APPLICATION OF HYPHENATED TECHNIQUES IN ENVIRONMENTAL ENGINEERING

Transkrypt

1 TECHNIKI SPRZĘŻONE W INŻYNIERII ŚRODOWISKA APPLICATION OF HYPHENATED TECHNIQUES IN ENVIRONMENTAL ENGINEERING Jacek Czerwiński Politechnika Lubelska, Wydział Inżynierii Środowiska, ul. Nadbystrzycka 40B, Lublin, j.czerwinski@wis.pol.lublin.pl ABSTRACT Since 50-th of the XX century mass spectrometry is one of the most important analytical methods used for qualitative as well as quantitative analyses of organic compounds in different environmental samples. Its most intensive development started, however, in the 80-th. The milestones in the development of coupling chromatographic techniques, and different types of mass spectrometers. Additionally a new types of ionization techniques e.g. Electrospray Ionization (ESI) and Photospray Ionization (APPI). These methods made possible the analyses of compounds which are the main subject of interest in environmental chemistry, environmental engineering e.g. antibiotics, persistent organic pollutants and many others groups of compounds which previously were out of reach of the mass spectrometry analysis. In the present paper the following topics concerning this subject will be presented:, instrumentation of modern mass spectrometry: the most widely used ionization and ion analysis methods, their features and applications; hyphenated techniques: GC-MS and HPLC-MS HPLC-ICP-MS. Applications of mass spectrometry in the quantitative analyses: mass spectrometer as the selective detector with wide dynamic range. Applications of mass spectrometry on the example of the most important environmental pollutants. Keywords: hypheneted techniques: GC-MS, HPLC-MS, HPLC-ICP-MS. Wstęp Współczesna inżynieria środowiska wymaga stosowania coraz bardziej wyrafinowanych technik analitycznych takich jak techniki elektrochemiczne, chromatograficzne czy spektroskopowe. Rosnące wymagania dotyczące granic oznaczalności oraz selektywności metod analitycznych, które coraz częściej muszą być stosowane jako techniki rutynowe powodują, że techniki sprzężone (hypheneted technoques) coraz częściej wkraczają do powszechnego stosowania w laboratoriach oznaczających zanieczyszczenia różnych elementów środowiska, ale również w laboratoriach, które kontrolują procesy oczyszczania ścieków czy też odcieków na składowiskach odpadów a także procesy spalania. Do związków dla których niezbędne jest stosowanie technik sprzężnych należą następujące grupy zanieczyszczeń środowiska: dioksyny i związki dioksynopodobne, pestycydy (polarne) oraz ich pozostałości, pozostałości środków farmaceutycznych, węglowodory chlorowcowane, i inne związki endokrynnie czynne czy też wreszcie związki metaloorganiczne np. związki cynoorganiczne czy też rtęcioorganiczne. Granice oznaczalności jakie są wymagane do rutynowej kontroli poziomów tych związków w różnych elementach środowiska oraz obecność interferentów, których poziomy stężeń są kilkadziesiąt, bądź kilkaset razy wyższe od analitów wymagają stosowania technik sprzężonych a więc technik wykorzystujących którąś z technik chromatograficznych na etapie rozdzielania analitów oraz którąś z technik spektroskopowych (najczęściej spektrometrię mas) na etapie oznaczeń końcowych. W ostatnich latach na rynku pojawiło się wiele urządzeń umożliwiających