie klimatu umiarkowanego o charakterze przejściowym pomiędzy klimatem lądowym i morskim, co jest efektem ścierania się mas wilgotnego powietrza znad Atlantyku z suchym powietrzem z głębi kontynentu euroazjatyckiego. W konsekwencji klimat charakteryzuje się dużą zmiennością pogody i zróżnicowaniem przebiegu pór roku w następujących po sobie latach. Pogoda kształtowana jest przez stałe układy baryczne niż islandzki i wyż azorski oraz sezonowo zmieniające się ciśnienia baryczne znad Azji wyż wschodnioazjatycki (zima) i niż południowoazjatycki (lato). Dodatkowo, na obszarze dorzecza Niemna wzmożone jest oddziaływanie arktycznych mas powietrza z północy i północnego wschodu. Ilościowym przejawem przejściowości klimatu jest zachmurzenie sięgające 60-70% dni w roku. Największe zachmurzenie notowane jest w listopadzie, najmniejsze w sierpniu i wrześniu. Średnia liczba dni pochmurnych (zachmurzenie powyżej 80%) wynosi dni w roku, zaś dni pogodnych jest w roku (zachmurzenie poniżej 20%). Obszar dorzecza położony jest w strefie przeważających wiatrów wschodnich, zaś zimą, zwłaszcza w grudniu i styczniu ich przewaga się zmniejsza na rzecz wiatrów północnych i północno-wschodnich. Średnia roczna temperatura powietrza w kraju waha się od 5 C (Zakopane) do 9 C (Kotlina Sandomierska, Nizina Śląska, Nizina Wielkopolska, Pojezierze Wielkopolskie oraz zachodnia część Pojezierza Pomorskiego i Pobrzeża). Najcieplejszym obszarem jest południowo-zachodnia część Polski, najchłodniejszym obszary górskie i północno-wschodnia część kraju, obejmująca swym zasięgiem właśnie obszar dorzecza Niemna (rysunek 9). Średnia roczna amplituda temperatury sięga na obszarze dorzecza do 23 C, liczba dni mroźnych (temp. maks. poniżej 0 C), wzrastająca na północny wschód (do ponad 50 dni na Pojezierzu Suwalskim). Liczba dni z przymrozkami (temp. min poniżej 0 C) na obszarze dorzecza wynosi do czyli niewiele mniej niż w górach (ponad 200). Typowe dla przejściowości klimatu Polski jest zróżnicowanie przestrzenne średniej temperatury miesięcznej w wieloleciu (tabela 9). Na podstawie analizy średniej wieloletniej temperatury powietrza na obszarze Polski, w II połowie XX w. wyróżnia się wyraźne ocieplenie, począwszy od lat 80-tych. Wskazują na to dane dla 28 wybranych stacji meteorologicznych (tabela 10). Warunki termiczne zmieniają się przestrzennie z różną intensywnością w poszczególnych częściach kraju względem pór roku, ale co istotne roczne trendy wzrostu temperatury są istotne dla całego państwa (tabela 11). Przyrost temperatury powietrza intensywnie zaznacza się na obszarze dorzecza; jest intensywniejszy dla pory chłodnej, słabiej zaznacza się w porze letniej, ale nie przekracza 1 C. Ponadto, w tym samym okresie stwierdzono w skali kraju i na obszarze dorzecza przyrost częstości występowania ekstremalnych warunków termicznych, zarówno skrajnie wysokiej temperatury maksymalnej i minimalnej dobowej, skrajnie 57

58 niskiej temperatury dobowej, występowanie dób tropikalnych 46. Obserwuje się nasilanie dynamiki zmian termicznych w kraju. Niekorzystne zjawiska termiczne ujawniające się od lat 90-tych XX w. (uciążliwe dla ludności, środowiska i gospodarki) to: dotkliwe fale upałów (dni z maksymalną temperaturą dobową powietrza 30 C utrzymującą się przez co najmniej 3 dni), dni upalne (z temperaturą maksymalną 30 0 C), z najdłuższymi ciągami dni upalnych trwającymi 17 dni. Na większości obszaru Polski obserwuje się tendencje spadkowe liczby dni mroźnych i bardzo mroźnych, ale długość trwania okresów mroźnych na przeważającym obszarze kraju wykazuje niewielką tendencję wzrostową. Najdłużej trwające okresy bardzo mroźne typowe są w północnowschodniej i wschodniej Polsce (10-20 w ostatnim 40-leciu) obszar dorzecza Niemna. Rysunek 9. Średnia temperatura powietrza w C na obszarze Polski ( ) źródło: na podstawie Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa Kossowska-Cezak U., Wawer J., 2014, Skrajności termiczne w klimacie Warszawy ( ), 2014, Prace i Studia Geograficzne, WGSR UW, Warszawa 58

59 Tabela 9. Średnie miesięczne i roczne wartości temperatur powietrza ( o C) na obszarze Polski ( ) lp. stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok 1 Białystok -3,5-2,7 1,0 6,8 12,8 15,7 17,2 16,5 11,9 7,0 1,8-1,6 6,9 2 Chojnice -2,1-1,4 1,8 6,5 12,2 15,0 16,8 16,6 12,2 7,6 2,5-0,5 7,3 3 Jelenia Góra -1,6-0,7 2,9 6,6 11,8 14,6 16,3 16,0 12,2 8,0 2,7-0,2 7,4 4 Katowice -1,7-0,4 3,3 8,0 13,3 16,0 17,7 17,4 13,2 8,3 3,1-0,3 8,2 5 Kielce -2,9-1,6 2,1 7,2 12,9 15,7 17,3 16,9 12,4 7,6 2,1-1,1 7,4 6 Koszalin -0,4 0,1 2,9 6,6 11,8 14,8 16,8 16,8 13,0 8,9 4,0 1,1 8,0 7 Kraków -2,3-0,9 3,1 8,0 13,4 16,2 17,8 17,5 13,2 8,4 2,8-0,6 8,0 8 Lublin -3,1-2,0 1,8 7,4 13,1 15,8 17,3 17,0 12,6 7,6 2,1-1,3 7,4 9 Łódź -2,0-1,0 2,8 7,7 13,4 16,1 17,7 17,6 13,0 8,2 2,8-0,4 8,0 10 Mława -2,8-2,0 1,7 7,1 12,9 15,7 17,3 17,1 12,4 7,5 2,1-1,0 7,3 11 Olsztyn -2,5-1,8 1,6 6,7 12,4 15,4 17,1 16,8 12,3 7,7 2,4-0,8 7,3 12 Opole -0,9 0,2 4,0 8,4 13,9 16,6 18,4 18,2 13,9 9,2 3,8 0,6 8,9 13 Poznań -1,0-0,2 3,4 7,9 13,5 16,3 18,1 17,8 13,3 8,6 3,4 0,5 8,5 14 Rzeszów -2,6-1,3 2,7 8,0 13,4 16,4 17,9 17,4 13,2 8,3 2,8-0,7 8,0 15 Suwałki -4,0-3,4 0,1 6,0 12,1 15,1 16,6 16,3 11,5 6,6 1,3-2,2 6,3 16 Szczecin -0,1 0,6 3,8 7,8 13,2 16,0 18,0 17,7 13,6 9,0 4,2 1,4 8,8 17 Terespol -3,1-2,2 1,8 7,8 13,7 16,4 17,8 17,3 12,6 7,6 2,2-1,2 7,6 18 Toruń -1,6-0,8 2,7 7,6 13,3 16,3 18,0 17,3 13,1 8,3 3,1 0,0 8,1 19 Warszawa -2,2-1,2 2,6 7,9 13,7 16,5 18,1 17,7 13,0 8,1 2,8-0,4 8,1 20 Wrocław -0,9 0,2 3,9 8,2 13,5 16,3 18,1 17,8 13,6 8,9 3,6 0,7 8,7 21 Zakopane -3,7-2,9 0,3 4,8 10,1 12,8 14,5 14,2 10,4 6,1 0,8-2,5 5,4 22 Zielona Góra -0,9 0,1 3,6 7,9 13,4 16,2 18,1 18,0 13,6 8,8 3,4 0,5 8,6 źródło: Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno- Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 59

60 Tabela 10. Średnie roczne temperatury powietrza ( o C) na obszarze Polski lp. stacja Białystok 6,9 7,2 7,4 2 Bielsko-Biała 8,1 8,4 8,6 3 Chojnice 7,3 7,6 7,9 4 Częstochowa 8,0 8,2 8,5 5 Gorzów Wielkopolski 8,6 9,0 9,2 6 Hel 8,1 8,4 8,6 7 Jelenia Góra 7,4 7,7 7,9 8 Kalisz 8,4 8,8 9,0 9 Katowice 8,2 8,6 8,6 10 Kielce 7,4 7,7 7,9 11 Kłodzko 7,4 7,6 7,8 12 Koszalin 8,0 8,4 8,6 13 Kraków 8,1 8,5 8,8 14 Lublin 7,4 7,7 7,9 15 Łeba 7,7 8,0 8,2 16 Łódź 8,0 8,3 8,5 17 Mława 7,3 7,7 7,9 18 Nowy Sącz 8,2 8,5 8,7 19 Poznań 8,5 8,8 9,1 20 Rzeszów 7,9 8,2 8,5 21 Szczecin 8,8 9,1 9,3 22 Śnieżka 0,6 1,0 1,2 23 Terespol 7,5 7,9 8,1 24 Toruń 8,1 8,5 8,7 25 Warszawa 8,1 8,3 8,6 26 Włodawa 7,5 7,8 8,0 27 Zakopane 5,4 5,8 5,8 28 Zielona Góra 8,5 8,8 9,1 źródło: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 60

61 Pobrzeże Pojezierze Niziny Wyżyny Podkarpacie Sudety Karpaty Polska Tabela 11. Sezonowe i roczne wartości współczynników trendu ( C/10 lat) średniej temperatury powietrza w poszczególnych regionach i Polsce obliczone dla wielolecia (pogrubiono wartości istotne statystycznie na poziomie 1 α = 0,95) sezony zima 0,40 0,42 0,40 0,31 0,33 0,31 0,34 0,38 wiosna 0,40 0,38 0,35 0,32 0,37 0,30 0,38 0,36 lato 0,22 0,15 0,15 0,13 0,19 0,20 0,25 0,17 jesień 0,08 0,06 0,07 0,01 0,03 0,04 0,07 0,06 rok 0,27 0,25 0,24 0,19 0,22 0,2 0,25 0,24 źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 Zróżnicowanie termiczne w przebiegu rocznym skutkuje wykształceniem sześciu pór roku: przedwiośnie (0 5 C), wiosnę (5 15 C), lato (powyżej 15 C), jesień (5 15 C), przedzimie (0 5 C), zimę (poniżej 0 C). Czas trwania pór roku jest zróżnicowany regionalnie: lato trwa od dni w północnej części Polski (warunki typowe dla obszaru dorzecza Niemna), do 100 dni na południowym wschodzie, w części środkowej, zachodniej i południowo-zachodniej, zima od dni nad morzem i na zachodzie do 3 4 miesięcy na północnym wschodzie, a w Tatrach nawet do 6 miesięcy. Średnio okres wegetacyjny w Polsce trwa 214 dni, regionalnie na obszarze dorzecza Niemna wynosi około dni, wydłużając się ku południu i zachodowi. Przyrost średniej rocznej temperatury powietrza w dorzeczu w ostatnim 30-lecu wpływa na skrócenie okresu przedwiośnia oraz powolnego, słabo zauważalnego dotychczas wydłużania okresu wegetacyjnego. Opady atmosferyczne to statystycznie najbardziej zmienny przestrzennie element klimatu; wystąpienie opady jest generowane jednocześnie przez warunki lokalne (ukształtowanie powierzchni, bilans energetyczny) oraz ogólną cyrkulację atmosfery. Średnia suma opadów nie osiąga w kraju 600 mm; charakterystyczne jest zróżnicowanie przestrzenne opadów: od poniżej 500 mm w środkowej części Polski, 800 mm na wybrzeżu oraz ponad 1000 mm w Tatrach (rysunek 10). Na podstawie 22 stacji meteorologicznych w kraju (tabela 12), stwierdzono najniższe średnie opady w lutym (średnio w wieloleciu : 27 mm, na stacjach w Terespolu i Warszawie: 22 mm). Miesiąc najobfitszy w opady był lipiec ze średnią 83 mm (maksimum 107 mm w Jeleniej Górze). Na obszarze dorzecza typowe są nieco niższe opady ( mm) w stosunku do sąsiadujących dorzeczy. Sezonowo, najwyższe sumy opadów występują w miesiącach letnich (2-3 krotnie wyższe niż zimą, w Karpatach 4-krotnie wyższe). Deszcze nawalne (opady atmosferyczne o natężeniu >2 mm/min) występują sporadycznie, z największą częstotliwością w lipcu, często towarzyszom występowaniem burz. 61

62 Rysunek 10. Opady atmosferyczne - wysokości średnie roczne (mm) źródło: Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa

63 Tabela 12. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych (mm) na obszarze Polski ( ) lp. stacja I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok 1 Białystok Chojnice Jelenia Góra Katowice Kielce Koszalin Kraków Lublin Łódź Mława Nowy Sącz Olsztyn Opole Poznań Rzeszów Suwałki Szczecin Terespol Toruń Warszawa Wrocław Zielona Góra źródło: Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno- Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa Opad śniegu na obszarze dorzecza Niemna to od 15 do 20% rocznej sumy ogólnej opadów, zasadniczo występuje od listopada do kwietnia. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi do dni. W literaturze nie ma zgodności co do występowania trendu zmiany sumy opadów (Kożuchowski, Żmudzka , Zawora, Ziernicka , Kożuchowski ). Z danych zestawionych przez Wibig, Jakusik (2012) 50 wynika silne zróżnicowanie średniej rocznej obszarowej sumy opadów, 47 Kożuchowski K., Żmudzka E Year Series of Areally Averaged Temperatures and Precipitation Totals in Poland, [w:] J.L. Pyka, M. Dębicka, A. Szczepankiewicz Szmryka, M. Sobik, M. Błaś (red.), Man and Climate in the 20th Century, Studia Geograficzne, 75, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2542, Wrocław 48 Zawora T., Ziernicka A Precipitation variability in time in Poland in the light of multi-annual mean values ( ). Studia Geograficzne 75 Acta Universitatis Wratislaviensis No 2542, Wrocław 49 Kożuchowski K Zmienność opadów atmosferycznych w Polsce w XX i XXI wieku, [w:] Kożuchowski K., (red.), Skala, uwarunkowania i perspektywy współczesnych zmian klimatycznych w Polsce, Łódź 50 Wibig J., Jakusik E., 2012, Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB 63

64 z bardzo niewielką tendencją wzrostową w skali kraju. Regionalnie, obserwuje się zmienność tendencji rocznych sum opadów w 5 z 14 regionów stwierdza się tendencję wzrostu sumy rocznej opadów (największe przyrosty w regionach Pobrzeży Południowobałtyckich i Pobrzeża Wschodniobałtyckiego oraz Zewnętrznych Karpat Zachodnich). Największe spadki opadów dotyczą Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, Nizin Sasko- Łużyckich, a także na Wyżyny Środkowomałopolskiej co jest szczególnie niekorzystne w kontekście korzystnych warunków glebowych dla rozwoju rolnictwa. Na obszarze dorzecza Niemna nie stwierdza się istotnych różnic w tym zakresie. Podobnie jak w przypadku temperatury powietrza, na przeważającym obszarze kraju stwierdza się narastającą zmienność opadów oraz zmianę struktury opadów. W ostatnim 30-leciu zwiększa się częstości występowania okresów z niedostatkiem i nadmiarem opadów. Wzrost współczynnika zmienności opadów jest skorelowany ze wzrostem częstości zachmurzenia typu konwekcyjnego. Oznacza to zwiększenie częstości występowania intensywnych, ale krótkotrwałych opadów typu konwekcyjnego, co sprzyja występowaniu lokalnych powodzi błyskawicznych. Tendencja ta nie ujawnia się w sposób zdecydowany na obszarze dorzecza Niemna. Rysunek 11. Przebieg wieloletni średniej rocznej obszarowej sumy opadów dla Polski ( ) źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB,

65 Rysunek 12. Przebieg wieloletni średniej rocznej obszarowej sumy opadów w Polsce i regionach ( ) źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, 2012 Długości okresów bezopadowych (liczba dni bez opadu lub z opadem poniżej 1 mm) w latach na wschód od Wisły wydłuża się, nawet o 5 dni/10 lat. W tym rejonie w dziesięcioleciu stwierdzono najczęściej występującą klęską suszy (atmosferycznej, glebowej i hydrologicznej). Okresowe pojawianie się susz jest cechą charakterystyczną klimatu Polski, ale o ostatnim 30-leciu obserwuje się wzrost częstości i czasu ich trwania; w latach , susze wystąpiły 9 razy w różnych okresach roku. Tendencja ta zaznacza się również na obszarze dorzecza Niemna. Polska, należąca do regionu Europy Środkowej, wskazywany jest w literaturze przedmiotowej jako obszar obserwowania silnych, istotnych statystycznie trendów zmniejszania się zachmurzenia ogólnego. 65

66 Rysunek 13. Zmienność średniego obszarowego rocznego zachmurzenia ogólnego w Polsce w okresie źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB, Prognozowane zmiany i zmienność klimatu w Polsce, horyzont czasowy do 2030 r. Współczesne rozchwianie klimatu, polegające na wzroście częstości występowania skrajnych wartości elementów pogody nawet w sąsiadujących latach i sezonach, potwierdzone jest wynikami badań instrumentalnych od początku lat 80-tych XX w. Prognozy krótkoterminowe, o horyzoncie czasowym 5-10 lat, zawierają z reguły 2 rodzaje wniosków: globalnie następuje proces ocieplenia klimatu o zróżnicowanej intensywności zmian regionalnych, regionalnie narasta rozchwianie klimatu przejawiające się wzrostem częstości występowania stanów ekstremalnych. Lokalnie, niejednokrotnie trudności sprawia rozdzielenie trendu zmiany klimatu, który jest maskowany jego narastającą zmiennością rozchwianie klimatu. Prognozy zmian klimatu zostały w Polsce wykonane w ramach opracowań: Projekt KLIMAT - Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo (opracowane w IMGW, 2012) oraz Projekt KLIMADA (MŚ, symulacje ICM, 2013). W Projekcie KLIMAT za podstawę rozważań przyjęto trzy scenariusze rozwojowe IPCC o kodowych nazwach przyjętych w Special Report of Emission Scenarios: A1B, A2 i B1: 1. scenariusz A2: zakłada rozwój w oparciu o kryteria ekonomiczne, zwiększenie różnic między biednymi i bogatymi krajami, szybki wzrost ludności, szczególnie w krajach rozwijających się, brak zaangażowania w kwestiach ekologicznych i postęp technologiczny najsłabszy w porównaniu do innych scenariuszy; 2. scenariusz B1: zakłada wysoki poziom świadomości ekologicznej i społecznej, odejście od postaw konsumpcyjnych, czysto ekonomicznych na rzecz zrównoważonego rozwoju; 66

67 rządy, biznes, media i ludzie przywiązuj do tego dużą wagę, świadomie i intensywnie inwestuje się w technologie, efektywność, ekologię; 3. scenariusz A1B (wariant pośredni): zakłada bardzo szybki wzrost gospodarczy; populacja rośnie do roku 2050 a następnie zmniejsza się, szybko są wdrażane nowe i efektywne technologie, zwiększona współpraca gospodarcza i migracja ludności powodują wyrównywanie poziomu cywilizacyjnego i poziomu dochodów między regionami świata wariant ten zakłada zrównoważony układ systemów energetycznych, powstały w wyniku równomiernego rozwoju wszystkich form wytwarzania energii. W ramach Projektu KLIMADA opracowano scenariusze zmian klimatu dla Polski, które stanowi opisy prawdopodobnych przyszłych warunków klimatycznych przy zastosowaniu scenariusza globalnych zmian emisji gazów cieplarnianych opracowanego przez IPCC SRES A1B. Scenariusz A1B to odzwierciedlenie warunków średnich, zalecanych przy kształtowaniu polityki adaptacji do nadchodzących zmian. Dla obszaru Polski prognozy krótkoterminowe modeli klimatycznych scenariusza A1B wskazują m. in. (projekt KLIMADA 2013): 1. powolny przyrost średniej rocznej temperatury powietrza, ale zmiana ta nie będzie istotnie wyższa w stosunku do okresu referencyjnego (rysunek 14) 2. wzrost liczby dni z temperaturą >25 o C (rysunek 15) 3. spadek liczby dni z temperaturą <0 o C (rysunek 16) 4. wydłużanie się czasu trwania okresu wegetacyjnego (rysunek 17) 5. regionalnie i lokalnie wzrost czasu trwania ekstremalnie wysokiej temperatury >25 o C (rysunek 18) 6. regionalnie i lokalnie wzrost czasu trwania ekstremalnie niskiej temperatury <-10 o C (rysunek 19) 7. wzrost częstości występowania wiatru o dużych prędkościach (trąby powietrzne) 8. sumy roczne opadów nie będą się znacząco różniły w stosunku do warunków historycznych (przewidywany wzrost jest spodziewany poniżej 5% dotychczasowej średniej sumy rocznej) 9. przyrost letniej sumy opadów na niekorzyść opadów zimowych 10. spadek liczby dni z opadami śniegu oraz czasu trwania pokrywy śnieżnej (rysunek 20) 11. wzrost częstości występowania krótkotrwałych intensywnych opadów (opady konwekcyjne), skrócenie czasu trwania okresów mokrych (opad >10 mm/doba) (rysunek 21) 12. przyrost natężenia opadów (rysunek 22) 13. wzrost częstości występowania suszy atmosferycznej 14. wydłużanie czasu trwania suszy atmosferycznej (rysunek 23) 15. wzrost częstości występowania oraz przyrost czasu trwania suszy glebowej (deficyt wody w glebie) i hydrologicznej (obniżanie zasobów wód podziemnych i powierzchniowych). 67

68 Rysunek 14. Spodziewane zmiany średniej temperatury powietrza ( C) w Polsce w okresie źródło: Wibig J., Jakusik E., Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku południowym spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej, IMGW-PIB,

69 Rysunek 15. Liczba dni z temperaturą maksymalną większą od 25 o C w latach źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 16. Liczba dni z temperaturą minimalną ujemną poniżej 0 0 C w latach źródło: SPA 2020, KLIMADA

70 Rysunek 17. Długość okresu wegetacyjnego (średnia temp dobowa >5 C) w Polsce w dniach w okresie źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 18. Przyrost liczby dni z temperaturą maksymalną większą niż 25 C w odniesieniu do okresu referencyjnego źródło: SPA 2020, KLIMADA

71 Rysunek 19. Spadek liczby dni z temperaturą maksymalną mniejsza niż -10 C w odniesieniu do okresu referencyjnego źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 20. Liczba dni z pokrywą śnieżną w cm (lata ) źródło: SPA 2020, KLIMADA

72 Rysunek 21. Różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów mokrych (>10 mm/d) źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Rysunek 22. Maksymalny opad dobowy w mm (średnie dziesięcioletnie) w okresie źródło: SPA 2020, KLIMADA

73 Rysunek 23. Różnica między okresem a referencyjnym: długość okresów suchych (<1mm/d) źródło: SPA 2020, KLIMADA 2013 Modele zmienności i zmian klimatu o dużej rozdzielczości (czyli przybliżające zmienność przestrzenną parametrów klimatu dla powierzchni kilkusetkilometrowych, rozdzielczość 15 x15, rozdzielczość 25 km x 25 km) wskazują na znaczące zróżnicowanie przestrzenne wymienionych powyżej parametrów. Należy jednak pamiętać, iż w krótkim okresie gradient zmienności przestrzennej nie odbiega od współczesnej zmienności elementów klimatycznych. Istotą różnicy dla krótkiego okresu prognozy jest wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia zjawisk i procesów wymienionych w tej krótkiej liście w najbliższej przyszłości. Wibig, Jakusik (2012) zwracają uwagę na konieczne w modelach regionalnych o dużej rozdzielczości pozwala na znacząco lepszy opis parametrów podłoża (elementu sterującego lokalnymi parametrami pogodowymi), ale wciąż nie spełniają kryteriów oczekiwanych dokładnością lokalnej prognozy. 73

74 6.3. Wpływ zmian klimatu na funkcjonowanie obszarów dorzeczy, horyzont do 2020 r. Obszar dorzecza Niemna położony jest w obrębie Pojezierza Wschodniobałtyckiego: to obszar, dla którego prognozuje się istotny wpływ ocieplenia klimatu na funkcjonowanie środowiska przyrodniczego. Pod względem warunków klimatycznych znajduje się w stresie lokalnego bieguna chłodu, wyróżniającym się najniższą średnią temperaturą roczną w północnej części kraju (Wibig, Jakusik 2012). Stwierdzono tu istotny statystycznie wzrost temperatury powietrza: średniej rocznej oraz poszczególnych pór roku. W regionie prognozowane jest zwiększenie liczby dni gorących, przy zachowaniu dotychczasowych warunków występowania liczby dni zimnych. Pod wpływem oddziaływania mas powietrza arktycznych oraz kontynentalnych notuje się tu niższą średnią roczną sumę opadu w porównaniu do regionu. Prognozy nie stwierdzają istotnych zmian w rozkładzie opadów w regionie, sugeruje się jednak wydłużenie czasu trwania suszy atmosferycznej, oraz nieznaczny wzrost długości trwania okresów mokrych. Jania, Zwoliński (2011) stwierdzają, że obszar pojezierny w stosunku do pozostałych regionów kraju jest najbardziej odporny (najmniej narażony) na przyrodnicze zdarzenia ekstremalne pod względem częstości i obszaru występowania. Obszar ten ma charakter konserwatywny: nie stwierdza się podatności na występowanie osuwisk, intensywnej erozji gleb, procesów erozji wodnej. Jako bardzo mało prawdopodobne określa się występowanie ekstremalnych wezbrań w rozumieniu definiowania błyskawicznych powodzi, równie niskie prawdopodobieństwo ma wystąpienie głębokiej suszy hydrologicznej. Odporności środowiska sprzyjają bardzo liczne i o zróżnicowanej pojemności jeziora, stabilizujące zasoby wód powierzchniowych i podziemnych. Istotnym zagrożeniem dla gospodarki wodnej na obszarze dorzecza Niemna jest stwierdzony oraz prognozowany znaczący przyrost średniej temperatury powietrza na obszarze dorzecza. Podąża za tym prognozowane znaczące wydłużenie okresu wegetacyjnego roślin. Już współczesny, niewielki przyrost temperatury skutkuje wzrostem parowania wpływają na wielkoobszarowe obniżanie stanu wody jezior. Należy z dużym prawdopodobieństwem zakładać kontynuację tej tendencji w przyszłości. Skutkować to będzie regionalnym obniżaniem zasobów wód powierzchniowych. Na zmniejszenie objętości zasobów wód powierzchniowych będzie również w przyszłości oddziaływać intensywnie zapotrzebowanie na wodę w rolnictwie: wydłużenie okresu wegetacyjnego będzie sprzyjało intensyfikacji działalności rolniczej, szczególnie, że sprzyjają temu dobre parametry glebowe. Oczywiście przemiany te mają charakter długookresowy. Wzrost temperatury średniej rocznej będzie oddziaływał również na termikę wód powierzchniowych, co może w długim okresie skutkować zmianami flory i fauny rzeczno-jeziornej. Przy intensywnym wydłużaniu okresu wegetacji oraz obniżaniu zasobów wód powierzchniowych należy spodziewać się wzrostu stężenia substancji rozpuszczonych oraz zwiększenia procesu eutrofizacji, szczególnie w niewielkich, izolowanych akwenach wodnych. 74

75 6.4. Wskazania do wdrożenia adaptacji dla działań wrażliwych klimatycznie na obszarze dorzecza Pomimo, iż prognozowana zmiana klimatu będzie postępować ewolucyjnie, prognozy krótkoterminowe na obszarze dorzecza Niemna (o charakterze pojeziernym) wskazują na intensywne narastanie zmienności klimatu. Najważniejsza tendencja w prognozach w rozpatrywanej skali dotyczy największego względnego przyrostu temperatury powietrza. Pociąga to za sobą wielorakie negatywne konsekwencje środowiskowe: przyrost intensywności parowania skutkujący obniżaniem się lustra wód jeziornych, wzrostem koncentracji roztworów w wodach powierzchniowych, wzrostem temperatury wód powierzchniowych, wzrost korzystnych warunków dla nasilenia eutrofizacji, inwazją nowych gatunków flory i fauny (nie tylko wodnej), wreszcie intensyfikacja działalności rolniczej w wyniku wydłużania się okresu wegetacyjnego. Dodatkowo prognozuje się znaczące skrócenie czasu trwania opadów, skrócenie czasu trwania pokrywy śnieżnej, wydłużanie suszy glebowej i hydrologicznej, tendencję do postępującego deficytu dobrej jakości zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Weryfikacja klimatyczna wskazuje na tym obszarze dorzecza grupę działań wyróżniających się wrażliwością klimatyczną, wymagających wdrożenia programu adaptacyjnego w następujących obszarach: 1. gospodarka przestrzenna: wdrażanie planów miejscowych w celu zmniejszenia strat materialnych (indywidualnych, przemysłowych i komunalnych) powodowanych zwiększonym prawdopodobieństwem wystąpienia w regionie tendencji do obniżania się horyzontu płytkich wód gruntowych i korygowania zasięgu stref ochronnych dla zbiorników wodnych, 2. gospodarka komunalna: weryfikacja pozwoleń wodno-prawnych na korzystanie z wód powierzchniowych i podziemnych oraz zabezpieczenie dostępu do wody do celów komunalnych jako konsekwencja tendencji do występowania i wydłużania się okresów suszy glebowej i hydrologicznej, dodatkowo potęgowanej zapotrzebowaniem na wodę do celów rolniczych, 3. gospodarka rolna i leśna: wdrażanie metod zwiększenia retencji powierzchniowej i podziemnej w celu zapobiegania i niwelowania negatywnych skutków obniżania się lustra wody w jeziorach, suszy atmosferycznej oraz obniżania się zasobów wód powierzchniowych, wprowadzanie narzędzi ochrony gleb przed erozją, 4. infrastruktura komunikacyjna, techniczna, zabudowa mieszkalna i inna: uwzględnienie w projektach zagrożeń wynikających ze zmienności i zmiany klimatu - zmian temperatury, oblodzenia i silnych wiatrów (stwierdzony istotny trend rosnący występowania trąb powietrznych), wdrażanie działań hydrotechnicznych zapobiegających intensyfikacji deficytu wód powierzchniowych. Sukcesywne wdrażanie programów adaptacyjnych, tworzonych celowo dla poszczególnych działań, powinno skutkować złagodzeniem niekorzystnego oddziaływania zmienności klimatu w najbliższym horyzoncie planowania. Niemniej, zaleca się aby program adaptacyjny był przygotowywany stosownie do czasu trwania życia poszczególnych działań. Należy pamiętać, że wrażliwość klimatyczna będzie miała charakter przyrastający wraz z narastaniem zmiany klimatu w stosunku do warunków aktualnych. Program adaptacji do zmienności i zmian klimatu powinien uwzględniać Program adaptacji do zmienności i zmian klimatu powinien uwzględniać prognozy zmian klimatu w horyzoncie średnio- i długookresowym Dekadowy Biuletyn Agrometeorologiczny i Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicznej , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. 75

76 7. MONITORING I OCENA STANU Zgodnie z wymogami art. 8 RDW państwa członkowskie zobligowane zostały do utworzenia programów monitoringu, mających na celu ustalenie spójnego i całościowego przeglądu stanu wód na każdym obszarze dorzecza. Monitoring wód prowadzony jest zgodnie z załącznikiem V RDW za pomocą: monitoringu diagnostycznego, który stanowi sieć punktów monitorowania pozwalającą m.in. na zebranie informacji w celu: uzupełnienia i zatwierdzenia oceny wpływu oddziaływań antropogenicznych na stan wód, zaprojektowania przyszłych programów monitorowania, oceny długoterminowych zmian w warunkach naturalnych oraz zmian spowodowanych działalnością człowieka, monitoringu operacyjnego, który ma na celu ustalenie stanu części wód zagrożonych nieosiągnięciem celów ochrony środowiska, oceny wszelkiej zmiany stanu tej części wód w wyniku podjętych programów działań, monitoringu badawczego, który prowadzony jest w przypadkach wystąpienia przekroczeń norm parametrów jakości wody, dla których nie zidentyfikowano źródła zanieczyszczeń lub do określenia wielkości i oceny wpływu incydentalnych zanieczyszczeń oraz tam gdzie monitoring diagnostyczny wykazuje, że cele środowiskowe mogą nie zostać osiągnięte, a nie został ustanowiony tam monitoring operacyjny, monitoringu obszarów chronionych, który ma charakter uzupełniający do monitoringu stanu JCWP (monitoringu diagnostycznego i operacyjnego). Monitoring wód podziemnych prowadzony jest także zgodnie z załącznikiem V RDW i wyróżniono następujące formy monitoringu jednolitych części wód podziemnych: 1. monitoring stanu chemicznego a. monitoring diagnostyczny stanu chemicznego, b. monitoring operacyjny stanu chemicznego, c. monitoring badawczy stanu chemicznego, 2. monitoring stanu ilościowego. W celu transpozycji Ramowej Dyrektywy Wodnej w ustawie Prawo wodne zawarto odpowiednie postanowienia dotyczące monitoringu i oceny stanu wód. Na podstawie delegacji zawartej w art. 155b ust. 1 ustawy Prawo wodne Minister Środowiska wydał rozporządzenie z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U nr 258, poz. 1550) oraz rozporządzenie z dnia 21 listopada 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U poz. 1558). na podstawie których prowadzony jest monitoring na obszarach dorzeczy w Polsce. Rozporządzenia te są zgodne z Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/39/UE z dnia 12 sierpnia 2013 r. zmieniającą dyrektywy RDW i 2008/105/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej, w zakresie substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. WE L 226 z , str. 1). Monitoring wód jest częścią funkcjonującego w Polsce Państwowego Monitoringu Środowiska, a zasady organizacji i funkcjonowania monitoringu zawarte zostały w Programie Państwowego Monitoringu Środowiska opracowanym przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska i zatwierdzonym przez Ministra Środowiska. Program ten jest wypełnieniem przepisu art. 23 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U poz. 686), dalej 76

77 ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska, zgodnie z którym Główny Inspektor Ochrony Środowiska jest odpowiedzialny za opracowanie wieloletnich programów Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Programy PMŚ są uchwalane od 1991 r. na okres liczący trzy lata. Aktualny Program PMŚ obowiązuje w latach Za wdrażanie Programu PMŚ odpowiedzialni są: Główny Inspektor Ochrony Środowiska oraz wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska. Zgodnie z art. 155a ustawy Prawo wodne, badania wód powierzchniowych w zakresie elementów hydrologicznych i hydromorfologicznych wykonuje państwowa służba hydrologiczno meteorologiczna i przekazuje wyniki tych badań właściwym wojewódzkim inspektorom ochrony środowiska. Wojewódzki inspektor ochrony środowiska prowadzi obserwację elementów hydromorfologicznych na potrzeby oceny stanu ekologicznego. Badania i ocena stanu wód podziemnych w zakresie elementów fizykochemicznych i ilościowych wykonywane są przez państwową służbę hydrogeologiczną (PIG PIB) Wody powierzchniowe Monitoring wód powierzchniowych Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych, podstawowym celem prowadzenia monitoringu jest: uzyskanie spójnego i kompletnego obrazu stanu lub potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego na każdym obszarze dorzecza; przypisanie jednolitej części wód powierzchniowych jednej z pięciu klas; ilościowe ujęcie zmienności elementów jakości i parametrów wskaźnikowych w czasie i przestrzeni dla elementów biologicznych, hydromorfologicznych, fizykochemicznych i chemicznych. Zakres i częstotliwość pomiarów i badań wskaźników w ramach poszczególnych rodzajów monitoringu ustalane są dla każdego punktu pomiarowo kontrolnego osobno, z uwzględnieniem zakresu wskaźników i częstotliwości określonych w rozporządzeniu w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych oraz rozporządzeniu zmieniającym rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych. Sieć punktów pomiarowo kontrolnych ustalana jest na podstawie aktualnego wykazu JCWP oraz wykazów wód będących charakterystyką JCWP określających status oraz typologię JCWP, cele środowiskowe oraz zagrożenie nieosiągnięciem celów środowiskowych a także rodzaj presji oddziaływującej na JCWP. Przy projektowaniu sieci monitoringu wykorzystuje się także uaktualnione wykazy obszarów chronionych. Nową sieć monitoringu tworzy się poprzez weryfikację sieci istniejącej w poprzednim cyklu gospodarowania wodami. Sieć punktów pomiarowo kontrolnych, na którą składają się reprezentatywne diagnostyczne i operacyjne punkty pomiarowo kontrolne, stanowi podstawę oceny stanu jednolitych części wód. 77

78 Monitoring diagnostyczny Monitoring diagnostyczny jednolitych części wód powierzchniowych prowadzi się w celu 52 : ustalenia stanu jednolitych części wód powierzchniowych, tak aby: o uzupełnić informacje na temat rodzajów i wielkości znaczących oddziaływań antropogenicznych, na które narażone są jednolite części wód na danym obszarze dorzecza, o potwierdzić ocenę wpływu znaczących oddziaływań, w tym antropogenicznych; zaprojektowania przyszłych programów monitoringu; dokonania oceny długoterminowych zmian stanu jednolitych części wód powierzchniowych w warunkach naturalnych; dokonania oceny długoterminowych zmian stanu jednolitych części wód powierzchniowych z powodu szeroko rozumianych oddziaływań antropogenicznych; określenia długoterminowych trendów zmian stężeń substancji priorytetowych i innych zanieczyszczeń ulegających bioakumulacji w osadach lub faunie i florze. Wymienione wyżej rozporządzenie określa kryteria wyboru jednolitych części wód powierzchniowych do monitorowania w ramach monitoringu diagnostycznego. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód powierzchniowych, gdy spełnione jest przynajmniej jedno z poniższych kryteriów 53 : w ciekach występuje znaczna zmienność przepływu wód; powierzchnia zlewni, którą zamyka jednolita część wód powierzchniowych płynących, w tym wyznaczonych jako silnie zmienione lub sztuczne, przekracza 2500 km 2 ; powierzchnia jednolitej części wód powierzchniowych, takiej jak jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny, w tym wyznaczone jako silnie zmieniona jednolita część wód powierzchniowych, przekracza 50 ha; pojemność maksymalna jednolitej części wód powierzchniowych, takiej jak sztuczny zbiornik wodny lub silnie zmieniona część wód będąca zbiornikiem zaporowym, przekracza 10 mln m 3 ; dana jednolita część wód powierzchniowych przekracza granicę państwa lub jest zlokalizowana przy granicy państwa; jednolita część wód powierzchniowych uznana jest za referencyjną; jednolita część wód powierzchniowych występuje na obszarze chronionym, przeznaczonym do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie. Zgodnie z typologią wielkościową, określoną w załączniku II do RDW (system typologii A), JCWP płynących, które spełniają wymogi dyrektywy i mogą zostać objęte monitoringiem oraz oceną stanu mają powierzchnię większą niż 10 km2. Dopuszcza się jednak objęcie mniejszych JCWP, ważnych dla dorzecza z ekologicznego punktu widzenia. Obowiązujące przepisy dopuszczają również badanie jezior i zbiorników oraz zbiorników zaporowych o powierzchni mniejszej niż wskazana. W cyklu badawczym na obszarze dorzecza Niemna monitoring diagnostyczny prowadzony był dla: 5 JCWP rzecznych, 5 JCWP jeziornych. 52 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 53 Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 78

79 Monitoring operacyjny Monitoring operacyjny jednolitych części wód powierzchniowych prowadzi się w celu 54 : ustalenia stanu jednolitych części wód powierzchniowych, które uznano za zagrożone niespełnieniem określonych dla nich celów środowiskowych; dokonania oceny zmian stanu jednolitych części wód powierzchniowych uznanych za zagrożone niespełnieniem celów środowiskowych, wynikających z działań realizowanych w ramach programów mających na celu poprawę jakości jednolitych części wód powierzchniowych; obserwacji zmian objętości i natężenia przepływu w zakresie stosownym dla stanu lub potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego. Rozporządzenie określa kryteria wyboru jednolitych części wód powierzchniowych do monitorowania w ramach monitoringu operacyjnego. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód powierzchniowych, gdy zostało spełnione przynajmniej jedno z poniższych kryteriów 55 : jednolita część wód powierzchniowych została uznana na podstawie oceny wpływu znaczących oddziaływań na stan wód powierzchniowych lub monitoringu diagnostycznego za zagrożoną niespełnieniem określonych dla niej celów środowiskowych; jednolita część wód powierzchniowych jest zagrożona znacznym oddziaływaniem ze strony źródła punktowego lub rozproszonego; jednolita część wód powierzchniowych jest zagrożona znacznym oddziaływaniem hydromorfologicznym; do jednolitej części wód powierzchniowych odprowadzane są substancje z listy substancji priorytetowych; w jednolitej części wód powierzchniowych występują źródła zanieczyszczeń, o których mowa w rozporządzeniu (WE) nr 166/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 r. w sprawie ustanowienia Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń i zmieniającym dyrektywę Rady 91/689/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpadów niebezpiecznych i 96/61/WE z dnia 24 września 1996 r. dotyczącą zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (Tekst mający znaczenie dla Europejskiego Obszaru Gospodarczego) (Dz. Urz. UE L 33 z r., str. 1); jednolita część wód powierzchniowych jest zlokalizowana na obszarze narażonym na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych; jednolita część wód powierzchniowych jest zlokalizowana na obszarze wrażliwym na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych; jednolita część wód powierzchniowych powinna być objęta monitoringiem zgodnie z zaleceniami wynikającymi z planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy i programu wodno-środowiskowego kraju; jednolita cześć wód powierzchniowych na podstawie oceny wpływu znaczących oddziaływań antropogenicznych na stan wód powierzchniowych i monitoringu diagnostycznego uznana jest za zagrożoną niespełnieniem celów środowiskowych, a występuje na obszarze chronionym przeznaczonym do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie. Monitoring operacyjny musi być realizowany w odniesieniu do wszystkich JCWP, w przypadku których uznano, w wyniku przeglądu wpływu działalności człowieka i/lub na podstawie wyników monitoringu 54 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 55 Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 79