z określoną precyzją, dokładnością oraz na odpowiednim poziomie oznaczenie tych związków. Należą do nich systemy sprzężone chromatografii gazowej z różnego typu detektorami masowymi, począwszy od popularnych już pojedynczych kwadrupoli, poprzez niedocenione pułapki jonowe, układy z potrójnymi kwadrupolami, systemy z wysokorozdzielczymi spektrometrami mas lub szczególnie przydatne w oznaczaniu związków metaloorganicznych z detektorami emisji atomowej z plazmą wzbudzaną mikrofalowo (GC-MIP-AED). Wśród sprzężeń chromatografii cieczowej w

2 18 ostatnich latach pojawiły się praktycznie wszystkie odmiany spektrometrii mas włącznie z e spektrometrią czasu przelotu, spektrometrią cyklotronową oraz szczególnie selektywna z wykorzystaniem systemów typu ORBITRAP wprowadzona na rynek dwa lata temu przez firmę Thermo. Chromatografię cieczową sprzęga się już także w komercyjnych urządzeniach ze spektrometrią ICP-MS będącą techniką komplementarną do pozostałych technik sprzężonych. W tabeli 1 przedstawiono charakterystykę analityczną systemów bazujących na sprzężeniu technik chromatografii i spektrometrii mas (Focant 2005, Czerwiński, 2008). Tabela 1. Porównanie głównych cech charakterystycznych metod analitycznych bazujących na spektrometrii mas (Focant, 2005, Czerwiński 2008) Kryterium Zakres analizowanych mas Dokładność analizowanych mas Szybkość skanowania Tryb skanowania Systemy kwadrupolowe Pułapka jonowa ITD Spektrometr sektorowy z podwójnym ogniskowaniem Da (650 Da dla większości) ±1 m/z ± m/z <5 ppm (<2 mda)) a.m.u./s Full-scan, SIM, jednoczesny full-scan/sim Spektrometr czasu przelotu TOF Da Da Da a.m.u./s Full-scan, SIM, full-scan jonów potomnych do 5 ppm (±10 mda) dla GCT - Micromass 0.15 s/dekadę przelotów/s Full-scan, SIM Pełny zakres spektrum Czułość EI full-scan: 1-10 pg OFN S/N 20:1, m/z 272 EI-SIM: fg OFN S/N 25:1, m/z rzędów EI full-scan: 1-10 pg OFN S/N 50:1 dla m/z 272 Zakres liniowy 4-5 rzędów Uniwersalność EI, PCI, NCI EI, PCI, NCI (wyłącznie PolarisQ) 100 fg of 2,3,7,8- TCDD, S/N 125:1 m/z (w trybie SIM przy rozdzielczości ) > 5 rzędów EI, PCI, NCI, FI (jonizacja polem) Rodzielczość masy jednostkowa jednostkowa > (10% wysokości doliny) Tryb MS-MS Możliwy wyłączne w systemach z potrójnym kwadrupolem MSn, n = 5-10 Wyłącznie w sytemach z konfiguracją: EBEqQ 1-2 pg HCB S/N 10:1 dla m/z 284 Koszt instalacji niski niski bardzo wysoki wysoki HCB - heksachlorobenzen; OFN - oktafluoronaftalen; rzędów EI, PCI, NCI, FI (jonizacja polem) FWHM (<7000, 10% wysokości doliny) Brak możliwości

3 19 Techniki chromatograficzne i spektrometria mas wysokiej rozdzielczości Techniką oznaczeń końcowych z wyboru stosowaną w wielu oznaczeniach PBDE jest tak jak w przypadku PCDD/Fs HRGC/HRMS stosowana zazwyczaj z jonizacją bombardowaniem elektronami (elektron impact) (North 2004; Hites et al., 2004) w innych badaniach testowano także zastosowanie innych trybów jonizacji (innych źródeł jonów) głównie w sprzężeniu ze spektrometrią mas niskiej rozdzielczości (Thomson et al., 2002; Harrad et al., 2004), spektrometrią czasu przelotu (timeof-flight TOF) (Sjödin et al., 2004, Focant et al., 2004) lub tandemową spektrometrią mas (MS/MS) (Polo et al., 2004). Badania te wskazują jednoznacznie że GC-HRMS jest najbardziej precyzyjną i dokładną techniką oznaczania PBDE w różnego typu próbkach jak również daje możliwość wykorzystania techniki rozcieńczeń izotopowych w oznaczeniach ilościowych. Pracując z rozdzielczością m/ m zapewniają odpowiedni stopień selektywności i czułości do oznaczeń PBDE w próbkach środowiskowych a z rozdzielczością m/ m w stosunku do polichlorowanych dibenzotiofenów (Cai, 1994; Sinkkonen, 2001). Technika ta ma również swoje ograniczenia. Po pierwsze jest nią dostępność systemów wysokiej rozdzielczości a jest nią koszt aparatury a co za tym idzie koszt pojedynczej analizy w związku z czym przydatność GC-HRMS szczególnie w przypadku badań monitoringowych jest ograniczona. Po drugie technika ta nie jest bezwzględnie odporna na interferencje. Przykłady takich interferencji oraz zdolność rozdzielcza spektrometru mas wymagana do ich rozdzielenia przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Źródła potencjalnych interferencji dla jonów molekularnych TeCDD przy m/z oraz , o ile nie można ich chromatograficznie rozdzielić Związki dioksynopodobne wywołujące potencjalne m/z interferujących jonów Wymagana zdolność rozdzielcza zgodnie z definicją 10% doliny interferencje Tetrachlorodibenzotiofeny 319, Heptachlorobifenyle (HpCBs) Nonachlorobifenyle (NCBs) Tetrachlorometoksybifenyl Eter tetrachlorobenzylofenylowy Eter pentachlorobenzylofenylowy Tetrachloroxanteny Hydroksytetrachlorodibenzofurany Nie rozdzielają się Tetrachlorofenylobenzochinon Nie rozdzielają się Sprzężenie chromatografia spektrometria niskiej rozdzielczości z jonizacją chemiczną Ponieważ natywne PCB jak również 13 C-PCB zawierają izobaryczne jony molekularne których przykładem jest koelucja BDE-47 i PCB-180 na 30m kolumnach typu DB-5 dlatego też coraz częściej wykorzystuje się spektrometry mas niskiej rozdzielczości (już dość rozpowszechnione) z ujemną jonizacją chemiczną (NCI) która umożliwia oznaczenia ilościowe jonów Br - z wysoką czułością, lub z jonizacją strumieniem elektronów (electron impact) EI w przypadku której tworzą się jony [M] + oraz [M-Br 2 ] + z wyższą selektywnością (Sjödin et al., 2001). Aczkolwiek ujemna jonizacja chemiczna oferuje wysoką czułość, szczególnie w przypadku kongenerów PBDE zawierających więcej niż cztery atomy bromu, to technika jonizacji strumieniem elektronów jest techniką z wyboru do analiz PBDE ponieważ umożliwia ona wykrycie jonów molekularnych (lub fragmentów jonów o wysokich masach cząsteczkowych ) prowadząc do większej pewności w identyfikacji. Ponadto jonizacja strumieniem elektronów umożliwia stosowanie znakowanych węglem 13 C 12 standardów wewnętrznych co umożliwia większą precyzję w oznaczeniach kongenerów

4 20 PBDE odmiennie do metody NCI która wykrywa jedynie jony Br - co jest kluczowe w przypadku jednoczesnego oznaczania PCB i PCDD/Fs (CouncilRegulation(EC)2375/2001). NCI pozwala także wykorzystanie najbardziej popularnych detektorów masowych opartych na kwadrupolowych analizatorach mas. Większość danych dotyczących obecności PBDE w próbkach środowiskowych bazuje na oznaczeniach z wykorzystaniem techniki GC- MS w trybie ECNI ECCI - electron capture negative ion jonizacji chemicznej z wychwytem elektronów. W metodzie tej spektrometr pracuje w trybie SIM i monitorowane są jony m/z 79 i 81 a metan jest wykorzystywany jako gaz reakcyjny. Warunki pracy spektrometru są bardzo zależne od jego