80 diagnostycznego, że istnieje ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych. Musi również objąć wszystkie części wód, do których odprowadzane są substancje priorytetowe. Postanowienia RDW są w tym przypadku jednoznaczne i zobowiązują do objęcia monitoringiem operacyjnym wszystkich JCWP zagrożonych. Ponadto monitoringiem operacyjnym należy objąć jednolite części wód, dla których monitoring diagnostyczny wykazał przekroczenie środowiskowych norm jakości lub granic dobrego stanu dla substancji priorytetowych (grupa 4.1.) i dla substancji z grup 3.6 i 4.2. W cyklu badawczym na obszarze dorzecza Niemna monitoring operacyjny prowadzony był dla: 7 JCWP rzecznych, 3 JCWP jeziornych. Monitoring badawczy Monitoring badawczy jednolitych części wód powierzchniowych prowadzi się w celu 56 : wyjaśnienia przyczyn przekroczeń wskaźników jakości i nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód powierzchniowych, jeżeli wyjaśnienie tych przyczyn jest niemożliwe na podstawie danych z monitoringu diagnostycznego i operacyjnego; wyjaśnienia przyczyn niespełnienia celów środowiskowych przez daną jednolitą część wód powierzchniowych, jeżeli z monitoringu diagnostycznego wynika, że cele środowiskowe wyznaczone dla danej jednolitej części wód powierzchniowych nie zostaną osiągnięte, i gdy nie rozpoczęto realizacji monitoringu operacyjnego dla tej jednolitej części wód powierzchniowych; określenia wielkości i wpływów przypadkowego zanieczyszczenia; ustalenia przyczyn wyraźnych rozbieżności między wynikami oceny stanu ekologicznego na podstawie biologicznych i fizykochemicznych elementów jakości; zebrania dodatkowych informacji o stanie wód w związku z uwarunkowaniami lokalnymi lub umowami międzynarodowymi. Dodatkowo monitoring badawczy może być wykorzystywany do optymalizacji sieci monitoringu, weryfikacji presji oraz ich oddziaływania na jednolitą część wód, a także na potrzeby działań kontrolnych i inne potrzeby lokalne. Rozporządzenie określa kryteria wyboru jednolitych części wód powierzchniowych do monitorowania w ramach monitoringu badawczego. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód powierzchniowych, gdy 57 : występują jakiekolwiek przekroczenia wskaźników jakości wód, o których mowa w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545), których powód nie jest znany, a wyniki badań monitoringu diagnostycznego do wyjaśnienia przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych określonych dla danej jednolitej części wód powierzchniowych są niewystarczające; konieczne jest ustalenie przyczyn, które mogą uniemożliwić osiągnięcie celów środowiskowych w sytuacji, gdy dla danej jednolitej części wód powierzchniowych nie został ustanowiony monitoring operacyjny; 56 Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 57 Tamże 80

81 konieczne jest określenie wielkości wpływu na środowisko przypadkowego zanieczyszczenia wód powierzchniowych; konieczne jest ustalenie przyczyn rozbieżności między wynikami oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych na podstawie elementów biologicznych i fizykochemicznych; konieczne jest zebranie dodatkowych informacji o stanie wód w związku z uwarunkowaniami lokalnymi lub umowami międzynarodowymi. Wyniki monitoringu badawczego są wykorzystywane do opracowania programu działań naprawczych (PWŚK) oraz realizowania konkretnych przedsięwzięć koniecznych do usunięcia skutków przypadkowego zanieczyszczenia oraz do wypełnienia zobowiązań międzynarodowych. Monitoring badawczy nie służy ocenie stanu wód, jednak dane pochodzące z tego monitoringu mogą być wykorzystane w procedurze oceny, jeśli badawczy punkt pomiarowo-kontrolny zlokalizowany był w tym samym miejscu, co punkt reprezentatywny, a zakres badanych parametrów był zgodny z wymogami dla oceny. Na obszarze dorzecza Niemna monitoring badawczy w 2012 r. prowadzony był dla 1 JCWP jeziornej Gaładuś (PLLW30611). Monitoring obszarów chronionych Monitoring obszarów chronionych prowadzi się w celu 58 : ustalenia stanu jednolitych części wód powierzchniowych występujących na obszarach chronionych; ustalenia stopnia spełniania dodatkowych wymagań określonych dla obszarów chronionych w odrębnych przepisach; oceny wielkości i wpływu odpowiednich znaczących oddziaływań na jednolite części wód powierzchniowych należące do obszarów chronionych bądź z nimi powiązane; oceny zmian stanu jednolitych części wód powierzchniowych występujących na obszarach chronionych a uznanych za zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych, które to zmiany wynikają z działań realizowanych w ramach programów mających na celu poprawę jakości jednolitych części wód powierzchniowych. Rozporządzenie określa kryteria wyboru jednolitych części wód powierzchniowych do monitorowania w ramach monitoringu obszarów chronionych. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód powierzchniowych, gdy 59 : jednolita część wód powierzchniowych przeznaczona jest do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia, jeżeli dostarcza średnio powyżej 100 m 3 na dobę wody przeznaczonej do spożycia; jednolita cześć wód powierzchniowych przeznaczona jest do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych; jednolita cześć wód powierzchniowych zlokalizowana jest na obszarze przeznaczonym do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym; jednolita cześć wód powierzchniowych zlokalizowana jest na obszarze narażonym na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych; 58 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 59 Załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 81

82 jednolita cześć wód powierzchniowych zlokalizowana jest na obszarze wrażliwym na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych i jest odbiornikiem zanieczyszczeń ze źródeł komunalnych; jednolita cześć wód powierzchniowych zlokalizowana jest na obszarze chronionym, przeznaczonym do ochrony siedlisk lub gatunków, dla którego utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w jego ochronie. Obecnie nie wyznaczono w Polsce obszarów ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym, więc w latach monitoring takich obszarów nie będzie prowadzony. Monitoring JCWP zlokalizowanych na obszarach narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych nie musi obejmować wszystkich JCWP. Dopuszcza się realizowanie tego programu monitoringu w wybranych JCWP, które są wskaźnikowe dla całego OSN, przy czym monitoringiem powinny być objęte wszystkie OSN. Przyjęto, że monitoring powinien być prowadzony na wodach wyznaczonych jako wrażliwe, nie zaś na wszystkich wodach występujących na OSN. Jednolite części wód występujące na obszarach wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami ze źródeł komunalnych monitorowane są w ramach dwóch rodzajów monitoringu: monitoringu operacyjnego oraz (jednocześnie) monitoringu obszarów chronionych Sieć monitoringu wód powierzchniowych na obszarze dorzecza Niemna przedstawiono w załączniku nr 13. W cyklu badawczym na obszarze dorzecza Niemna monitoring prowadzony był dla 16 JCWP rzecznych. Liczba punktów monitoringowych zlokalizowanych na jednolitych częściach wód rzecznych kształtuje się następująco: monitoring operacyjny 5, monitoring diagnostyczny 11, monitoring badawczy 5, monitoring operacyjny/diagnostyczny 4, monitoring operacyjny/diagnostyczny/badawczy 2, monitoring operacyjny/badawczy 2, monitoring badawczy/diagnostyczny 5. W latach badania monitoringowe prowadzono na 13 jeziorach spośród 36 JCWP (wszystkie naturalne) położonych na obszarze dorzecza Niemna. Przeważająca ich część objęta była zarówno monitoringiem diagnostycznym, jak i operacyjnym, przy czym typ prowadzonego monitoringu mógł być inny w kolejnym roku badań. Wśród monitorowanych jezior obszaru dorzecza Niemna 12 związanych było z występowaniem obszaru chronionego. 82

83 Ocena stanu wód powierzchniowych Na podstawie postanowień RDW państwa członkowskie zobligowane są do przeprowadzenia oceny stanu wód powierzchniowych. W celu transpozycji Ramowej Dyrektywy Wodnej w ustawie Prawo wodne zawarto odpowiednie zapisy dotyczące oceny stanu wód. Na podstawie art. 38a ust. 2 i 3 ustawy Prawo wodne Minister Środowiska wydał rozporządzenie z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U nr 258 poz. 1549) oraz rozporządzenie w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Ocena stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych Stan/potencjał ekologiczny JCWP klasyfikuje się na podstawie danych uzyskanych w wyniku realizacji badań monitoringowych w reprezentatywnym punkcie pomiarowo-kontrolnym. Przy ocenie stanu ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych ocenie poddaje się następujące elementy jakości 60 : elementy biologiczne (skład, liczebność i biomasa fitoplanktonu, skład i obfitość flory wodnej w tym makrofitów i fitobentosu, skład i liczebność makrobezkręgowców bentosowych, skład, liczebność i struktura wiekowa ichtiofauny); elementy hydromorfologiczne (reżim hydrologiczny, warunki morfologiczne i inne); elementy fizykochemiczne (warunki ogólne oraz substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego, czyli specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne). Szczegółowy zakres ocenianych elementów jakości dla klasyfikacji stanu ekologicznego różnią się w zależności od kategorii typu abiotycznego i JCWP (jeziorne, rzeczne, przejściowe lub przybrzeżne). Podstawę oceny każdej jednolitej części wód stanowią zawsze elementy biologiczne, zaś elementy fizykochemiczne i hydromorfologiczne pełnią jedynie rolę wspomagającą w trakcie ich oceny. Na podstawie oceny wyżej wymienionych elementów jakości badanej JCWP przypisuje się jedną z pięciu klas jakości, odpowiadających konkretnemu stanowi ekologicznemu. Wartości graniczne wskaźników jakości wód dla poszczególnych klas oraz procedurę prowadzenia oceny określa rozporządzenie w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Tabela 13. Klasyfikacja stanu ekologicznego JCWP według klas jakości wód klasa jakości wody I II III IV V stan ekologiczny Bardzo dobry Dobry Umiarkowany Słaby źródło: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U Nr 257 poz. 1545) Potencjał ekologiczny jednolitych części wód powierzchniowych klasyfikuje się na podstawie elementów fizykochemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych, stosowanych w klasyfikacji Zły 60 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U Nr 258 poz. 1549) 83

84 stanu ekologicznego tej kategorii naturalnych wód powierzchniowych, która najbardziej przypomina odpowiednią silnie zmienioną lub sztuczną jednolitą część wód. Na podstawie oceny elementów biologicznych jakości wód badanej JCWP przypisuje się jedną z pięciu klas potencjału ekologicznego. Wartości graniczne wskaźników jakości wód dla poszczególnych klas oraz procedurę prowadzenia oceny określa rozporządzenie w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Tabela 14. Klasyfikacja potencjału ekologicznego JCWP według klas potencjału ekologicznego klasa potencjału ekologicznego I II III IV V potencjał ekologiczny maksymalny dobry umiarkowany słaby źródło: opracowanie własne na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) W ocenie ostatecznej potencjału ekologicznego JCWP przyjmuje się określenia: potencjał dobry i powyżej dobrego (potencjały maksymalny i dobry), umiarkowany, słaby i zły. Przed wykonaniem klasyfikacji stanu ekologicznego lub potencjału ekologicznego jednolitej części wód dokonuje się oceny wiarygodności uzyskanych wyników pomiarów, oraz badań i odrzuca się wszystkie wyniki, które zostały uzyskane w warunkach odbiegających od normalnych (np. powódź, inne klęski żywiołowe albo wyjątkowe warunki pogodowe, takie jak intensywne opady atmosferyczne, wysokie temperatury powietrza, intensywne topnienie śniegu itp.). Kolejnym etapem jest. analiza poszczególnych wartości wskaźników jakości wód z uwzględnieniem zakresu stwierdzonego w dotychczasowych zbiorach danych. W przypadku stwierdzenia znacznych różnic wykonuje się analizę wzajemnych odniesień wskaźników jakości wód oraz ocenia przyczynę tych różnic. W szczególności tego, czy różnice te nie zostały spowodowane sytuacją nadzwyczajną np. awarią oczyszczalni ścieków lub pracami budowlanymi w obrębie JCWP 61. Ocena stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych Stan chemiczny JCWP oceniany jest na podstawie stężeń substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń dla których zostały określone środowiskowe normy jakości. Ocena stanu chemicznego JCWP dokonywana jest zgodnie z wymogami rozporządzenia w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych. Oceny stanu chemicznego jednolitych części wód dokonuje się na podstawie porównania wyników pomiarów badań wskaźników jakości wód ze środowiskowymi normami jakości dla substancji zły 61 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U Nr 257 poz. 1545) 84

85 priorytetowych oraz dla innych zanieczyszczeń określonych dla poszczególnych kategorii wód powierzchniowych 62. Do grupy wskaźników chemicznych charakteryzujących występowanie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego należą: substancje priorytetowe (alachlor, antracen, atrazyna, benzen, bromowany difenyloeter, kadm i jego związki, C chloroalkany, chlorfenwinfos, chloropiryfos, 1,2-dichloroetan, dichlorometan, ftalan di (2-etyloheksyl), diuron, endosulfan, fluoranten, heksachlorobenzen, heksachlorobutadien, heksachlorocykloheksan, izoproturon, ołów i jego związki, rtęć i jej związki, naftalen, nikiel i jego związki, nonylofenol, oktylofenol, pentachlorobenzen, pentachlorofenol, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, symazyna, związki tributylocyny, trichlorobenzen, trichlorometan, trifluralina. inne substancje zanieczyszczające: tetrachlorometan, aldryna, dieldryna, endryna, izodryna, DDT izomer para-para, DDT całkowity, trichloroetylen, tetra chloroetylen. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniająca dyrektywy RDW i w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej, w zakresie substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej wprowadza zmiany w wykazie substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej oraz zmiany środowiskowych norm jakości (EQS) dla substancji priorytetowych i niektórych innych substancji zanieczyszczających. Zmiany skutkują wprowadzeniem do badań monitoringowych od 2016 roku 7 nowych substancji monitorowanych w wodzie (chinoksyfen, aklonifen, bifenoks, cybutryna, cypermetryna, dichlorfos, tebutryna) oraz nowych substancji monitorowanych w organizmach żywych. Ponadto badaniami w organizmach żywych zostaną objęte niektóre substancje badane dotychczas tylko w wodzie. Klasyfikacji stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych dokonuje się na podstawie nie mniej niż 12 wyników pomiarów substancji priorytetowych oraz innych zanieczyszczeń 63. Zgodnie z rozporządzeniem przyjmuje się, że jednolita część wód jest w dobrym stanie chemicznym, jeżeli dla każdego punktu pomiarowo kontrolnego wartości średnioroczne pomierzonych stężeń wskaźników wyrażone jako średnia arytmetyczna oraz stężenia maksymalne wyrażone jako 90. percentyl z pomierzonych wartości stężeń nie przekraczają dopuszczalnych wartości odpowiednio średniorocznych i dopuszczalnych stężeń maksymalnych określonych dla poszczególnych kategorii wód 64. W przeciwnym razie stan chemiczny takiej jednolitej części wód określa się jako poniżej dobrego. W celu uwzględnienia w ocenie stanu chemicznego jak największej puli wyników monitoringu substancji chemicznych w cyklu badawczym dopuszczono uwzględnienie w ocenie wskaźników, dla których seria wyników była mniejsza od 12, nie mniejsza jednak niż 4. Zgodnie z wytycznymi GIOŚ przy ocenie stanu chemicznego: wskaźnikom, dla których ocenę wykonano na podstawie 12 lub więcej wyników przypisano wysoki poziom ufności; wskaźnikom, dla których ocenę wykonano na podstawie 11 lub 10 wyników przypisano średni poziom ufności; 62 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U Nr 258 poz. 1549) 63 Tamże 64 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U Nr 257 poz. 1545) 85

86 Stan ekologiczny Potencjał ekologiczny wskaźnikom, dla których ocenę wykonano na podstawie mniej niż 10, ale przynajmniej 4 wyników przypisano niski poziom ufności; nie brano pod uwagę wskaźników badanych mniej niż 4 razy w roku, jako wskaźników o niewystarczającym poziomie ufności. Ocena ogólnego stanu jednolitych części wód powierzchniowych Ocena ogólnego stanu JCWP dokonywana jest na podstawie analizy wyników oceny stanu/potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego danej jednolitej części wód powierzchniowych. Ocena ogólnego stanu JCWP jako dobry możliwa jest jedynie w przypadku dobrego stanu chemicznego i dobrego lub jednocześnie co najmniej dobrego stanu/potencjału ekologicznego danej jednolitej części wód powierzchniowych. Sposób oceny stanu ogólnego JCWP przedstawiono w tabeli 15. Tabela 15. Sposób oceny stanu ogólnego jednolitych części wód powierzchniowych bardzo dobry stan ekologiczny maksymalny potencjał ekologiczny dobry stan ekologiczny dobry potencjał ekologiczny umiarkowany stan ekologiczny umiarkowany potencjał ekologiczny słaby stan ekologiczny słaby potencjał ekologiczny zły stan ekologiczny zły potencjał ekologiczny dobry dobry stan wód dobry stan wód zły stan wód zły stan wód zły stan wód stan chemiczny poniżej dobrego zły stan wód zły stan wód zły stan wód zły stan wód zły stan wód źródło: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U nr 257 poz. 1545) Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych na obszarach chronionych Jednolite części wód występujące na obszarach chronionych ocenia się przez porównanie wyników opisanej powyżej oceny stanu JCWP z oceną spełnienia wymagań dodatkowych, wykonaną w oparciu o dane uzyskane z punktów pomiarowo-kontrolnych monitoringu obszarów chronionych. Przyjmuje się, że dana JCWP występująca na obszarze chronionym jest w stanie dobrym, gdy wyniki oceny jej stanu, wskazują na stan dobry i gdy jednocześnie spełnione są wymagania określone dla tego obszaru. Jeżeli w JCWP ustanowiono więcej niż jeden punkt pomiarowo-kontrolny monitoringu obszarów chronionych, ocenę spełnienia wymagań dodatkowych wykonuje się osobno dla każdego punktu. W przypadku, gdy JCWP występuje na kilku obszarach chronionych, przyjmuje się że jest ona w dobrym stanie, jeżeli spełnione są jednocześnie wszystkie warunki określone dla tych obszarów chronionych. 86

87 Procedura dziedziczenia w ocenie stanu wód powierzchniowych Przy ocenie stanu JCWP monitorowanych w danym cyklu badawczym stosuje się procedurę dziedziczenia oceny. Zakłada ona uwzględnienie w ocenie zbioru danych uzyskanych w poprzednich latach prowadzenia PMŚ, zgodnie z następującymi zasadami 65 : elementy biologiczne dziedziczone są na poziomie pojedynczego wskaźnika, przy czym wyniki oceny dla ichtiofauny można dziedziczyć maksymalnie przez 6 lat, zaś wyniki dla pozostałych wskaźników biologicznych nie mogą być starsze niż 3 lata; elementy fizykochemiczne i hydromorfologiczne muszą pochodzić z tego samego roku, z którego pochodzi najnowsza ocena biologiczna; elementy chemiczne dziedziczone są w przypadku, gdy w danym roku nie prowadzono badania substancji z grup 4.1 i 4.2 (ocenę wcześniejszą dziedziczy się w całości, maksymalnie przez 6 lat) lub gdy w danym roku monitoring obejmował substancje inne niż te, które posłużyły do oceny stanu chemicznego w latach poprzednich (ocenę wcześniejszą koryguje się w oparciu o nowe wskaźniki). Metoda dziedziczenia została po raz pierwszy wykorzystana przy ocenie JCWP wykonanej w 2013 roku dla JCWP badanych w okresie Polega ona na uzupełnianiu oceny wykonywanej na podstawie wskaźników jakości badanych w danym roku o oceny wskaźników badanych w latach poprzednich danego cyklu badawczego, zgodnie z zakresem określonym w rozporządzeniu zmieniającym rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych. Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych niemonitorowanych Ze względu na duża liczbę jednolitych części wód w Polsce objęcie ich wszystkich monitoringiem jest niemożliwe. Dla jednolitych części wód rzecznych, dla których nie ustanowiono żadnego punktu pomiarowo kontrolnego, dokonuje się oceny stanu na podstawie wyników badań uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska zgodnie z procedurą przenoszenia wyników ocen stanu wód dla nieopomiarowanych jednolitych części wód powierzchniowych w oparciu o wyniki opomiarowanych jednolitych części wód powierzchniowych na podstawie obligatoryjnych i fakultatywnych cech podobieństwa 66. Przy porównaniu dwóch JCWP (monitorowanej i niemonitorowanej) i przeniesieniu oceny, kategoria, typ oraz status JCWP muszą być zgodne (cechy obligatoryjne). W przypadku cech fakultatywnych, określających wpływ presji antropogenicznych, bierze się pod uwagę stopień zagrożenia presjami antropogenicznymi, rodzaj zagospodarowania powierzchni oraz powierzchnię jednolitej części wód powierzchniowych 67. W przypadku jezior, ocena niemonitorowanych części wód tej kategorii ma charakter ekspercki i opiera się na analizie presji i ustalonych specyficznie dla typu kryteriów jednostkowego obciążenia jeziora związkami azotu i fosforu. Przy prezentowaniu oceny stanu/potencjału ekologicznego rozróżnia się wyniki dla jednolitych części wód monitorowanych i niemonitorowanych, które klasyfikowane są poprzez ekstrapolację. Ze względu na niski poziom ufności tak przeprowadzonej oceny, jej wyniki prezentuje się przez nadanie jednolitej części wód niemonitorowanej jednej z dwóch klas: stan/potencjał ekologiczny co najmniej dobry lub poniżej dobrego. 65 Ocena stanu wód powierzchniowych w latach , GIOŚ 66 Ocena stanu wód powierzchniowych w latach , GIOŚ 67 Tamże 87