typu (producenta). Metodyka ta jest selektywna w stosunku do wszystkich związków zawierających atom bromu w cząsteczce w związku z tym wszystkie związki bromoorganiczne mogą generować sygnał i zakłócać rozdzielanie i identyfikację (po czasach retencji) uprzednio zidentyfikowanych związków w mieszaninie wzorców. Właśnie to jest największą wadą techniki wykorzystującej GC-NCI-MS gdzie tetrabromobisfenol A koeluuje z BDE-153 na kolumnach pokrytych fazą stacjonarną zawierającą 5% grup fenylowych co wynika stąd, że analizowane te same jony fragmentacyjne. Sprzężenie chromatografia tandemowa spektrometria mas Ponieważ polibromowane etery difenylowe posiadają masy w zakresie od 248 do 976 Da jest to poza zakresem pracy większości najbardziej popularnych spektrometrów opartych o analizatory kwadrupolowe (typowy zakres ). Dlatego też kwadrupolowe spektrometry mas pracujące w trybie jonizacji elektronowej nie są powszechnie wykorzystywane do tego typu oznaczeń (wyjątek DSQ firmy Thermo, którego zakres pracy sięga do 1050 Da). Technika MS/MS z wykorzystaniem pułapek jonowych jest wskazywana jako wymierna alternatywa systemów HRGC-HRMS do analizy trwałych zanieczyszczeń środowiska takich jak PCB (Larrazabal et al. 2003) PCDFs (Kemmochi et al., 2002, Fabrellas et al., 2004) PBDE (Wang et al., 2005) w próbkach środowiskowych (osadach i ściekach) posiadających wysokie stężenia tych związków. To podejście zapewnia wysoką czułość jak i selektywność oznaczeń. Ponadto zastosowanie ITD jest znacznie tańsze i nie wymaga tak dokładnego a więc czasochłonnego oczyszczania próbek jak w przypadku HRMS. Jednakże możliwość stosowania techniki opartej na pułapkach jonowych została znacznie słabiej rozpoznana jeśli chodzi o próbki biologiczne i żywnościowe, zawierające zwykle znacznie niższe stężenia analizowanych zanieczyszczeń a literatura na ten temat jest ograniczona. Ostatnie badania prowadzone w laboratoriach wydziałów chemicznych w Barcelonie, Madrycie jak i w Politechnice Lubelskiej pokazują możliwość zastosowania GC/ITD-MS/MS do oznaczania PCBs jak i PCDD/Fs w żywności (Gomara et al., 2005; Focant et al.,2001) materiale biologicznym (Naert et al., 2004) natomiast informacje dotyczące oznaczania PBDE są znacznie rzadsze. Tandemowa spektrometria MS pozwala na oznaczenia wykonywane w kilku trybach co przedstawia rysunek 2. Czułość GC-HRMS PTV-LV-GC-MS/MS GCxGC-TOFMS FGC-TOFMS Selektywność Szybkość Rys. 1. Trójkąt analityczny charakteryzujący wybrane metody analityczne mające zastosowanie do analizy związków dioksynopodobnych. mas (Focant, 2005).

5 21 Przemiatanie widma - Full Scan MS Analiza mas (rf scan) napełnianie pułapki jonami Zapis na dysk Analiza produktów wtórnej fragmentacji - Produkt Ion MS/MS Selekcja jonów Analiza mas napełnianie pułapki jonami (rf scan) Dysocjacja jonów (rf excitation) Zapis na dysk Monitorowanie reakcji następczych - MRM Selekcja jonów Selekcja jonów potomnych napełnianie pułapki jonami Dysocjacja jonów (rf excitation) Analiza mas (rf scan) Zapis na dysk Czas Rys. 2. Porównanie cykli skanowania i cykli czasowych wykorzystywanych w czasie pracy pułapki jonowej w różnych trybach pracy: MS 1 - monitoringu wszystkich jonów (full scan monitoring MS 1 ) MS 2 - monitorowania wybranych produktów oraz w trybie monitorowania reakcji następczych MRM.