88 Podsumowanie oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych na obszarze dorzecza Niemna Dla JCWP rzecznych (za lata ): oceny stanu/potencjału ekologicznego dokonano dla wszystkich 39 JCWP rzecznych: o stan/potencjał ekologiczny 16 JCWP rzecznych oceniono jako dobry lub powyżej dobrego (w tym 7 ocen z przeniesienia); o stan/potencjał ekologiczny 23 JCWP rzecznych oceniono jako poniżej dobrego (w tym 20 ocen z przeniesienia); oceny stanu chemicznego dokonano dla wszystkich 39 JCWP rzecznych: o stan chemiczny 16 JCWP rzecznych oceniono jako dobry (w tym 8 ocen z przeniesienia); o stan chemiczny 23 JCWP rzecznych oceniono jako poniżej dobrego (w tym 21 ocen z przeniesienia); oceny stanu dokonano dla wszystkich 39 JCWP rzecznych: o stan ogólny 15 JCWP rzecznych oceniono jako dobry (w tym 8 ocen z przeniesienia); o stan ogólny 24 JCWP rzecznych oceniono jako zły (w tym 21 ocen z przeniesienia). Dla JCWP jeziornych (za lata ): oceny stanu ekologicznego dokonano dla wszystkich 36 JCWP jeziornych: o stan ekologiczny 28 JCWP jeziornych oceniono jako dobry lub powyżej dobrego (w tym 19 jezior ocenionych ekspercko); o stan ekologiczny 8 JCWP jeziornych oceniono jako poniżej dobrego (w tym 4 jeziora ocenione ekspercko); oceny stanu chemicznego dokonano dla 7 JCWP jeziornych: o stan chemiczny wszystkich 7 badanych pod tym katem JCWP jeziornych oceniono jako dobry; oceny stanu dokonano dla 10 monitorowanych JCWP jeziornych: o stan 6 JCWP jeziornych oceniono jako dobry; o stan 4 JCWP jeziornych ceniono jako zły. Doliczając 4 jeziora niebadane w stanie ekologicznym poniżej dobrego, na podstawie oceny eksperckiej, w ogólnym stanie złym znajdują się co najmniej 8 jezior dorzecza Niemna. Spośród 10 jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych, których stan chemiczny oceniony został na podstawie danych monitoringowych, dla 2 wszystkie badane wskaźniki miały wysoki poziom ufności Ocena stanu JCWP rzecznych monitorowanych dla 9 JCWP dokonana została z zastosowaniem procedury dziedziczenia oceny. Dla JCWP jeziornych procedura dziedziczenia oceny zastosowana została dla 10 JCWP. Ocenę stanu JCWP na obszarze dorzecza Niemna przedstawiono w załącznikach nr 3, 4, 5. 88

89 7.2. Wody podziemne Monitoring wód podziemnych Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych monitoring jednolitych części wód podziemnych prowadzi się w sposób umożliwiający: 1. ocenę stanu jednolitych części wód podziemnych, w tym określenie zasobów dostępnych; 2. wykrycie znaczących i utrzymujących się trendów wzrostu stężeń zanieczyszczeń spowodowanych oddziaływaniami antropogenicznymi; 3. ustalenie wpływu stanu jednolitych części wód podziemnych na obszary chronione bezpośrednio zależne od wód podziemnych. Rozporządzenie określa formy monitoringu jednolitych części wód podziemnych oraz również zakres i częstotliwość pomiarów i badań wskaźników w ramach poszczególnych rodzajów monitoringu. Sieć monitoringu wód podziemnych na obszarze dorzecza Niemna przedstawiono w załączniku nr 14. Na podstawie niniejszego załącznika można stwierdzić, iż punkty monitoringowe rozkładają się równomiernie na obszarze dorzecza Niemna, Ilość punktów monitoringowych kształtuje się następująco: monitoring stanu ilościowego 21, monitoring stanu chemicznego o monitoring diagnostyczny 13. Monitoring diagnostyczny stanu chemicznego Monitoring diagnostyczny stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych prowadzi się w celu: uzupełnienia i sprawdzenia procedury oceny wpływu oddziaływań wynikających z warunków naturalnych oraz wpływu oddziaływań antropogenicznych; oceny znaczących i utrzymujących się trendów wynikających z warunków naturalnych jak i oddziaływań antropogenicznych. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód podziemnych, które dostarczają średniorocznie powyżej 100 m 3 na dobę wody przeznaczonej do spożycia 68. Monitoring operacyjny stanu chemicznego Monitoring operacyjny stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych prowadzi się w celu: ustalenia stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych uznanych za zagrożone niespełnieniem celów środowiskowych; stwierdzenia znaczących i utrzymujących się trendów wzrostu stężenia wszelkich zanieczyszczeń spowodowanych oddziaływaniami antropogenicznymi. Monitoring ten prowadzi się dla jednolitych części wód podziemnych, które na podstawie monitoringu diagnostycznego oraz oceny wpływu oddziaływań uznane są za zagrożone niespełnieniem określonych dla nich celów środowiskowych Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 69 Tamże 89

90 Monitoring badawczy stanu chemicznego Monitoring badawczy stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych może być ustanowiony w odniesieniu do danej jednolitej części wód podziemnych lub jej fragmentów. Monitoring ten prowadzi się w celu 70 : wyjaśnienia przyczyn nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolitą część wód podziemnych, jeżeli wyjaśnienie tych przyczyn jest niemożliwe na podstawie monitoringu diagnostycznego i operacyjnego stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych; wyjaśnienia przyczyn niespełnienia celów środowiskowych przez daną jednolitą część wód podziemnych jeżeli z monitoringu diagnostycznego stanu chemicznego wynika, że cele środowiskowe wyznaczone dla danej jednolitej części wód podziemnych nie zostaną osiągnięte i gdy nie rozpoczęto realizacji monitoringu operacyjnego stanu chemicznego dla tej jednolitej części wód podziemnych; określenia zasięgu i stężenia zanieczyszczeń jeżeli wystąpiło przypadkowe zanieczyszczenie jednolitej części wód podziemnych. Rokiem bazowym, od którego określa się znaczące i utrzymujące się trendy wynikające zarówno z warunków naturalnych, jak i oddziaływań antropogenicznych oraz utrzymujące się trendy wzrostu stężenia wszelkich zanieczyszczeń spowodowanych oddziaływaniami antropogenicznymi, jest rok Przy określaniu trendów bierze się pod uwagę poziomy początkowe, które oznaczają przeciętne stężenie zmierzone w roku bazowym 2007, ewentualnie 2008, w ramach monitoringu diagnostycznego lub operacyjnego, lub w przypadku substancji wykrytych po upływie roku bazowego, w pierwszym okresie, dla którego są dostępne reprezentatywne dane z monitoringu 71. Monitoring stanu ilościowego Monitoring stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych prowadzi się w celu oceny wpływu poboru wód podziemnych między innymi na: położenie zwierciadła wód podziemnych, skład chemiczny wód podziemnych, stan ekosystemów lądowych bezpośrednio zależnych od wód podziemnych. Monitoring stanu ilościowego prowadzi się dla jednolitych części wód podziemnych, które dostarczają średniorocznie powyżej 100 m 3 na dobę wody przeznaczonej do spożycia 72. Ocena stanu wód podziemnych Na podstawie postanowień RDW państwa członkowskie zobligowane są do przeprowadzenia oceny stanu wód podziemnych. W celu transpozycji Ramowej Dyrektywy Wodnej w ustawie Prawo wodne zawarto odpowiednie zapisy dotyczące oceny stanu wód. Na podstawie art. 38a ust. 1 ustawy Prawo wodne Minister Środowiska wydał rozporządzenie z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U Nr 143 poz. 896). Ocena stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych Klasyfikacji elementów fizykochemicznych stanu wód podziemnych, która obejmuje pięć klas jakości wód podziemnych, dokonuje się na podstawie wartości granicznych następujących elementów fizykochemicznych: elementy ogólne: odczyn, ogólny węgiel organiczny, przewodność elektrolityczna, temperatura, tlen rozpuszczony; 70 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U Nr 258, poz. 1550) 71 Tamże 72 Tamże 90

91 elementy nieorganiczne: jon amonowy, azotany, azotyny, chlorki, fluorki, fosforany, magnez, ołów, rtęć, wodorowęglany; elementy organiczne: benzen, fenole (indeks fenolowy), substancje ropopochodne, pestycydy, WWA. Rozporządzenie określa następujące definicje klasyfikacji stanu chemicznego wód podziemnych: dobry stan chemiczny wód podziemnych (dla I, II i III klasy jakości wód podziemnych), słaby stan chemiczny wód podziemnych (dla IV i V klasy jakości wód podziemnych). Stan chemiczny wód podziemnych w jednolitej części wód podziemnych uznaje się za dobry także w przypadku, gdy przekroczenia wartości progowych dla dobrego stanu chemicznego występują, ale są one związane z naturalnie podwyższonym tłem niektórych jonów lub ich wskaźników, lub nie stanowią ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych 73. Ocena stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych klasyfikacji elementów ilościowych stanu wód podziemnych dokonuje się porównując wielkość dostępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych ze średnim wieloletnim poborem rzeczywistym z ujęć wód podziemnych w danej jednolitej części wód podziemnych. Stan ilościowy określa się jako dobry, kiedy dostępne do zagospodarowania zasoby są wyższe niż średni wieloletni pobór rzeczywisty z ujęć wód podziemnych oraz zwierciadło wód podziemnych nie podlega wahaniom wynikającym z działalności człowieka, które powodowałyby: niespełnienie celów środowiskowych określonych dla wód powierzchniowych związanych z JCWPd, wystąpienie znacznych szkód w ekosystemach lądowych bezpośrednio od nich zależnych lub znaczne obniżenie zwierciadła wód podziemnych. Stan ilościowy określany jest jako słaby, kiedy dostępne do zagospodarowania zasoby są niższe niż średni wieloletni pobór rzeczywisty z ujęć wód podziemnych lub kiedy wystąpią wymienione wyżej negatywne skutki wahań zwierciadła wód podziemnych. Ocena stanu ogólnego jednolitych części wód podziemnych Zarówno ocena stanu chemicznego jak i ilościowego JCWPd jest tak samo ważna a za ostateczny stan JCWPd przyjmuje się gorszą z tych dwóch ocen. Przyjęta do oceny stanu JCWPd w 2012 r. metodyka zakłada wykonanie dziewięciu testów klasyfikacyjnych pozwalających ocenić stan ilościowy i chemiczny, a ostatecznie stan JCWPd, dla każdej jednolitej części wód podziemnych 74. Dodatkowo, na początku procedury oceny stanu wykonuje się dwie analizy wspomagające dotyczące zmian długoterminowych analizy tendencji zmian stężeń zanieczyszczeń oraz analizy położenia zwierciadła wody. Wyniki tych analiz wspierają pozostałe testy oraz końcową ocenę stanu wód podziemnych. Analiza tendencji zmian stężeń zanieczyszczeń Celem analizy tendencji zmian stężenia zanieczyszczeń jest identyfikacja trendów zmian stężeń zanieczyszczeń, w tym znaczących i utrzymujących się trendów wzrostowych stężeń zanieczyszczeń, przez które rozumie się: 73 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U Nr 143 poz. 896) 74 PIG - PIB, Synteza wyników oceny stanu wód podziemnych w dorzeczach według danych z 2012 r., Warszawa 2013 r. 91

92 istotne statystycznie wzrosty stężenia zanieczyszczeń, które zostały zidentyfikowane przy pomocy powszechnie uznawanych metod statystycznych z wykorzystaniem szeregów czasowych istotne pod względem środowiskowym wzrosty stężenia zanieczyszczeń, które są istotne statystycznie, oraz których nie odwrócenie może doprowadzić do nieosiągnięcia celów środowiskowych. Jako znaczące trendy wzrostowe uznaje się trendy rosnące, w których stężenie zanieczyszczeń przekracza 75% wartości progowej dobrego stanu chemicznego określonego w odpowiednich przepisach. Wartość tą uznaje się za punkt początkowy inicjowania działań mających na celu odwrócenie tendencji wzrostowej. Testy klasyfikacyjne wykonywane przy ocenie stanu chemicznego JCWPd: C.1. ogólna ocena stanu chemicznego celem testu jest zidentyfikowanie wskaźników wpływających na słaby stan chemiczny JCWPd oraz zasięgu zanieczyszczenia wód podziemnych; C.2. ingresja/ascenzja wód słonych lub innych zdegradowanych celem testu jest stwierdzenie, czy przekroczenie wartości progowych dobrego stanu chemicznego jest wynikiem intruzji wód słonych lub innych zanieczyszczonych, wynikającej z nadmiernej eksploatacji JCWPd lub presji antropogenicznej; C.3. ochrona ekosystemów lądowych zależnych od wód podziemnych celem testu jest stwierdzenie, czy stan chemiczny wód podziemnych ma negatywny wpływ na funkcjonowanie ekosystemów lądowych zależnych od wód podziemnych; C.4. ochrona stanu wód powierzchniowych celem testu jest stwierdzenie, czy stan chemiczny JCWPd ma negatywny wpływ na stan/potencjał ekologiczny lub stan chemiczny JCWP będących z nią w powiązaniu hydraulicznym; C.5. ochrona wód podziemnych przeznaczonych do spożycia przez ludzi celem testu jest ustalenie, czy w wyniku presji antropogenicznej dochodzi do pogorszenia jakości wód podziemnych przeznaczonych do spożycia przez ludzi, które może skutkować koniecznością uzdatniania ujmowanych wód podziemnych lub modyfikacjami w procesach uzdatniania. Analiza położenia zwierciadła wody Analiza położenia zwierciadła wody polega na ustaleniu, czy nie doszło do niekorzystnych zmian położenia zwierciadła wody lub kierunków przepływu wód podziemnych, które mogą być wynikiem działań antropogenicznych. Testy klasyfikacyjne wykonywane przy ocenie stanu ilościowego JCWPd: I.1. bilans wodny z uwzględnieniem analizy położenia zwierciadła wody celem testu jest ustalenie, czy pobór wód podziemnych nie przekroczył dostępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych w JCWPd; I.2. ingresja/ascenzja wód słonych lub innych zdegradowanych test wykonywany jest razem z testem C.2.; I.3. ochrona ekosystemów lądowych zależnych od wód podziemnych celem testu jest ustalenie wpływu poboru wód podziemnych lub zmiany warunków krążenia tych wód na chronione ekosystemy lądowe, w szczególności ustalenie czy wpływ ten nie powoduje w ich obrębie niekorzystnych zmian stosunków wodnych; I.4. ochrona stanu wód powierzchniowych - celem testu jest stwierdzenie, czy pobór wód podziemnych w JCWPd ma negatywny wpływ na stan ekologiczny JCWP będących z nią w powiązaniu hydraulicznym. 92

93 Warunkiem koniecznym do uznania dobrego stanu badanej JCWPd jest dobra ocena stanu we wszystkich testach klasyfikacyjnych. Ważnym elementem procedury oceny stanu jednolitych części wód podziemnych jest ekspercka analiza wyników, która przeprowadzona jest we wszystkich testach klasyfikacyjnych. Krytyczna analiza wyników jest konieczna ze względu na nie zawsze wystarczającą ilość i jakość dostępnych danych oraz konieczność porównania wyników testów klasyfikacyjnych ze zidentyfikowanymi presjami i zagrożeniami JCWPd. Ocena ekspercka pozwala też na określenie, czy uzyskane wyniki są następstwem naturalnych procesów czy też oddziaływań antropogenicznych. Kolejnym ważnym elementem oceny stanu JCWPd jest określenie jej wiarygodności. Wiarygodność podawana jest przy prezentowaniu wyników testów klasyfikacyjnych i dla większości z nich opisana jest jako dostateczna (DW) lub niska (NW). Tylko w nielicznych przypadkach wiarygodność wyników uznawana jest za wysoką (WW). O wiarygodności oceny stanu w poszczególnych testach klasyfikacyjnych decyduje między innymi: liczba i rozmieszczenie punktów pomiarowych w poszczególnych JCWPd, gęstość sieci monitoringu, długość ciągów pomiarowych. Przy końcowej ocenie stanu chemicznego, ilościowego i ogólnego JCWPd nie podaje się wiarygodności wyniku oceny. Ze względu na kompleksowość procedury oceny stanu ostateczną wiarygodność oceny przyjmuje się jako dostateczną. Wyniki oceny stanu dla JCWPd według podziału na 172 JCWPd Analiza długoterminowych zmian wskaźników fizykochemicznych na obszarze kraju dla JCWPd monitorowanych wykazała 175 znaczących trendów rosnących dla wskaźników fizykochemicznych oraz 767 przypadków trendów malejących. Scharakteryzowano poszczególne wskaźniki, dla których zidentyfikowano co najmniej 3 przypadki znaczących trendów rosnących, wraz z podaniem możliwych źródeł pochodzenia podwyższonych stężeń danego wskaźnika w wodach podziemnych. Na podstawie wykonanych charakterystyk ustalono, że zaobserwowane trendy rosnące tylko w niektórych przypadkach, są spowodowane wyłącznie oddziaływaniem antropogenicznym. W odniesieniu do większości wskaźników podwyższenie stężeń może być spowodowane zarówno naturalnymi procesami jak i oddziaływaniem antropogenicznym 75. Na obszarze dorzecza Niemna nie zidentyfikowano znaczących trendów rosnących stężeń zanieczyszczeń pochodzenia antropogenicznego. Ocenę stanu jednolitych części wód podziemnych na obszarze dorzecza Niemna wykonano na podstawie wyników pomiarów z 18 punktów pomiarowych. Przy sporządzaniu oceny stanu JCWPd w roku 2012 brak było danych umożliwiających przeprowadzenie testu I.4. ochrona wód powierzchniowych. Wyniki poszczególnych testów klasyfikacyjnych dla JCWPd na obszarze dorzecza Niemna 76 : C.1. dla 2 JCWPd stan oceniony jako dobry (DW); C.2. dla 2 JCWPd stan oceniono jako dobry (DW); C.3. dla 1 JCWPd stan oceniono jako dobry (DW); C.4. dla 2 JCWPd stan oceniono jako dobry (DW); C.5. dla 1 JCWPd stan oceniono jako dobry (NW); I.1. dla 2 JCWPd stan oceniono jako dobry; 75 PIG - PIB, Raport o stanie chemicznym oraz ilościowym jednolitych części wód podziemnych w dorzeczach w podziale na 161 i 172 JCWPd, stan na rok 2012, Warszawa Tamże 93

94 I.2. dla 2 JCWPd stan oceniono jako dobry (DW); I.3. dla 2 JCWPd stan oceniono jako dobry (DW). Wyniki oceny stanu dla JCWPd o numerach 22 i 53 znajdujących się na obszarze dorzecza Niemna wykazały dobry stan chemiczny i ilościowy, a więc dobry stan JCWPd. Wyniki oceny stanu JCWPd na obszarze dorzecza Niemna przedstawiono w załącznikach nr 10 i Jakość pomiarów i badań w monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych Badania i pomiary w ramach monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych prowadzone muszą być zgodnie z wymogami jakości zawartymi w rozporządzeniu w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych. Rozporządzenie określa następujące warunki zapewnienia jakości pomiarów i badań 77 : dwustopniowy system zapewnienia jakości badań obejmujący: o wewnętrzną kontrolę jakości wyników badań, o zewnętrzną kontrolę jakości wyników badań, zapewnienie jakości i porównywalności wyników analiz zgodnie z międzynarodowymi praktykami systemu zarządzania jakością, objęcie systemem jakości i porównywalności wyników analiz wszystkich etapów prowadzenia pomiarów i badań, a w szczególności: poboru, utrwalania, transportu próbek, przechowywania próbek przed oddaniem ich do laboratorium, wykonywania oznaczeń fizykochemicznych lub taksonomicznych, stosowanie do badań i pomiarów, realizowanych w ramach monitoringu JCW, metodyk referencyjnych zawartych w rozporządzeniu, oraz zapewnienie walidacji i dokumentowania wszystkich metod analizy stosowanych w programach monitorowania stanu wód, oparcie minimalnych kryteriów w zakresie wyników na niepewności pomiaru równej lub mniejszej 50%, szacowanej na poziomie odpowiednich norm jakości środowiska oraz zapewnienie granicy oznaczalności nieprzekraczającej 30% odpowiednich norm jakości środowiska dla wszystkich stosowanych metod analizy parametrów fizykochemicznych i chemicznych, dopuszczenie przekroczenia wartości granicy oznaczalności równej 30% odpowiednich norm jakości środowiska w sytuacji gdy najlepsze dostępne techniki badawcze nie zapewniają spełnienia wymogów zawartych w powyższym punkcie z zastrzeżeniem, aby nie była ona wyższa niż najbardziej rygorystyczna norma jakości środowiska określona dla danego parametru, dla parametru, dla którego nie istnieje odpowiednia norma jakości środowiska lub metoda analizy spełniająca minimalne kryteria w zakresie poziomu niepewności pomiaru i granicy oznaczalności, prowadzenie monitorowania przy wykorzystaniu najlepszych dostępnych technik badawczych, zwalidowanych i opisanych w procedurach badawczych oraz spełniających wymóg pozytywnych wyników badań biegłości lub porównań międzylaboratoryjnych, jako potwierdzenie, że stosowana technika i procedura badawcza spełniają wymagania w zakresie jakości wyników oraz kompetencji laboratorium do ich stosowania, 77 Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych 94

95 podawanie, wraz z wynikami badań, poziomów niepewności pomiaru dla elementów fizykochemicznych i chemicznych oraz szacowanych poziomów ufności i dokładności wyników dla elementów biologicznych. W monitoringu wód powierzchniowych stosuje się metodyki referencyjne pomiarów i badań zawarte w załączniku nr 2 do rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych lub inne wskazane przez GIOŚ. Badania laboratoryjne próbek wód podziemnych pobranych w 2012 r. zostały wykonane przez Centralne Laboratorium Chemiczne (CLCh) PIG-PIB z zachowaniem wymagań normy PN-EN ISO/IEC 17025:2005 w zakresie akredytacji nr AB 283 z dnia 26 stycznia 2011 r. Przyjęte w CLCh granice oznaczalności w większości wskaźników nie przekraczają 30% odpowiednich norm jakości środowiska Synteza wyników oceny stanu wód podziemnych w dorzeczach według danych z 2012 r 95

96 8. OKREŚLENIE CELÓW ŚRODOWISKOWYCH DLA WSZYSTKICH JCWP I JCWPd Cele środowiskowe dla wód powierzchniowych, podziemnych i obszarów chronionych określa art. 4 Ramowej Dyrektywy Wodnej. Postanowienia tego artykułu zostały przetransponowane do prawodawstwa polskiego poprzez ustawę Prawo wodne, ustawę Prawo ochrony środowiska oraz akty wykonawcze tych ustaw. Ramowa Dyrektywa Wodna w ww. artykule określa jednak cele w sposób bardzo ogólny, mówiąc, iż: 1. Czyniąc operacyjnymi programy działań określone w planach gospodarowania wodami w dorzeczu: a) dla wód powierzchniowych i) Państwa Członkowskie wdrażają konieczne środki, aby zapobiec pogorszeniu się stanu wszystkich części wód powierzchniowych, z zastrzeżeniem stosowania ust. 6 i 7 i bez naruszenia ust. 8; ii) Państwa Członkowskie chronią, poprawiają i przywracają wszystkie części wód powierzchniowych, z zastrzeżeniem stosowania dla sztucznych i silnie zmienionych części wód, mając na celu osiągnięcie dobrego stanu wód powierzchniowych najpóźniej w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie niniejszej dyrektywy, zgodnie z przepisami ustanowionymi w załączniku V, z zastrzeżeniem stosowania przedłużeń czasowych ustalonych zgodnie z ust. 4 i stosowania ust. 5, 6 i 7 oraz bez uszczerbku dla ust. 8; iii) Państwa Członkowskie chronią i poprawiają wszystkie sztuczne i silnie zmienione części wód w celu osiągnięcia dobrego potencjału ekologicznego i dobrego stanu chemicznego wód powierzchniowych najpóźniej w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie niniejszej dyrektywy, zgodnie z przepisami ustanowionymi w załączniku V, z zastrzeżeniem stosowania przedłużeń czasowych ustalonych zgodnie z ust. 4 i stosowania ust. 5, 6 i 7 oraz bez uszczerbku dla ust. 8; iv) Państwa Członkowskie wdrażają konieczne środki zgodnie z art. 16 ust. 1 i 8 w celu stopniowego redukowania zanieczyszczenia substancjami priorytetowymi i zaprzestania lub stopniowego eliminowania emisji, zrzutów i strat niebezpiecznych substancji priorytetowych bez uszczerbku dla stosownych umów międzynarodowych określonych w art. 1 dla zainteresowanych stron; b) dla wód podziemnych i) Państwa Członkowskie wdrażają działania konieczne, aby zapobiec lub ograniczyć dopływ zanieczyszczeń do wód podziemnych i zapobiec pogarszaniu się stanu wszystkich części wód podziemnych, z zastrzeżeniem stosowania ust. 6 i 7 i bez uszczerbku dla ust. 8 niniejszego artykułu oraz z zastrzeżeniem stosowania art. 11 ust. 3 lit. j); ii) Państwa Członkowskie chronią, poprawiają i przywracają wszystkie części wód podziemnych, zapewniają równowagę między poborami a zasilaniem wód podziemnych, w celu osiągnięcia dobrego stanu wód podziemnych najpóźniej w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie niniejszej dyrektywy, zgodnie z przepisami ustanowionymi w załączniku V, z zastrzeżeniem stosowania przedłużeń czasowych ustalonych zgodnie z ust. 4 i stosowania ust. 5, 6 i 7 bez uszczerbku dla ust. 8 niniejszego artykułu oraz z zastrzeżeniem stosowania art. 11 ust. 3 lit. j); iii) Państwa Członkowskie wdrażają środki konieczne, aby odwrócić każdą znaczącą i ciągłą tendencję wzrostu stężenia każdego zanieczyszczenia wynikającego z wpływu działalności człowieka w celu stopniowej redukcji zanieczyszczenia wód podziemnych. Środki dla osiągnięcia odwrócenia tendencji są wdrażane zgodnie z ust. 2, 4 i 5 art. 17, uwzględniając stosowne 96

97 normy wymienione w odpowiednim prawodawstwie wspólnotowym, z zastrzeżeniem stosowania ust. 6 i 7 i bez uszczerbku dla ust. 8; c) dla obszarów chronionych Państwa Członkowskie osiągają zgodność ze wszystkimi normami i celami najpóźniej w ciągu 15 lat od dnia wejścia w życie niniejszej dyrektywy, chyba że ustalono inaczej w prawodawstwie wspólnotowym, w ramach którego zostały ustalone poszczególne obszary chronione. 2. Tam gdzie więcej niż jeden z celów na mocy ust. 1 odnosi się do danej części wód, stosuje się ten najbardziej restrykcyjny. Określenie dobry stan czy też dobry potencjał w przypadku części wód o różnych typach może oznaczać całkiem inne warunki, tak więc zupełnie inaczej będą się kształtowały parametry dobrego stanu dla górskiego potoku, a inaczej dla ujściowego odcinka rzeki nizinnej. Z oczywistych względów dyrektywa nie precyzuje konkretnych celów dla poszczególnych części wód w krajach członkowskich, w związku z tym zachodzi konieczność indywidualnego wskazania wartości granicznych dla parametrów charakteryzujących te cele. W 2013 na lecenie Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej zostało wykonane opracowanie Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych. Było to pierwsze w kraju podejście do szczegółowego wskazania celu indywidualnie dla każdej JCW. Cel taki uwzględniał wartości graniczne elementów oceny stanu zależne od typu części wód, ale również aktualny stan danej JCW oraz obszary chronione, w obrębie których jest położona. Metodyka ustalania celów środowiskowych bazowała na analizie odpowiednich zapisów Ramowej Dyrektywy Wodnej, Wytycznych WFD CIS oraz doświadczeniach innych krajów europejskich, uwzględniając jednocześnie obecne uwarunkowania i ograniczenia krajowe w tym zakresie. W dalszej części rozdziału opisano sposób podejścia do wskazywania celów środowiskowych dla poszczególnych części wód, zastosowany w ww. pracy 79. Dla części wód dla których możliwe będzie osiągnięcie dobrego stanu do 2015 r. oraz dla takich które już w chwili obecnej pozostają w stanie ekologicznym co najmniej dobrym oraz w dobrym stanie chemicznym, zostały przypisane tylko odpowiednie parametry zgodne z załącznikiem V do RDW co w praktyce krajowej przekłada się na zgodność z zapisami odpowiednich aktów wykonawczych do ustawy Prawo wodne. Dla części wód, które są obecnie w stanie ekologicznym lepszym niż dobry (przynajmniej w odniesieniu do niektórych elementów jakości) przy opisywaniu celu środowiskowego należy posiłkować się osiągniętymi wskaźnikami oceny stanu. Zgodnie z przyjętą zasadą niepogarszania stanu w żadnym przypadku nie przypisano celu niższego niż obecny stan danej część wód. W przypadku gdy obecny stan część wód jest gorszy od stanu dobrego a istnieją przesłanki do stwierdzenia, iż z różnych względów osiągnięcie tego stanu nie będzie możliwe. Wówczas wzorując się na Wytycznych należy przejść do odpowiednich procedur sprawdzających i poddać ocenie czy i z jakiego wyłączenia, w kontekście osiągnięcia celów środowiskowych, należy skorzystać. Zgodnie z at. 4 ust. 2 RDW, jeśli do danej części wód odnosi się więcej niż jeden z celów, ustalony został cel najbardziej rygorystyczny. Cel dla JCW jak i cel dla obszaru chronionego stosuje się dla tych części wód, które znajdują się w obszarze chronionym. Nie zawsze cel środowiskowy dla obszaru 79 Hobot A. i inni (praca zbiorowa): Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, Gliwice 2013 r. 97

98 chronionego musiał być bardziej rygorystyczny od celu ogólnego. W większości przypadków cel dla obszaru chronionego nie uległ zaostrzeniu, a jedynie rozszerzył ogólny cel środowiskowy dla danej części wód. Cele dotyczące tego samego elementu środowiska nie zawsze dało się poddać integracji, a tym samym wskazania jednego z nich jako celu bardziej rygorystycznego Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych Wyznaczając cele środowiskowe dla poszczególnych JCWP, uwzględniono następujące uwarunkowania: stan ekologiczny i chemiczny wszystkich JCWP jest wskazany na podstawie dostępnych danych monitoringowych (GIOŚ), ocena stanu JCWP na lata wykonana w oparciu o zweryfikowane wartości wskaźników, ale nie uwzględnia aktualnego wyznaczenia SCZW / SCW, typologia abiotyczna, niepełna lub wymaga zweryfikowania (w przypadku jezior monitorowanych w latach typologia została zweryfikowana), warunki referencyjne są niepełne. Ponadto uwzględniono wyniki przeglądu w zakresie wyznaczania silnie zmienionych i sztucznych części wód, realizowanego przez regionalne zarządy gospodarki wodnej na potrzeby aktualizacji planów gospodarowania wodami. W wyniku nowego wyznaczenia status niektórych JCW uległ zmianie. W związku z czym, wszystkie JCW, które zgodnie z nowym wyznaczeniem osiągnęły status SCZW/SCW, przypisano parametry charakteryzujące dobry potencjał, a te które posiadają status naturalny, przyporządkowano parametry dobrego stanu. Parametry dla dobrego potencjału wód, ustalone w projekcie rozporządzenia o zmianie rozporządzenia w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, różnią się od parametrów dla oceny stanu z 2012 r. w zakresie niektórych wskaźników biologicznych i fizykochemicznych. JCWP rzeczne Dla JCWP rzecznych ustalono cele dla następujących elementów biologicznych: fitoplankton - Wskaźnik Fitoplanktonu IFP (wskazany dla JCWP, dla których wskaźnik ten został zbadany oraz dla wszystkich JCWP o typie 21), fitobentos - Multimetryczny Indeks Okrzemkowy IO, makrofity - Makrofitowy Indeks rzeczny MIR, makrobezkręgowce bentosowe - Wskaźnik Wielometryczny MMI_PL, ichtiofauna - Wskaźnik EF+ oraz IBI, wskaźniki MZB oraz FLORA, (dla zbiorników zaporowych). W zakresie wspierających elementów fizykochemicznych uwzględnione zostały nowe, zweryfikowane wartości graniczne klas dla wspierających elementów fizykochemicznych 80. Cel środowiskowy dla specyficznych substancji syntetycznych i niesyntetycznych oraz substancji priorytetowych (stan chemiczny) wskazano na podstawie rozporządzenia w sprawie sposobu 80 Weryfikacja wartości granicznych dla oceny stanu ekologicznego rzek i jezior w zakresie elementów fizykochemicznych z uwzględnieniem warunków charakterystycznych dla poszczególnych typów wód 98

99 klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Przypisując cele środowiskowe w zakresie elementów fizykochemicznych stosowano następujący schemat: jeżeli ocena stanu ekologicznego w zakresie elementów biologicznych danej JCWP wskazywała na stan dobry lub poniżej dobrego wtedy wszystkim elementom fizykochemicznym, w zakresie parametrów określających cel środowiskowy, przypisane zostały wartości graniczne dla stanu D/U, jeżeli ocena stanu ekologicznego w zakresie elementów biologicznych danej JCWP wskazywała na stan bardzo dobry wtedy elementom fizykochemicznym (które mają charakter wspierający elementy biologiczne) będącym w stanie bardzo dobrym, jako parametry charakteryzujące cel środowiskowy zostały przypisane wartości graniczne dla stanu BD/D. Wszystkim pozostałym elementom fizykochemicznym, jako parametry charakteryzujące cel środowiskowy, zostały przypisane wartości graniczne dla stanu D/U. Celem środowiskowym dla JCWP rzecznych w zakresie elementów hydromorfologicznych jest osiągnięcie dobrego stanu wód (II klasa). W przypadku JCW monitorowanych, które zgodnie z wynikami oceny stanu przeprowadzonej przez GIOŚ osiągają bardzo dobry stan ekologiczny, celem środowiskowym jest utrzymanie tego stanu a więc I klasy jakości wód. JCWP jeziorne Cele środowiskowe dla jezior oparto na kryteriach zgodnych z rozporządzeniem w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, zaś częściowo na nowych, zweryfikowanych kryteriach. Przeanalizowane w ramach ćwiczenia interkalibracyjnego wartości graniczne klas stanu objęły wskaźniki: fitoplanktonowy, makrofitowy i okrzemkowy. Badania monitoringowe prowadzone w ostatnich latach w ramach programu PMŚ objęły znaczną część tych jezior, dla których wcześniej brakowało danych typologicznych, zatem przy ustalaniu celów środowiskowych zweryfikowana została typologia tych jezior. Dla JCWP jeziornych ustalono cele dla następujących elementów biologicznych: fitoplankton - multimetriks fitoplanktonowy PMPL, fitobentos - multimetriks fitobentosowy IOJ, makrofity - multimetriks makrofitowy ESMI, makrozoobentos - indeks wielowskaźnikowy LMI (z uwagi na trwający proces weryfikacji indeksu, aktualnie, jako cel środowiskowy podana została definicja stanu dobrego), ichtiofauna - metriks LFI+. Cele dla wspierających elementów fizykochemicznych określono na podstawie nowych, zweryfikowanych wartości granicznych klas dla wspierających elementów fizyczno-chemicznych. Cel środowiskowy dla specyficznych substancji syntetycznych i niesyntetycznych oraz substancji priorytetowych (stan chemiczny) wskazano na podstawie aktualnie obowiązującego rozporządzenia w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Jako cel dla elementów hydromorfologicznych, z uwagi na brak przeprowadzonej oceny w tym zakresie, wskazano definicję stanu bardzo dobrego w odniesieniu do omawianego elementu 99

100 zawartą w rozporządzeniu w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych. Ustalenie celów środowiskowych dla JCW jezior, o stanie co najmniej dobrym, opierało się na zasadzie niepogarszania stanu wraz z zachowaniem wartości wskaźników nie niższych niż wartości graniczne stanu dobrego i umiarkowanego. Mając na uwadze niską wiarygodność wartości wskaźników elementów oceny lub ich zbliżone wartości do wartości granicznej klas, interpretacja wyników została dokonana przez eksperta. Jeżeli jeden z elementów charakteryzował się stanem poniżej dobrego, a pozostałe zakwalifikowano jako dobre, wówczas taki element, może być odrzucony i nie wpływał na obliczenie klasy stanu do umiarkowanego. Celem środowiskowym dla takiego elementu jest dobry stan. W sytuacji gdy stan JCW jest poniżej dobrego i brak danych do przeprowadzenia pełnej procedury sprawdzającej, wskazano części wód jezior, w których uzasadnione jest ustalenie mniej rygorystycznego celu, a dla pozostałych celem środowiskowym jest osiągniecie dobrego stan ekologicznego. Wyłączenie z art. 4 ust. 5 RDW uprawnia do pozostawienia jakiegokolwiek elementu jakości w stanie poniżej dobrego, ze wskazaniem wskaźników opartych na tych elementach, które powinny być mniej rygorystyczne. Silnie zmienione i sztuczne części wód Podstawą ustalenia celu środowiskowego dla SZCW oraz SCW rzecznych w zakresie elementów biologicznych były zapisy projektu rozporządzenia o zmianie rozporządzenia w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Biologiczne parametry charakteryzujące cel środowiskowy dla dobrego potencjału wód zostały przypisane zgodnie z załącznikiem 2 do powyższego projektu rozporządzenia, zawierającego wartości graniczne wskaźników jakości wód, odnoszące się do jednolitych części wód powierzchniowych takich jak kanał, struga strumień, potok oraz rzeka, wyznaczonych jako sztuczne lub silnie zmienione. Przy ustalaniu parametrów charakteryzujących cel środowiskowy w zakresie elementów fizykochemicznych, dla SZCW i SCW rzecznych, opierano się wskaźnikach zawartych w opracowaniu pn. Weryfikacja wartości granicznych dla oceny stanu ekologicznego rzek i jezior w zakresie elementów fizykochemicznych z uwzględnieniem warunków charakterystycznych dla poszczególnych typów wód. Opracowanie to nie wskazuje wartości granicznych dla JCW o typie 0, dlatego SZCW i SCW o tym typie nie przypisano parametrów charakteryzujących cel środowiskowy w zakresie elementów fizykochemicznych. Podstawą ustalenia celu środowiskowego dla SZCW oraz SCW jeziornych jest dobry potencjał ekologiczny i dobry stan chemiczny. Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych kryteria oceny stanu ekologicznego są tożsame z kryteriami oceny potencjału ekologicznego. W tabeli 16 przedstawiono zbiorcze zestawienie liczby JCWP poszczególnych kategorii w podziale na te, dla których osiągnięty został co najmniej dobry stan i wymagane jest jego utrzymanie oraz te, dla których celem jest jego osiągnięcie. W przypadku JCW ze stanem dobrym, które mają ocenę z przeniesienia, poziom ufności tej oceny jest niski, dlatego celem dla tych JCW jest osiągnięcie dobrego stanu. 100

101 Tabela 16. Cele środowiskowe dla jednolitych części wód powierzchniowych na obszarze dorzecza Niemna cel środowiskowy - stan/potencjał ekologiczny cel środowiskowy - stan chemiczny lp. kategoria JCW liczba utrzymanie dobrego lub bardzo dobrego stanu/potencjału ekologicznego osiągniecie co najmniej dobrego lub dobrego stanu/potencjału ekologicznego cel ekologiczny mniej rygorystyczny - odstępstwo art. 4(4)-5 utrzymanie dobrego stanu chemicznego osiągniecie dobrego stanu chemicznego 1 rzeczne jeziorne suma źródło: Hobot A. i inni (praca zbiorowa): Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, Gliwice 2013, załączniki nr 20 i 21 Cele środowiskowe dla wszystkich JCWP zamieszczono w załączniku 20. W poszczególnych kategoriach jednolitych części wód powierzchniowych celem środowiskowym jest głównie osiągnięcie co najmniej dobrego lub dobrego stanu/potencjału ekologicznego i utrzymanie dobrego stanu chemicznego Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych W oparciu o artykuł 4 ust.1 lit. b Ramowej Dyrektywy Wodnej zostały określone cele środowiskowe w odniesieniu do wszystkich części wód podziemnych, którymi są: zapobieganie lub ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do wód podziemnych i zapobieganie pogarszaniu się stanu wszystkich części wód podziemnych, z zastrzeżeniem stosowania ust. 6 i 7 i bez uszczerbku dla ust. 8 artykułu 4 RDW oraz z zastrzeżeniem stosowania art. 11 ust. 3 lit. j, ochrona, poprawa lub przywrócenie dobrego stanu wód podziemnych oraz zapewnienie równowagi między poborem a zasilaniem wód podziemnych w celu osiągnięcia dobrego stanu, wdrożenie środków koniecznych, do odwrócenia ciągłych tendencji wzrostu stężeń zanieczyszczeń wynikających z wpływu działalności człowieka w celu stopniowej redukcji zanieczyszczenia wód. Celem środowiskowym dla JCWPd jest dobry stan ilościowy i chemiczny, charakteryzowany wartościami wskaźników zgodnie z rozporządzeniem w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych. Stan ilościowy obrazuje wpływ poboru wody na części wód podziemnych. Natomiast stan chemiczny odnosi się do parametrów fizyko-chemicznych wód podziemnych (zarówno traktowanych jako zanieczyszczenia jak i skażenie). Określenie celów środowiskowych dla wód podziemnych zostało wykonane w oparciu o coroczne wyniki oceny stanu obejmujące stan chemiczny i ilościowy opracowany w ramach Państwowego Programu Monitoringu. Opracowanie to na zlecenie GIOŚ wykonuje PSH. Zgodnie z metodyką wyznaczania celów środowiskowych w latach , w sytuacji gdy JCWPd zidentyfikowano jako niezagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych, celem dla wód jest dobry 101

102 stan chemiczny i ilościowy. Cel ten został określony przy pomocy kryteriów charakteryzujących dobry stan chemiczny lub ilościowy zgodnie z rozporządzeniem w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych. Natomiast dla JCWPd zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych, ale będących zgodnie z oceną stanu na rok 2012 w stanie dobrym, brakowało podstaw do wskazania przesłanek do ustalenia odstępstw. Celem środowiskowym jest dobry stan chemiczny i ilościowy, zidentyfikowany przy pomocy parametrów cechujących dobry stan chemiczny i ilościowy. W przypadku JCWPd, które zostały zidentyfikowane jako zagrożone i będące w stanie słabym zgodnie z oceną stanu na rok 2012, wykonano wstępną procedurę włączeń, czyli ustalenia odstępstw od celów środowiskowych. Wstępnie zaproponowano odstępstwa od celów środowiskowych z art. 4 ust. 4 (przedłużenie terminu) oraz z art. 4 ust 5 (ustalenie mniej rygorystycznych celów), które powinny zostać ostatecznie potwierdzone analizami presji i wpływów. Podczas wskazywania odstępstw w pierwszej kolejności musiało zostać udowodnione wykluczenie przedłużania terminu, a następnie można rozważyć ustalenie mniej rygorystycznych celów. W tabeli 17 przedstawiono zbiorcze zestawienie liczby JCWPd w podziale na te, dla których osiągnięty został dobry stan i wymagane jest jego utrzymanie oraz te, dla których celem jest jego osiągnięcie. Tabela 17.Cele środowiskowe dla jednolitych części wód podziemnych na obszarze dorzecza Niemna kategoria JCW liczba cel środowiskowy - stan chemiczny utrzymanie dobrego stanu chemicznego osiągnięcie dobrego stanu chemicznego cel środowiskowy - stan ilościowy utrzymanie dobrego stanu ilościowego osiągnięcie dobrego stanu ilościowego JCWPd źródło: Hobot A. i inni (praca zbiorowa): Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, Gliwice 2013 Cele środowiskowe dla wszystkich JCWPd zamieszczono w załączniku Cele środowiskowe dla obszarów chronionych Artykuł 4 ust. 1 lit. c Ramowej Dyrektywy Wodnej dla obszarów chronionych jako cel wskazuje osiągnięcie zgodności ze wszystkimi normami i celami chyba, że inaczej ustalono w prawodawstwie wspólnotowym, zgodnie z którym obszary te zostały ustanowione. Implementacją tego artykułu jest artykuł 38f ustawy Prawo wodne, który określa, iż celem środowiskowym dla obszarów chronionych wskazanych w art. 113 ust.4, jest osiągniecie norm i celów wynikających z przepisów szczególnych, na postawie których zostały utworzone. Poniżej scharakteryzowano cele dla poszczególnych rodzajów obszarów chronionych wymienionych w załączniku IV RDW. Obszary przeznaczone do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia Na obszarze dorzecza Niemna brak jest JCWP przeznaczonych dla poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia. Dla jednolitych części wód podziemnych ujmowanych na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczona do spożycia, przypisano dodatkowy cel środowiskowy, którym jest utrzymanie stałych 102

103 wartości wskaźników fizykochemicznych wód przeznaczonych do spożycia, aby zapobiec konieczności modyfikacji procesów uzdatniania wód lub wprowadzeniem uzdatniania wód podziemnych na ujęciach wód podziemnych. Wody zagrożone pogorszeniem stanu, należy chronić przez ustanowienie strefy ochronnej ujęcia na podstawie aktu prawa miejscowego. Strefy ochronne powinny stanowić obszar skierowany na przyczyny zagrażające pogorszeniu stanu wód, aby jakość wody nie uległa pogorszeniu. Obszary przeznaczone do ochrony gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym z uwagi na brak takich obszarów nie wyznaczono elementów dla których cele środowiskowe mogłyby być zastosowane. Obszary przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym obszary wyznaczone jako kąpieliska Dla JCWP przeznaczonych dla celów rekreacyjnych, w tym kapieliskowych, wskazano dodatkowy cel, jakim jest poprawa warunków sanitarnych dla wyznaczanego kąpieliska. Wymagania, jakim powinna odpowiadać woda w kąpielisku, określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 kwietnia 2011 r., w sprawie prowadzenia nadzoru nad jakością wody w kąpielisku i miejscu wykorzystywanym do kąpieli (Dz. U nr 86 poz. 478). Cel dla tego obszaru chronionego powinien obowiązywać dla wyznaczonego kąpieliska, ale nie dla całej JCWP. Obszary wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych Osiągnięcie dobrego stanu JCW zapewnia dotrzymanie wymagań dla tych obszarów, w związku z czym nie został wskazany dodatkowy cel. Obszary narażone na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych Na obszarze dorzecza Niemna nie wyznaczono obszarów narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych. Obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, ustanowionych w ustawie o ochronie przyrody, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie Normy i cele w przypadku obszarów chronionych przeznaczonych do ochrony dla gatunków i siedlisk oznaczają, które cele określone są w akcie tworzącym daną formę ochrony przyrody lub logicznie wynikające z takiego aktu w świetle przepisów ogólnych i wiedzy merytorycznej. Dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych, cele określane są na podstawie ustawy, aktu prawnego tworzącego dana formę ochrony przyrody, zaś w przypadku obszarów Natura 2000 cel wynika z ustawy i dyrektyw UE. Cele mogą być uszczegółowione w procesie planowania ochrony danego obszaru. Dla obszarów Natura 2000 celem jest właściwy stan ochrony poszczególnych siedlisk i gatunków przyrodniczych. Oznacza to zachowanie warunków wodnych, które są niezbędne do osiągnięcia lub utrzymania w obszarze Natura 2000 właściwego stanu ochrony dla występujących w obszarze siedliskowym - siedlisk oraz w obszarze ptasim - ptaków. Dla parku narodowego celem jest zachowanie różnorodności biologicznej, właściwego stanu zasobów i składników przyrody, odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin i zwierząt oraz grzybów. W parku krajobrazowym istne jest zachowanie wartości przyrodniczych w warunkach zrównoważonego rozwoju. Dla rezerwatu przyrody i obszaru chronionego krajobrazu cel określony jest indywidualnie w akcie tworzącym dany obszar. Pierwszym krokiem przy wyznaczaniu celów środowiskowych było sporządzenie rejestru przyrodniczych obszarów chronionych, dla których warunki wodne odgrywają istotną rolę w jego 103

104 ochronie i ustaleniu celów wynikających z aktów prawnych tworzących te obszary. Następnie wskazano jednolite części wód pokrywające się z tymi obszarami. Drugim krokiem było wyszukanie siedlisk przyrodniczych i gatunków od wód zależnych i przypisanie każdemu obszarowi listy ww. gatunków i siedlisk. Kolejny krok polegał na wykonaniu listy standardowych wymagań wodno-przyrodniczych dla każdego gatunku i typu siedliska. Czwartym krokiem było uszczegółowienie celów dla poszczególnych obszarów na podstawie zidentyfikowanych wymagań. Po przypisaniu celów przeprowadzono weryfikacje określonych celów środowiskowych. Ostatni etap polegał na wskazaniu JCW, które nie pokrywają się z obszarem ochronionym, ale stanowią szlak migracyjny gatunków dwuśrodowiskowych dla obszaru Natura 2000 wyznaczonego dla ochrony tarlisk tego gatunku. Stan ochrony takiego gatunku wymagany jest dla zachowania ciągłości morfologicznej tego gatunku. Szczegółowe cele dla poszczególnych siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie przedstawiono w załączniku

105 9. IDENTYFIKACJA ODSTĘPSTW OD OSIĄGNIĘCIA CELÓW ŚRODOWISKOWYCH 9.1. Uwarunkowania prawne W rozdziale 8 opisano cele środowiskowe, które zostały wskazane w Ramowej Dyrektywie Wodnej, a uszczegółowione dla wszystkich JCW w naszym kraju w 2013 roku w ramach projektu Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych. Jednakże obowiązek osiągnięcia tych celów przez JCW nie jest bezwzględny. Ramowa Dyrektywa Wodna w szczególnych przypadkach dopuszcza zastosowanie odstępstwa od ich osiągnięcia. Odstępstwo takie jednak powinno być stosowane jedynie w wyjątkowych sytuacjach i jest uzależnione od spełnienia ściśle określonych warunków, wskazanych w art. 4 ust. 4 do 9 dyrektywy. Zgodnie z zapisami ww. artykułów możliwe jest zastosowanie następujących rodzajów odstępstw: przedłużenie terminu osiągnięcia celu (warunki odstępstwa określone w art. 4 ust. 4); ustanowienie mniej rygorystycznego celu (warunki odstępstwa określone w art. 4 ust. 5); tymczasowe pogorszenie stanu w wyniku wystąpienia zdarzeń nieprzewidzianych (warunki odstępstwa określone w art. 4 ust. 6); nieosiągnięcie celu w wyniku nowych form zrównoważonej działalności człowieka (warunki odstępstwa określone w art. 4 ust. 7). Dwa pierwsze przypadki dotyczą sytuacji, kiedy obecny stan JCW jest poniżej dobrego i nie jest możliwa jego wystarczająca poprawa. Ramowa Dyrektywa Wodna dopuszcza wówczas zastosowanie odstępstw, jednak uzależnia je od spełnienia, określonych w art. 4 ust. 4 oraz 5: Art. 4 ust. 4 Terminy ustalone na mocy ust. 1 mogą być przedłużone dla stopniowego osiągnięcia celów dla części wód, pod warunkiem że nie zachodzi dalsze pogarszanie się stanu zmienionej części wód, gdy wszystkie z następujących warunków są spełnione: a) Państwa Członkowskie ustalają, że wszystkie niezbędne poprawy stanu części wód nie mogą być w sposób racjonalny osiągnięte w okresie czasu wymienionym w tym ustępie ze względu na przynajmniej jedną z następujących przyczyn: i) ze względu na możliwości techniczne skala wymaganych popraw może być osiągnięta tylko w etapach przekraczających określony czas; ii) zakończenie poprawy w tej skali czasowej byłoby nieproporcjonalnie kosztowne; iii) naturalne warunki nie pozwalają na zgodne z czasem poprawienie się stanu części wód. b) Przedłużenie terminu oraz jego przyczyny są szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami w dorzeczu wymaganym na mocy art. 13. c) Przedłużenie powinno być ograniczone do maksimum dwóch dalszych uaktualnień planu gospodarowania wodami w dorzeczu, z wyjątkiem przypadków gdy warunki naturalne uniemożliwiają osiągnięcie celów w tym okresie. d) Podsumowanie środków wymaganych na mocy art. 11, które są przewidywane jako konieczne do spowodowania, żeby część wód przywracana była stopniowo do wymaganego stanu w przedłużonym terminie, przyczyny dla każdego znacznego opóźnienia w czynieniu tych działań operacyjnymi, oraz oczekiwany harmonogram ich wdrożenia jest wymieniony w planie gospodarowania wodami w dorzeczu. Przegląd wdrożenia tych środków 105

106 i podsumowanie każdych dodatkowych jest włączane w uaktualnienia planu gospodarowania wodami w dorzeczu. Art. 4 ust. 5. Państwa Członkowskie mogą zmierzać do osiągnięcia mniej restrykcyjnych celów środowiskowych niż te wymagane na mocy ust. 1, dla określonych części wód, w przypadku gdy jest on tak zmieniony przez działalność człowieka, jak ustalono zgodnie z art. 5 ust. 1, lub jego warunki naturalne są takie, że osiągnięcie tych celów byłoby niemożliwe lub nieproporcjonalnie kosztowne, a wszystkie z następujących warunków są spełnione: a) potrzeby ekologiczne lub społeczno-ekonomiczne zaspakajane przez taką działalność człowieka nie mogą być osiągnięte za pomocą innych środków, które są znacznie korzystniejszą opcją środowiskową, niepowodującą nieproporcjonalnych kosztów; b) Państwa Członkowskie zapewniają, że: dla wód powierzchniowych jest osiągnięty najlepszy możliwy stan ekologiczny i chemiczny przy wpływach, których nie można było racjonalnie uniknąć na skutek charakteru działalności człowieka czy zanieczyszczenia, dla wód podziemnych, zachodzą możliwie najmniejsze zmiany dobrego stanu wód podziemnych, przy wpływach, których nie można było racjonalnie uniknąć na skutek charakteru działalności człowieka czy zanieczyszczenia; c) nie zachodzi dalsze pogorszenie stanu części wód; d) ustalenie mniej rygorystycznych celów środowiskowych i powody ich ustalenia są szczegółowo wymienione w planie gospodarowania wodami w dorzeczu wymaganym na mocy art. 13, a cele te poddawane są kontroli co sześć lat. Kolejne dwa przypadki dotyczą sytuacji, kiedy następuje pogorszenie stanu, w przypadku wystąpienia nieprzewidzianych sytuacji, którym nie można było zapobiec (np. susza) lub też w wyniku nowych zmian hydromorfologicznych wprowadzonych przez człowieka. Warunki zastosowania ww. odstępstw regulują art. 4 ust. 6 oraz 7 RDW. Art. 4 ust. 6 RDW mówi o dopuszczeniu pogorszenia stanu w wyniku zjawisk nieprzewidzianych, pod następującymi warunkami: Czasowe pogorszenie się stanu części wód nie jest naruszeniem wymogów niniejszej dyrektywy, jeśli jest ono wynikiem okoliczności charakteru naturalnego czy sił wyższych, które są wyjątkowe lub nie mogły być w sposób racjonalny przewidziane, w szczególności ekstremalnych powodzi i przedłużających się susz, czy wynikiem okoliczności na skutek awarii, które nie mogły być w sposób racjonalny przewidziane, jeśli spełnione są wszystkie następujące warunki: a) podjęte zostały wszystkie praktyczne kroki, aby zapobiec dalszemu pogarszaniu się stanu oraz, aby nie przeszkadzać osiągnięciu celów niniejszej dyrektywy w innych częściach wód, których takie okoliczności nie dotyczą; b) warunki, w których takie okoliczności wyjątkowe lub niedające się racjonalnie przewidzieć mogą być ogłoszone, włączając przyjęcie właściwych wskaźników, zawarte są w planie gospodarowania wodami w dorzeczu; c) działania, jakie powinny być podjęte w takich wyjątkowych okolicznościach, są włączone w program działań i nie zagrażają odzyskaniu jakości przez część wód po ustaniu tych okoliczności; d) skutki okoliczności wyjątkowych lub takich, które nie mogły być przewidziane, podlegają corocznej ocenie i, z zastrzeżeniem dla przyczyn wymienionych w ust. 4 lit. a), podejmowane są tak szybko jak to możliwe wszystkie praktyczne działania w celu przywrócenia części wód do jej stanu przed zaistnieniem skutków tych okoliczności; oraz 106

107 e) podsumowanie skutków tych okoliczności oraz działań podjętych lub które będą podjęte zgodnie z lit. a) oraz d), zawarte jest w następnym uaktualnieniu planu gospodarowania wodami w dorzeczu. Odstępstwo określone w art. 4 ust. 7 jest specyficznym rodzajem odstępstwa, ponieważ nie dotyczy bezpośrednio jednolitych części wód, a działań, które mogą na nie wpłynąć negatywnie powodując pogorszenie ich stanu, bądź też uniemożliwiając osiągniecie celów środowiskowych. Zgodnie z zapisami tego artykułu: Państwa Członkowskie nie naruszają niniejszej dyrektywy, gdy: nieosiągnięcie dobrego stanu lub dobrego potencjału części wód, niezapobieganie pogarszaniu się stanu części wód powierzchniowych czy podziemnych będące wynikiem nowych zmian w charakterystyce fizycznej części wód powierzchniowych lub zmian poziomu części wód podziemnych, niezapobieganie pogorszeniu się ze stanu bardzo dobrego do dobrego danej części wód powierzchniowych jest wynikiem nowych zrównoważonych form działalności gospodarczej człowieka; nie stanowi naruszenia przepisów RDW, jeżeli łącznie spełniono następujące warunki: a) zostały podjęte wszystkie praktyczne kroki, aby ograniczyć niekorzystny wpływ na stan części wód (art. 4 ust. 7 lit. a RDW); b) przyczyny tych modyfikacji lub zmian są szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami w dorzeczu, a cele podlegają ocenie co sześć lat (art. 4 ust. 7 lit. B RDW); c) przyczyny tych modyfikacji lub zmian stanowią nadrzędny interes społeczny i/lub korzyści dla środowiska i dla społeczeństwa płynące z osiągnięcia celów środowiskowych, są przeważone przez wpływ korzyści wynikających z nowych modyfikacji czy zmian na ludzkie zdrowie, utrzymanie ludzkiego bezpieczeństwa lub zrównoważony rozwój (art. 4 ust. 7 lit. c RDW); d) korzystne cele, którym służą te modyfikacje lub zmiany części wód, nie mogą, z przyczyn możliwości technicznych czy nieproporcjonalnych kosztów być osiągnięte innymi środkami, stanowiącymi znacznie korzystniejszą opcję środowiskową (art. 4 ust. 7 lit. d RDW). Zastosowanie wszystkich powyższych odstępstw, włączając wyznaczanie silnie zmienionych oraz sztucznych części wód (opisane w rozdziale 4), oprócz spełnienia przesłanek określonych w odpowiadających im ustępach artykułu 4, uwarunkowane jest również spełnieniem przesłanek wskazanych w art. 4 ust. 8 oraz 9: 8. Przy stosowaniu ust. 3, 4, 5, 6 i 7, Państwo Członkowskie zapewnia, że stosowanie to nie wyklucza lub nie przeszkadza w osiągnięciu celów niniejszej dyrektywy w innych częściach wód w tym samym obszarze dorzecza i jest zgodne z wdrażaniem innego prawodawstwa wspólnotowego dotyczącego ochrony środowiska. 9. Należy podjąć kroki celem zapewnienia, że stosowanie nowych przepisów, włączając stosowanie ust. 3, 4, 5, 6 i 7 gwarantuje przynajmniej taki sam poziom bezpieczeństwa, jak istniejące prawodawstwo wspólnotowe. Ogólne zasady prowadzenia analizy opisanych powyżej odstępstw dla poszczególnych kategorii wód przedstawiono w dalszej części niniejszego rozdziału. 107

108 9.2. Odstępstwa na podstawie art. 4 ust. 4 5 Wody powierzchniowe Zgodnie z RDW, przedłużenie terminu osiągnięcia celu środowiskowego do roku 2021 lub 2027 czy też ustanowienie mniej rygorystycznego celu możliwe jest w sytuacji, gdy działania niezbędne do osiągnięcia stanu dobrego są nierealne z technicznego punktu widzenia lub nieproporcjonalnie kosztowne, a także gdy wszystkie działania naprawcze mają być wdrożone do roku 2015, ale efekty tych działań nie są oczekiwane do tego czasu ze względu na warunki naturalne. Wskazane jest tutaj w pierwszej kolejności rozpatrzenie możliwości osiągnięcia celu w późniejszym terminie i dopiero gdy szczegółowe analizy wykażą, iż jest to niemożliwie wskazanie mniej rygorystycznego celu. Identyfikacja i uzasadnienie takiego odstępstwa wymaga indywidualnego podejścia do każdej JCWP, jednak aby zapewnić porównywalność wyników, wdrożone będą ogólne zasady. Zasady te, w odniesieniu do poszczególnych kategorii JCW, zostaną opisane w dalszej części niniejszego rozdziału. Ogólny algorytm postępowania przy wskazywaniu odstępstw dla wód powierzchniowych przedstawiono na poniższym schemacie (rysunek 22). 108

109 Rysunek 24. Algorytm postępowania podczas identyfikacji odstępstw z art. 4 ust 4 i 5 RDW dla wód powierzchniowych źródło: opracowanie własne Jednolite części wód rzeczne Analiza konieczności oraz możliwości zastosowania odstępstw wg RDW dla JCWP rzecznych została przeprowadzona na podstawie: aktualnej oceny stanu poszczególnych jednolitych części wód, zidentyfikowanych oddziaływań antropogenicznych, zagrożenia nieosiągnięciem przez te części wód celów środowiskowych, programów działań zidentyfikowanych dla części wód. Spośród JCWP rzecznych analizie poddano jedynie te, których ocena stanu jest wynikiem badań monitoringowych. W przypadku, gdy o ocenie stanu poniżej dobrego decydowała tzw. ocena 109

110 z przeniesienia 81, staranie się o ustanowienie odstępstwa, a przede wszystkim jego uzasadnienie jest praktycznie niemożliwe. Nie posiadając wiedzy, jaki jest rzeczywisty stan JCW, a także nie znając konkretnych parametrów wpływających na jego kwalifikację, nie będzie możliwe prawidłowe określenie przyczyn zastosowania odstępstwa. Wprawdzie możliwe byłoby uzasadnienie go na podstawie zidentyfikowanych w zlewni JCWP oddziaływań antropogenicznych, jednak przy braku danych na temat korelacji tych oddziaływań oraz aktualnego stanu JCW, analizy takie byłyby obarczone bardzo dużym błędem. Jednolite części wód rzecznych, których stan w latach został oceniony jako dobry nie będą podlegać odstępstwom z art. 4 ust. 4 oraz 5 RDW. Wynika to z faktu, iż najważniejszym celem RDW jest niepogarszanie stanu, tak więc wbrew podstawowej zasadzie byłoby przyjęcie, iż JCWP w stanie dobrym nie osiągnie celów środowiskowych. Sytuacja ta dotyczy również JCWP, dla których w pierwszym cyklu planistycznym ustanowiono odstępstwo, a wyniki monitoringu wskazują, że ich stan się poprawił i w obecnej chwili nie ma takiej konieczności. Konieczność zastosowania odstępstw nie była również analizowana dla JCWP rzecznych, które w ramach oceny ryzyka zostały ocenione jako niezagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych. Ocena taka oznacza, iż dobry stan najprawdopodobniej zostanie osiągnięty w wymaganym terminie, tak więc stosowanie jakiegokolwiek odstępstwa byłoby tutaj niezasadne. Ocena ryzyka została przeprowadzona w ramach prac nad programami działań, określanymi zgodnie z art. 11 RDW, których podsumowanie zawarto w rozdziale 11 niniejszego dokumentu. Jako JCWP zagrożone ze względu na wpływ rolnictwa wskazano JCWP w których zlewni zlokalizowane są obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenie azotem pochodzenia rolniczego (OSN-y). Obszary te zostały wyznaczone na podstawie szczegółowych analiz, pozwalających na stwierdzenie, gdzie działalność rolnicza jest na tyle istotną presją, że ma znaczący wpływ na zawartość azotanów w wodach w ilościach powodujących nieosiągnięcie dobrego stanu JCWP. Dla powyższych części wód nie wskazano jednak odstępstw, gdyż przyjęte dla nich programy działań zostały sformułowane w taki sposób, aby ograniczyć wpływ zanieczyszczeń rolniczych w stopniu pozwalającym na osiągnięcie dobrego stanu. Sektorem mającym wpływ na zagrożenie nieosiągnięciem dobrego stanu JCWP jest również gospodarka komunalna. Presja ta występuje praktycznie na całym obszarze dorzecza, jednak w przypadku większości JCWP możliwe jest wdrożenie działań umożliwiających taką jej redukcję, aby ograniczenie odpływu zanieczyszczeń z tego źródła pozwoliło na osiągnięcie dobrego stanu. Działania te obejmują zapewnienie oczyszczania 100% powstających w zlewni ścieków zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz dostępnymi technologiami, poprzez objęcie wszystkich mieszkańców zlewni JCWP systemem kanalizacji, szczelnych zbiorników na ścieki lub też przydomowych oczyszczalni ścieków i wraz z oceną ich skuteczności zostały wskazane w Programie wodno-środowiskowym kraju. Jednakże w przypadku niektórych JCWP, w szczególności tych o gęsto zaludnionych zlewniach, wprowadzenie powyższych działań może się okazać niewystarczające, aby zredukować dopływający tą drogą ładunek zanieczyszczeń w stopniu pozwalającym na osiągnięcie przez wody parametrów zgodnych z warunkami dobrego stanu. Ponieważ aktualnie brak jest sprawdzonych technologii umożliwiających oczyszczenie ścieków w wyższym stopniu, zostały one wskazane jako zagrożone nieosiągnięciem dobrego stanu i zaproponowano dla nich odstępstwo polegające na przedłużeniu terminu osiągnięcia celu do roku dotyczy to JCWP niemonitorowanych, a także tych, dla których monitoring obejmował tylko część elementów, zaś o ocenie stanu poniżej dobrego decydują elementy niemonitorowane, ocenione na podstawie przeniesienia. 110

111 Trzecią grupą JCWP zagrożonych nieosiągnięciem dobrego stanu są te części wód, których stan chemiczny został na podstawie badań monitoringowych oceniony poniżej dobrego. W takich przypadkach niezwykle trudne jest powiązanie wyników oceny stanu z konkretną presją. Elementy determinujące taką ocenę to na ogół substancje powszechnie występujące w środowisku będącym pod wpływem działalności antropogenicznej, jak na przykład wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, czy też metale ciężkie, przedostające się do wód między innymi ze spływem powierzchniowym czy też w drodze depozycji atmosferycznej. Dlatego też przy obecnym stanie wiedzy nie ma możliwości jednoznacznego wskazania przyczyny zanieczyszczenia daną substancją. W związku z powyższym dla takich części wód zaproponowano odstępstwo polegające na przedłużeniu terminu osiągnięcia celu do roku W celu prawidłowego zaplanowania i wdrożenia działań naprawczych w przyszłości zaplanowano również działania uzupełniające - monitoring operacyjny wód oraz przeprowadzenie pogłębionej analizy presji w celu szczegółowego rozpoznania przyczyn zanieczyszczenia. Zgodnie z powyżej opisanym podejściem na obszarze dorzecza Niemna przeanalizowano 16 JCWP rzecznych, dla których prowadzone były badania monitoringowe. Spośród ww. JCWP dla 2 wskazano odstępstwo polegające na przedłużeniu terminu osiągnięcia celu. W przypadku JCWP rzecznych, dla których w PGW wskazano odstępstwo, zaś obecna ocena wskazuje stan dobry i brak zagrożenia nieosiągnięciem celów, z opisanych wyżej przyczyn nie będzie ono kontynuowane. Takich JCWP na obszarze dorzecza Niemna jest 2. Zestawienie wszystkich JCWP rzecznych wraz ze wskazaniem odstępstw oraz ich uzasadnieniem znajduje się w załączniku nr 22. Jednolite części wód jeziorne W przypadku JCWP jeziornych, w przeciwieństwie do JCWP rzecznych, analizie konieczności zastosowania odstępstw poddano również jeziora, dla których w latach nie był prowadzony monitoring, jednak dostępne są wyniki badań monitoringowych z lat Wynika to ze znacznie mniejszego tempa zmian stanu jezior, w szczególności jeżeli chodzi o jego poprawę, nawet w przypadku wdrożenia działań naprawczych. Powoduje to, iż można przyjąć, że jeziora będące w stanie złym w tym okresie, nadal nie osiągają stanu dobrego. Dla każdej części wód jezior, wskazanej jako zagrożona została przeprowadzona analiza konieczności zastosowania odstępstw zgodnie z art. 4 ust 4 oraz 5. Pod uwagę zostały wzięte: stan ekologiczny jeziora, oceniony na podstawie badań monitoringowych z lat wraz ze wskazaniem elementu/elementów nieosiągających stanu dobrego; uwarunkowania naturalne jeziora, wyrażone jego podatnością na degradację według SOJJ; analiza presji i oddziaływań na jezioro, umożliwiająca określenie prawdopodobnych przyczyn pogorszenia stanu ekologicznego; rozpoznanie prowadzonych działań ochronnych i naprawczych (bezpośrednio w JCW i/lub na terenie jej zlewni) i efektów tych działań (podstawa - informacje pochodzące od władz lokalnych, inwestorów, analizy przebiegu realizacji inwestycji służących poprawie jakości wód, piśmiennictwo, etc.); analiza wpływu programu działań ustalonego na kolejny cykl wodny na możliwość osiągnięcia stanu dobrego w oczekiwanym czasie. Podobnie jak w przypadku rzek, nie rozważano stosowania odstępstwa w przypadku jezior, które zostały ocenione podczas analizy ryzyka jako niezagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych; oraz te, których stan został oceniony jako co najmniej dobry. 111

112 W przypadku jezior najsilniej zdegradowanych (w stanie słabym i złym), których stan najbardziej odbiega od zakładanego celu środowiskowego, poprawa jakości wód może okazać się procesem długotrwałym (trwać może, jak wskazują dane z piśmiennictwa, nawet kilkanaście-kilkadziesiąt lat, przy założeniu wdrożenia intensywnych działań naprawczych). Ze względu na bardzo powolne tempo regeneracji jezior silnie zdegradowanych i podatnych na degradację (o niekorzystnych uwarunkowaniach naturalnych) oraz konieczność wdrożenia dla nich kosztownych i długotrwałych działań naprawczych, zostaną wskazane odstępstwa czasowe. Dotyczy to także jezior, dla których niezbędne może być przeprowadzenie działań rekultywacyjnych. Decyzja o sensowności podjęcia rekultywacji musi być poprzedzona wykonaniem specyficznych rocznych badań wód jeziora i jego osadów dennych, dalece wykraczających swoim zakresem poza rutynowy program monitoringowy. Analiza wyników tych badań powinna odpowiedzieć na pytanie, jakie są szanse na poprawę jakości wód jeziora i jaki program działań rekultywacyjnych powinien zostać zrealizowany (jakie metody rekultywacji powinny zostać zastosowane: chemiczne, mechaniczne, biologiczne)..rozpoczynanie rekultywacji jeziora bez uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej w całej jego zlewni i ograniczenia spływów powierzchniowych jest marnotrawstwem sił i niebagatelnych środków. Jeśli zakres działań wskazany w PGW dla jeziora i cieków je zasilających rozłożony jest w czasie, to oczywistym jest, że na przeprowadzenie rekultywacji i tym bardziej na osiągnięcie jej efektów niezbędny jest okres wieloletni, co uzasadnia odstępstwo czasowe. Zdarza się, że działania mogą nie przynieść zamierzonych efektów. W przypadku silnie zeutrofizowanych zanikających jezior, których procesu sukcesji nie da się odwrócić, ze względu na ich dużą podatność na degradację, wynikającą przede wszystkim z cech morfometrycznych, należy się spodziewać, iż możliwe do podjęcia działania przede wszystkim będą zapobiegać pogarszaniu się stanu jezior. Jeżeli w zlewniach tego typu jezior nie zidentyfikowano oddziaływań, których zredukowanie bądź zlikwidowanie wpłynęłoby znacząco na poprawę ich stanu, zgodnie z art. 4, ust. 5 RDW zostanie ustalony dla nich mniej rygorystyczny cel środowiskowy. Należy także zwrócić uwagę na to, że proces odnowy wód jeziora w wyniku podjętych działań (również rekultywacyjnych) nie jest prostą odwrotnością procesu degradacji. Wiele zależności pomiędzy elementami biologicznymi powstałych w zdegradowanym ekosystemie utrwala się i jezioro wykazuje swojego rodzaju odporność na zmiany, czyli np. zabiegi rekultywacyjne 82. Może to być przyczyną ustalenia mniej rygorystycznych celów środowiskowych w przyszłych planach gospodarowania, jeśli realizacja działań rekultywacyjnych wskazanych w apgw nie przyniesie oczekiwanych skutków. Obszar dorzecza Niemna obejmuje 36 JCWP jezior, spośród których 15 zostało ocenione, jako niezagrożone, a 21 jako zagrożone ryzykiem nieosiągnięcia celu środowiskowego. Inaczej, niż to było przyjęte w PGW na lata , w aktualizacji PGW nie wszystkie jeziora ocenione, jako zagrożone niespełnieniem ryzyka osiągnięcia celów środowiskowych zostały wskazane do odstępstw. W przypadku 15 jezior zagrożonych na dorzeczu Niemna uznano, że wdrożenie zaplanowanych działań w zlewni umożliwi osiągnięcie celu środowiskowego do 2021 (jeziora o umiarkowanym stanie/potencjale ekologicznym, w niewielkim stopniu odbiegające od stanu dobrego oraz takie, dla których podjęcie działań daje szansę na osiągnięcie zamierzonego efektu ekologiczny w ciągu najbliższych siedmiu lat). Dla żadnej JCWP nie wskazano odstępstwa z art. 4 ust. 4 oraz art. 4 ust. 5 RDW. Zestawienie wszystkich JCWP jeziornych znajduje się w załączniku nr Duarte C. M., Conley D. J., Carstensen J., Sanchez-Camacho M Return to Neverland: Shifting Baselines Affect eutrophication restoration targets. Estuaries and Coasts, 32:

113 Wody podziemne Zgodnie z art. 4 RDW cele środowiskowe powinny zostać osiągnięte w możliwie najkrótszym terminie. Jednakże RDW przewiduje możliwość wprowadzenia odstępstwa od założonych celów środowiskowych, jeżeli ich osiągnięcie nie będzie możliwe z określonych przyczyn. Integralną częścią celów środowiskowych określonych w art. 4 są tzw. wyłączenia obejmujące: [1] przedłużenie terminu - dobry stan musi zostać osiągnięty najpóźniej do 2021 lub 2027 r. (art. 4 ust. 4), albo w najkrótszym terminie, na jaki pozwalają warunki naturalne, po 2027 roku; [2] osiągnięcie mniej rygorystycznych celów (art. 4 ust. 5); [3] tymczasowe pogorszenie się stanu z przyczyn naturalnych lub w wyniku działania siły wyższej (art. 4 ust. 6); [4] nowe zmiany charakterystyki fizycznej części wód powierzchniowych lub zmiany poziomu części wód podziemnych, lub też niezapobieżenie pogorszeniu się stanu części wód powierzchniowych (z bardzo dobrego do dobrego) w wyniku nowych form zrównoważonej działalności gospodarczej człowieka (art. 4 ust. 7). Zgodnie z RDW art. 4, ust. 4 i 5 metodyka identyfikacji odstępstw od celów środowiskowych powinna mieć charakter planowania cyklicznego, który zasadza się na takim zaplanowaniu działań by osiągnąć dobry stan wód w skali JCWPd w czasie możliwie jak najkrótszym (do 2021 lub w trakcie kolejnych cykli obowiązywania PGW). W uzasadnionym wypadku, jeżeli nie istnieje możliwość osiągnięcia stanu dobrego w wyniku zaproponowanych działań zalecane jest rozpatrzenie ustalenia celów mniej rygorystycznych. Zgodnie z przyjętymi założeniami (PIG PIB 2013 r.) na obszarze całego kraju analizą objęto 39 JCWPd zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych, którym zostały przypisane odstępstwa w PGW z 2010 r., jednak żaden z tych przypadków nie dotyczył obszaru dorzecza Niemna Odstępstwo na podstawie art. 4 ust. 6 Art. 4 ust. 6 RDW mówi o pogorszeniu stanu w wyniku zjawisk nieprzewidzianych i wskazuje szereg uwarunkowań, które należy spełnić, aby można było zastosować takie odstępstwo. Zgodnie z Wytycznymi CIS nr 20 nie jest on wykorzystywany do określenia celów alternatywnych w czasie procesu planowania poprawy stanu, a raczej jest stosowany po fakcie jako argument obrony, mający uzasadniać, dlaczego nie został osiągnięty cel określony w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza. Takie uzasadnienie należy podać w następnym (uaktualnionym) planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza. W związku z powyższym, a także z faktem, iż odstępstwo takie wiąże się ze zjawiskami nieprzewidzianymi, brak jest możliwości wcześniejszego ustalenia metodyki postępowania przed wystąpieniem sytuacji wymagającej zastosowania tego odstępstwa. Możliwe jest jednak wstępne wskazanie zjawisk, mogących być przyczyną czasowego pogorszenia stanu wód. Zgodnie z Wytycznymi nr 20 najważniejszymi zjawiskami pozwalającymi na zastosowanie tego odstępstwa są ekstremalne zjawiska powodziowe i długotrwała susza. W Polsce najczęstszym z tych czynników jest wystąpienie nawalnych deszczów oraz będąca często ich następstwem powódź. Zjawisko to, w zależności od skali, może powodować spływ zanieczyszczeń z powierzchni terenów zurbanizowanych do wód, a także w przypadku zalania obiektów przemysłowych lub np. oczyszczalni ścieków poważne skażenie bakteriologiczne lub też substancjami niebezpiecznymi. W celu zapobiegania skutkom zjawiska, jakim jest niezbędne jest przede wszystkim prawidłowe zarządzanie ryzykiem powodziowym. Z kolei w przypadku długotrwałej suszy pogorszenie stanu wód może wynikać na przykład z konieczności poboru wody, w celu zapewnienia ludności wody do spożycia. Skutkować to będzie zmniejszeniem przepływu w cieku znacznie poniżej przepływu środowiskowego lub też dalszym 113

114 obniżaniem zwierciadła wód podziemnych, jednakże będzie nieuniknione aby zapewnić społeczeństwu zaspokojenie jego podstawowych potrzeb Odstępstwo z art. 4 ust. 7 Ocena inwestycji dla których konieczne jest zastosowanie odstępstwa Ocena spełnienia przesłanek z art. 4 ust. 7 RDW dla zgłoszonych przez inwestorów inwestycji zostanie wykonana w oparciu o dostępne dane oraz dokumentacje przekazane przez inwestorów. Analiza zostanie dokonana poprzez sformułowanie odpowiedzi na następujące pytania: czy zostały podjęte wszystkie możliwe kroki zmierzające do ograniczenia niekorzystnego wpływu na stan części wód, jeżeli tak, to jakie? czy przyczyny tych zmian lub modyfikacji są szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza? czy przyczyny tych zmian lub modyfikacji stanowią nadrzędny interes społeczny i/lub korzyści dla środowiska naturalnego i dla społeczeństwa płynące z osiągnięcia celów ochrony wód, są mniejsze niż korzyści dla zdrowia ludzi, utrzymania bezpieczeństwa ludzi lub zrównoważonego rozwoju, wynikające ze zmian lub modyfikacji, jeżeli tak to jakie? czy korzystne cele, którym służą te zmiany lub modyfikacje części wód, nie mogą, ze względu na możliwości techniczne czy nieproporcjonalne koszty, być osiągnięte za pomocą innych działań, znacznie korzystniejszych z punktu widzenia środowiska naturalnego? jeżeli tak, to dlaczego? Spełnienie warunku czy zostały podjęte wszystkie możliwe kroki zmierzające do ograniczenia niekorzystnego wpływu na stan części wód? oznacza, że zostały zaplanowane działania minimalizujące negatywne oddziaływania na stan części wód, zarówno na etapie budowy jak i eksploatacji danej inwestycji, oraz ocenie, czy działania te zapewnią jej właściwą ochronę. Działania takie mogą obejmować zarówno rozwiązania projektowe, jak i sposób realizacji robót, a także etap eksploatacji. Działania te powinny być wykonalne technicznie i nie powodować nieproporcjonalnych kosztów. Spełnienie warunku czy przyczyny tych zmian lub modyfikacji stanowią nadrzędny interes społeczny i/lub korzyści dla środowiska naturalnego i dla społeczeństwa płynące z osiągnięcia celów ochrony wód, są mniejsze niż korzyści dla zdrowia ludzi, utrzymania bezpieczeństwa ludzi lub zrównoważonego rozwoju, wynikające ze zmian lub modyfikacji?. oznacza, że osiągnięcie tego celu jest na tyle istotne, że przeważa on nad korzyściami dla środowiska, które wystąpiłyby w przypadku braku jego realizacji. Przesłanka ta analizowana była z punktu widzenia szeroko pojętego społeczeństwa, a nie jednostki bądź wąskiej grupy podmiotów o określonych oczekiwaniach. Zgodnie z Wytycznymi KE dotyczącymi wyłączeń z realizacji celów środowiskowych, nadrzędny interes społeczny stanowią działania mające na celu ochronę podstawowych wartości życia obywateli (zdrowia, bezpieczeństwa, środowiska naturalnego), mające podstawowe znaczenie dla państwa i społeczeństwa, lub też dotyczące działalności o charakterze gospodarczym lub społecznym, spełniające konkretne zadania w ramach usług publicznych. Spełnienie warunku mówiącego, iż korzystne cele, którym służą te zmiany lub modyfikacje części wód, nie mogą, ze względu na możliwości techniczne czy nieproporcjonalne koszty, być osiągnięte za pomocą innych działań, znacznie korzystniejszych z punktu widzenia środowiska naturalnego wymagało szczegółowego określenia celu, który ma zostać osiągnięty oraz określenia możliwych 114

115 sposobów jego osiągnięcia. Co ważne, rozpatrywane były tutaj nie tylko różne opcje realizacji zaplanowanego przedsięwzięcia, ale również całkiem inne rozwiązania, w tym nietechniczne. Ostatnim warunkiem realizacji inwestycji mogącej mieć negatywny wpływ na stan JCW oraz zastosowania odstępstwa zgodnie z art. 4 ust. 7 RDW jest, aby przyczyny tych zmian lub modyfikacji zostały szczegółowo określone i wyjaśnione w planie gospodarowania wodami na obszarze dorzecza. Warunek ten został wypełniony w niniejszym dokumencie, dla wszystkich inwestycji, które opisano w załączniku 25. Na obszarze dorzecza Niemna nie zidentyfikowano JCWP rzecznych oraz jeziornych, dla których konieczne jest zastosowanie odstępstwa określonego w art. 4 ust. 7 ze względu na realizację nowych inwestycji. W wyniku przeprowadzonych analiz, na obszarze dorzecza Niemna nie zidentyfikowano również JCWPd, w których byłoby konieczne zastosowanie przedmiotowego odstępstwa. W aktualizacji Planu gospodarowania wodami zamieszczono inwestycje, które uzyskały odstępstwo z art RDW. Na obszarze dorzecza Niemna nie ma inwestycji, dla których konieczne byłoby zastosowanie odstępstwa z art RDW (szczegółowy opis inwestycji na obszarze dorzecza Niemna zawarty jest w załączniku nr 25) Realizacja działań inwestycyjnych w gospodarce wodnej w latach (w okresie obowiązywania apgw) Planowane inwestycje w gospodarce wodnej obejmują zarówno te działania, które służą bezpośrednio poprawie jakości wód oraz działania służące innym celom, społecznym lub gospodarczym, wymagające ingerencji w środowisko wodne. Zatem, plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza zawiera przede wszystkim program działań, dzięki któremu dążymy do osiągnięcia celów środowiskowych zgodnie z RDW, ale także działania mogące zakłócić ten proces, konieczne do realizacji z uwagi na właściwe zrównoważone gospodarowanie wodami. Ponadto, zgodnie z art. 4 ust. 7 RDW plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza zawiera szczegółowe uzasadnienie realizacji wszystkich inwestycji mogących uniemożliwić osiągnięcie dobrego stanu JCWP lub też pogorszyć ten stan. Należy podkreślić także, iż szereg niewielkich w swojej skali i zakresie inwestycji związanych z ingerencją w hydromorfologię cieków charakteryzuje się tak znikomym oddziaływaniem w skali JCWP, iż nie będą miały znaczącego wpływu na stan ekologiczny, a tym samym nie są przedmiotem rozważań w ramach niniejszego dokumentu.. Powyższe uwarunkowania dotyczą wszystkich krajów członkowskich, a ich realizacja ukierunkowana jest na ochronę zasobów wodnych. W Polsce do końca 2015 r. obowiązuje opracowany w 2009 r. pierwszy plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, jednakże dokument ten w ocenie KE, nie zawiera wystarczającego uzasadnienie dla działań inwestycyjnych, które mogły spowodować nieosiągnięcie celów środowiskowych, zatem przesłanki wynikające z art. 4 ust. 7 RDW nie zostały właściwie i szczegółowo przedstawione. W związku z zaistniałą sytuacją został opracowany w Polsce dokument przejściowy pn. MasterPlan dla obszaru dorzecza Wisły, który jest wynikiem ustaleń z KE zawartych w uchwale Rady Ministrów - Plan działania w zakresie planowania strategicznego w gospodarce wodnej z dnia 115

116 2 lipca 2013 roku nr 118/2013. W MasterPlanie poddano analizie wszystkie zrealizowane, w trakcie realizacji oraz planowane inwestycje pod kątem zgodności z RDW 83. W apgw wśród inwestycji z zakresu gospodarki wodnej, które mogą negatywnie wpłynąć na stan JCW, najliczniejszą grupę stanowią inwestycje przeciwpowodziowe. Oznacza to, że zarówno w MasterPlanie, jak i w apgw zawarto i uzasadniono szereg takich inwestycji. Równolegle z apgw opracowywane są plany zarządzania ryzykiem powodziowym (PZRP) [patrz: rozdział ]. Jednym z zadań powyższych planów jest wskazanie działań kluczowych z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej na obszarach dorzeczy i w regionach wodnych. Wśród tych działań znajdują się zarówno zadania typowo techniczne inwestycyjne, jak i działania miękkie, na przykład prewencyjne, organizacyjne czy też edukacyjne. Wśród wszystkich inwestycji mogą znaleźć się: działania mogące negatywnie wpłynąć na stan JCW (np. zbiorniki zaporowe), działania neutralne z punktu widzenia wpływu na stan JCW (np. suche zbiorniki przeciwpowodziowe), działania sprzyjające poprawie stanu JCW (np. odtwarzanie terenów zalewowych, zakaz zabudowy na terenach zalewowych). Pierwsza z powyższych grup, to zadania wymagające zastosowania odstępstwa na podstawie art. 4 ust. 7 RDW, dlatego też uzasadnienie konieczności ich realizacji musi zostać wskazane w apgw. Druga grupa to zadania nie będące przedmiotem apgw, z uwagi na brak znaczącego oddziaływania na stan JCW. Z kolei trzecia z wymienionych grup zadań przeciwpowodziowych, to zadania będące elementem programów działań mających na celu osiągnięcie celów środowiskowych, czyli będące przedmiotem apwśk. Opisana powyżej sytuacja jest dość skomplikowana, dlatego podstawową kwestią jest zapewnienie właściwej koordynacji opracowania samych dokumentów planistycznych, wyartykułowanie ich współzależności a następnie właściwe wdrożenie działań z nich wynikających. Zależności pomiędzy poszczególnymi dokumentami planistycznymi przedstawiono na schemacie zamieszczonym w załącznika 30. Realizacja działań inwestycyjnych a zapisy apgw Ocena, czy planowane działanie może mieć negatywny wpływ na stan JCW należy do zadań inwestora. W przypadku stwierdzenia, że zaplanowana inwestycja, z uwagi na swoją skalę i zakres, nie będzie stanowiła zagrożenia dla osiągnięcia celów środowiskowych RDW, będzie ona mogła być realizowana, bez konieczności umieszczania jej uzasadnienia w apgw. Przepisy prawa dzielą inwestycje na trzy zasadnicze grupy. Wyróżnia się przedsięwzięcia mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko, dla których przeprowadzenie oceny oddziaływania jest niezbędne. W przypadku przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, o obowiązku przeprowadzenia oceny decyduje właściwy organ, po przeprowadzeniu tak zwanego screeningu, czyli wstępnego badania planowanej inwestycji i jej możliwego wpływu na środowisko. Przedsięwzięcia zakwalifikowane do obu powyższych kategorii zostały wymienione w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. z 2010 r. Nr 213, poz z późn. zm.). Inwestycje niewskazane w ww. 83 Inwestycje zrealizowane i w trakcie realizacji od 2010 r. Inwestycje planowane do 2021 r. dla których zakres i stopień szczegółowości dostarczonych informacji umożliwiał dokonanie oceny 116

117 rozporządzeniu nie będą wymagały przeprowadzenia postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko. Należy jednak odnotować, że organ właściwy do wydania decyzji inwestycyjnych będzie zobowiązany do rozważenia potencjalnego wpływu na obszar Natura 2000, co może skutkować koniecznością przeprowadzenia analogicznej procedury oceny oddziaływania na obszar Natura Możliwa jest zatem sytuacja, w której dla danego przedsięwzięcia nie zostanie przeprowadzona ani ocena oddziaływania na środowisko, ani ocena oddziaływania na obszar Natura W takim wypadku weryfikacja wpływu inwestycji na stan wód nastąpi na ogólnych warunkach, w ramach uzyskiwania kolejnych decyzji inwestycyjnych, w tym przede wszystkim przed uzyskaniem pozwolenia wodnoprawnego. Zgodnie z art. 125 ust. 1 prawa wodnego, pozwolenie takie nie może bowiem naruszać m.in. ustaleń planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza, z wyjątkiem okoliczności, o których mowa w art. 38j ustawy. Także prawo budowlane przewiduje konieczność sprawdzenia zgodności projektu budowlanego z wymaganiami ochrony środowiska (art. 35 ust. 1 pkt 1 ustawy), co stanowi podstawę prawną dla weryfikacji wpływu inwestycji na stan wód również na tym etapie inwestycyjnym. W przypadku zadań inwestycyjnych, wymagających przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko na podstawie ustawy lub wobec wyników screeningu, ocena ich wpływu na stan JCW dokonywana jest w ramach tej procedury, zgodnie z ustawą O udostępnianiu informacji o środowisku. W ramach oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko określa się, analizuje oraz ocenia: bezpośredni i pośredni wpływ danego przedsięwzięcia na środowisko, zdrowie i warunki życia ludzi, dobra materialne, zabytki, wzajemne oddziaływanie pomiędzy powyższymi elementami oraz dostępność do złóż kopalin. Przedmiotem oceny są ponadto sposoby zapobiegania i zmniejszania negatywnego oddziaływania przedsięwzięcia oraz wymagany zakres monitoringu. Podstawą przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko jest raport przygotowywany przez inwestora, zgodnie z art. 66 O udostępnianiu informacji o środowisku. Możliwe jest przy tym wcześniejsze złożenie karty informacyjnej przedsięwzięcia wraz z wnioskiem o ustalenie zakresu takiego raportu (tzw. scoping). Ocenę oddziaływania na środowisko przeprowadza się w większości przypadków w ramach postępowania w sprawie wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia. Po otrzymaniu wniosku wraz z raportem i pozostałymi załącznikami, właściwy organ występuje do innych jednostek o wymagane uzgodnienia i opinie (zazwyczaj są to: regionalny dyrektor ochrony środowiska i państwowy powiatowy inspektor sanitarny, w razie potrzeby także dyrektor urzędu morskiego). Przeprowadzane jest także postępowanie z udziałem społeczeństwa, umożliwiające zainteresowanym podmiotom przedstawienie uwag i wniosków, a jednocześnie skutkujące przyznaniem szerokich uprawnień procesowych organizacjom ekologicznym. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach jest wymagana przed uzyskaniem większości decyzji inwestycyjnych, w tym decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o pozwoleniu na budowę Plany zarządzania ryzykiem powodziowym (PZRP) Najliczniejszą grupę inwestycji, które zostały przeanalizowane i uzasadnione w ramach odstępstwa z art. 4 ust. 7 RDW w apgw stanowią inwestycje przeciwpowodziowe. Podstawowym dokumentem strategicznym, który obejmuje kluczowe i strategiczne dla Polski, z punktu widzenia ochrony 117

118 przeciwpowodziowej, inwestycje są plany zarządzania ryzykiem powodziowym, których projekty zostały opracowane w 2014 r. W dokumentach tych nie wskazano do realizacji inwestycji przeciwpowodziowych dla obszaru dorzecza Niemna. Cele PZRP Opracowane PZRP dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych tworzą podstawy skutecznego zarządzania ryzykiem powodziowym w przyszłości, stwarzając jednocześnie szanse na proaktywne podejście w inicjowaniu i wdrażaniu działań inwestycyjnych oraz instrumentów wspomagających. Wnioski płynące z przygotowanych planów będą także podstawą dla stworzenia katalogu dobrych praktyk w dziedzinie ochrony przeciwpowodziowej i wpłyną na rozwój branży, przyszłą strukturę zarządzania majątkiem oraz metodykę priorytetyzacji działań inwestycyjnych i wspomagających w postaci katalogu instrumentów prawnych, ekonomicznych i komunikacyjnych. Przedstawione PZRP będą podstawą ich przyszłych aktualizacji i rozpoczną nieprzerwany proces ciągłej poprawy systemu osłony kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami. Prace analityczne, diagnostyczne i planistyczne związane z przygotowaniem PZRP oparte były na strukturze hierarchicznej zlewnia region wodny dorzecze i prowadzone były przy pełnej współpracy z Krajowym Zarządem Gospodarki Wodnej, regionalnymi zarządami gospodarki wodnej, wojewódzkimi zarządami melioracji i urządzeń wodnych, a także pozostałymi lokalnymi interesariuszami, którzy uczestniczyli w ich tworzeniu poprzez zorganizowany system komitetów sterujących i grup planistycznych regionów wodnych i dorzeczy oraz zespołów planistycznych zlewni. Zakres wykonanych prac przy opracowaniu PZRP przez zespoły planistyczne obejmował ok. 150 suwerennych działań i produktów pośrednich, w tym osiągnięcie kluczowych kamieni milowych dla opracowania dokumentacji, wymienionych poniżej: zdiagnozowanie problemów zarządzania ryzykiem powodziowym, w tym diagnozy zagrożenia ryzyka powodziowego i strat, analizy obecnego systemu ochrony przeciwpowodziowej i źródeł wzrostu ryzyka powodziowego; zdefiniowanie celów głównych i szczegółowych zarządzania oraz przypisanie im grup działań, tworząc schemat ich osiągnięcia w zdefiniowanym okresie; opracowanie instrumentów wspomagających realizację działań nietechnicznych i technicznych dla zidentyfikowanych wariatów planistycznych zarządzania ryzykiem; sporządzenie projektów PZRP dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych; przeprowadzenie konsultacji społecznych sporządzonych projektów planów i kampanii informacyjnej ( r r.); przeprowadzenie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko projektów PZRP (w trakcie realizacji); zapewnienie spójności PZRP i apgw. Metodyka opracowania PZRP 84 W ramach PZRP dla każdego regionu wodnego i obszaru dorzecza, zdefiniowano działania, które w efekcie zapewnią osiągnięcie celów głównych i szczegółowych. Działaniom nietechnicznym oraz technicznym zostały nadane priorytety, odzwierciedlające charakter zagrożenia i problematykę powodzi. Weryfikacja i uzasadnienie przyjętych celów głównych i szczegółowych dla każdego regionu wodnego i obszaru dorzecza nastąpiła w drodze formułowania i oceny wariantów planistycznych. Formułowanie wariantów planistycznych bazuje na dokonaniu wyboru działań ograniczających ryzyko powodziowe (które mogą zmniejszyć, zneutralizować lub rozłożyć w czasie zdiagnozowane problemy) oraz przypisaniu działań do celów. Poniżej opisano rozpatrywane w ramach analizy warianty. 84 na podstawie projektu PZRP z dnia

119 wariant zerowy - oparty na scenariuszu zaniechania działań mających na celu jakąkolwiek poprawę obecnej sytuacji. Wariant ten oznacza pozostanie w obecnym zakresie rodzajowym i przestrzennym infrastruktury przeciwpowodziowej oraz sterowanie wielkością powodzi w ramach obowiązujących przepisów. W wariancie zerowym nie zakłada się zatem realizacji działań inwestycyjnych, ani ponoszenia corocznych nakładów o charakterze utrzymaniowym, przewiduje się jedynie ponoszenie niezbędnych kosztów eksploatacyjnych, związanych z użytkowaniem istniejących obiektów. Wariant ten uwzględnia inwestycje techniczne rozwojowe zrealizowane w okresie od powstania map zagrożenia i ryzyka powodziowego do VI 2014 roku. wariant utrzymaniowy - opiera się na identyfikacji pożądanej wysokości corocznych kosztów utrzymania istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej. Przy identyfikacji wariantu utrzymaniowego określenie utrzymanie infrastruktury przeciwpowodziowej definiowane jest jako bieżące nakłady finansowe na pożądanym przez eksploatatora poziomie, w celu zachowania określonego standardem stanu tej infrastruktury. Koszty odtworzenia infrastruktury, mające charakter inwestycji, nie są ujęte w wariancie utrzymaniowym, przyjmuje się jednak założenie o ponoszeniu kosztów odtworzenia w okresie analizy, dzięki czemu ma miejsce zastępowanie zużytych składników budowli składnikami nowymi w zależności od potrzeb, tj. w momencie braku możliwości dalszej eksploatacji danego składnika lub całej budowli/urządzenia. Koszty o charakterze odtworzeniowa funkcjonalności ujęto w wariancie technicznym. Efektywność wariantu utrzymaniowego zweryfikowano w ramach analizy kosztów i korzyści społecznych, na podstawie obliczonej różnicy pomiędzy prognozowanymi średniorocznymi stratami powodziowymi w wariancie zerowym oraz średniorocznymi stratami powodziowymi w wariancie utrzymaniowym. Zdefiniowano ponadto wariant nietechniczny, zawierający działania nietechniczne (N) oraz działania wspierające (Nwspierające) oraz warianty techniczne, które razem z działaniami nietechnicznymi tworzą tzw. warianty kombinowane. Zidentyfikowane warianty techniczne, stanowiące możliwe do zastosowania rozwiązania problemów występujących w danej zlewni, składają się z dwóch kategorii: a) Odtworzenie Funkcjonalności systemu przeciwpowodziowego (OF) Odtworzenie funkcjonalności jest rozumiane jako jednorazowe działanie o charakterze nakładów inwestycyjnych mające na celu odbudowę pożądanego przez eksploatatora poziomu technicznego/funkcjonalności istniejących obiektów przeciwpowodziowych oraz likwidację wieloletnich zaniedbań i przygotowanie infrastruktury do dalszych bieżących działań eksploatacyjnych i ponoszenia corocznych kosztów utrzymaniowych. oraz b) Działania Techniczne Rozwojowe (TR Nowe) Drugą kategorią działań technicznych dla obszarów problemowych są działania techniczne rozwojowe, które zawierają nowe inwestycje, nie dotyczące odtworzenia istniejącej infrastruktury. Z powyżej wymienionych, różnych kategorii działań technicznych i nietechnicznych utworzono warianty planistyczne. Każdy wariant planistyczny zawiera działanie wybrane w drodze analizy wielokryterialnej (TR Nowe 1 lub TR Nowe 2 lub Nietechniczne) oraz działania nietechniczne wspierające i działania o charakterze odtworzenia funkcjonalności lub alternatywy odtworzenia funkcjonalności. Warianty planistyczne zostały zagregowane na poziomie regionów wodnych oraz obszarów dorzeczy. 119

120 Zarówno dla działań o charakterze odtworzenia funkcjonalności, jak i dla działań technicznych rozwojowych, zidentyfikowano rozwiązania alternatywne, zastosowano jednakże odmienne podejście: dla oceny efektywności działań, zdefiniowanych jako możliwe do zastosowania rozwiązania o charakterze odtworzenia funkcjonalności, dokonano uproszczonej oceny efektywności hydraulicznej oraz udatności środowiskowej. Z kolei analiza wielokryterialna została przeprowadzona dla możliwych do zastosowania rozwiązań w ramach działań technicznych rozwojowych i nietechnicznych. Przedmiotem analizy wielokryterialnej są bowiem warianty rozwiązań w obszarach problemowych, a jej celem jest dokonanie wyboru najbardziej zasadnego rozwiązania, z uwzględnieniem zlewniowego podejścia do zarządzania ryzykiem powodziowym. Takie podejście zapewnia, że ocenie poddane zostały poszczególne rozwiązania problemu w danym obszarze problemowym/obszarach problemowych, a nie sumy działań. Analizy te uwzględniają powiązania hydrauliczne pomiędzy obszarami problemowymi, a co za tym idzie możliwość rozwiązania problemu na wyższym poziomie planistycznym. W kontekście powyższego podejścia istotne jest uchwycenie efektu wdrożenia danego rozwiązania i porównanie efektu tego rozwiązania z efektem rozwiązania alternatywnego. W ten sposób uniknięto łącznej oceny, obejmującej szereg działań, ponieważ taka łączna ocena mogłaby prowadzić do zaburzenia wyniku mianowicie większy wpływ na wynik oceny miałyby działania bardziej efektywne i tym samym byłaby możliwość nie wychwycenia działań nieefektywnych, które byłyby rekomendowane do realizacji tylko dlatego, że byłyby oceniane łącznie z działaniami efektywnymi. Ocena efektywności wariantów planistycznych, stanowiących sumę rekomendowanych działań dla poszczególnych regionów wodnych (a także obszarów dorzeczy), została dokonana w ramach analizy kosztów i korzyści społecznych. Efekty podnoszące skuteczność działań przeciwpowodziowych, przewidziane w analizowanych wariantach (utrzymaniowym, nietechnicznym i technicznym /kombinowanym) oceniono w ramach analizy kosztów i korzyści społecznych, na podstawie obliczonej różnicy pomiędzy prognozowanymi średniorocznymi stratami powodziowymi w wariancie zerowym oraz niższymi od nich średniorocznymi stratami powodziowymi w pozostałych wariantach. Schemat zamieszczony na rysunku 25 zawiera podsumowanie algorytmu formułowania wariantów planistycznych. 120

121 Rysunek 25. Algorytm formułowania wariantów planistycznych Legenda: WP 1, 2 wariant planistyczny 1, 2 TR Nowe 1, 2 działania rozwojowe techniczne - możliwe rozwiązania problemu: działania oraz 29; dla ochrony brzegu morskiego działania N działania nietechniczne zakwalifikowane do wdrożenia jako komplementarne w stosunku do Technicznych. Są to działania: 1-3; 9; 18-20; Nwspierające działania nietechniczne towarzyszące za każdym razem działaniom technicznym: 4-8; 10-17; 28; 37-41; OF działania o charakterze odtworzenia funkcjonalności: działania 24 i 29 MCA analiza wielokryterialna 9.5. Uwarunkowania art. 4 ust. 8-9 Została również przeprowadzona analiza spełnienia przesłanek art. 4 ust. 8 oraz 9, których spełnienie warunkuje zastosowanie wszystkich odstępstw dopuszczonych zapisami RDW. Zostały sformułowane odpowiedzi na pytania: - czy stosowanie odstępstwa nie wyklucza lub nie przeszkadza w osiągnięciu celów RDW w innych częściach wód obszarze dorzecza? - czy stosowanie odstępstwa gwarantuje przynajmniej taki sam poziom bezpieczeństwa jak istniejące prawodawstwo wspólnotowe/ czy przedsięwzięcie jest zgodne z wdrażaniem innego prawodawstwa wspólnotowego dotyczącego ochrony środowiska. Zapisy powyższe oznaczają, iż stosowanie omówionych wyżej odstępstw w żadnym przypadku nie może być przyczyną odstępstw w zakresie wymagań wynikających z innych dyrektyw, a także w zakresie wymagań dotyczących innych części wód niż te, których dotyczy zidentyfikowane i uzasadnione odstępstwo. 121