6 22 Sprzężenie chromatografia spektroskopia emisji atomowej oraz spektrometria mas ze wzbudzeniem plazmowym Detektor Emisji Atomowej -AED Detektor emisji atomowej AED (Atomie Emission Detector) jest szczególnym typem detektora, gdyż jest to jednocześnie detektor uniwersalny (nadaje się do analizy wszystkich typów związków) i specyficzny, bo umożliwia badanie zawartości poszczególnych pierwiastków w składnikach próbki. AED jest szczególnie przydatny do analizy próbek środowiskowych, produktów petrochemicznych, dodatków do polimerów i zawsze kłopotliwych w analizie związków metaloorganicznych. Zasada działania detektora jest następująca: rozdzielone na kolumnie chromatograficznej składniki próbki wprowadza się do indukowanej mikrofalowo plazmy helowej o temperaturze w zakresie K, która powoduje rozpad cząsteczek na wzbudzone atomy. Elektrony wzbudzonych atomów, wracając do niższych stanów energetycznych, emitują promieniowanie charakterystyczne dla danego pierwiastka. Promieniowanie, które trafia do części optycznej detektora, ulega rozszczepieniu na siatce dyfrakcyjnej na charakterystyczne długości fal, rejestrowane przez pozycjonowaną matrycę fotodiod. Ten typ detekcji wykorzystywany był przez Wiedmana i Anderssona [1998] do oznaczania PCDT natomiast nigdy nie był wykorzystywany do oznaczania PBDE w próbkach środowiskowych. Spektrometria mas ze wzbudzeniem plazmowym Spektrometria mas ze wzbudzeniem w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ang. inductively coupled plasma mass spectometry, ICP-MS) jest techniką, w której wykorzystuje się pomiar intensywności strumienia powstałych w plazmie jonów. Wytworzone jony w plazmie sprzężonej indukcyjnie są następnie rozdzielane za pomocą analizatora mas ze względu na ich wartość stosunku masy do ładunku. Do zalet ICP-MS należą bardzo niskie granice wykrywalności wielu pierwiastków na poziomie pg/l uzyskiwane dzięki blisko 100 % wydajności jonizacji w plazmie ICP, duża selektywność i doskonała czułość, które umożliwiają oznaczenie całego spektrum pierwiastków w tym samym czasie, a także określenie stężeń poszczególnych izotopów danego pierwiastka w złożonych matrycach. Próbki są analizowane w postaci ciekłej za pomocą systemu wprowadzającego składającego się z rozpylacza i komory mgielnej. Możliwa jest także analiza próbek w postaci stałej dzięki zastosowaniu techniki odparowania laserowego (ang. Laser Ablation, LA). Technika ta polega na powierzchniowym rozpyleniu materiału próbki za pomocą zogniskowanej wiązki laserowej. Faza gazowa i aerozol są przenoszone do plazmy ICP za pomocą strumienia argonu. Odparowanie laserowe pozwala na ocenę własności powierzchniowych badanych materiałów, a także umożliwia prowadzenie analizy w głąb ciał stałych prawie nie niszcząc badanych obiektów, co ma znaczenie na przykład przy badaniu próbek zawierających związki metaloorganiczne. Z uwagi na łatwość sprzężenia LC-ICP-MS technika ta staje się coraz bardziej popularna w laboratoriach analitycznych wykorzystujących ją do specjacji np. metali. Techniki sprzężone ułatwiają pracę naukową i skracają czas otrzymania wyników badań. Michaił Cwiet uzyskał wyniki swoich badań po kilkudziesięciu minutach od rozpoczęcia doświadczenia, tymczasem obecnie trwa to znacznie krócej, rzędu kilku minut. LITERATURA ABAD E., LLERENE J.L., SAULO J., CAIXACH J., RIVERA J., (2002a), Comprehensive study on dioxin contents in binder and anti-caking agent feed additives, Chemosphere, 46, ABAD E., LLERENE J.L., SAULO J., CAIXACH J., RIVERA J., (2002b), Study on PCDDs/PCDFs and co-pcbs content in food samples form Catalonia (Spain), Chemosphere, 46, ANDERSSON J.T., SCHMID B., (1995), Polycyclic aromatic sulfur heterocycles. IV Determination of polycyclic aromatic compounds in a shale oil with the atomic emission detector, J. Chromatogr. A, 693, ANDERSSON J.T., (2002), Some unique properties of gas chromatography coupled with atomic emission detection, Anal. Bioanal. Chem., 373,

7 23 BUSER H-R., RAPPE C., (1991), Determination of polychlorodibenzotiophenes, the sulfur analogues of polychlorodibenzofurans, using various gas chromatographic mass spectrometric techniques, Anal. Chem., 63, CAI Z., GIBLIN D.E., RAMANUJAM V.M.S., GROSS M.L., CRISTINI A., (1994b), Massprofile monitoring in trace analysis: Identification of polychlorodibenzothiophenes in crab tissues collected from the Newark/Raritan Bay system, Environ. Sci. Technol., 28, CZERWIŃSKI J., (2008) Mechanizmy tworzenia się i rozprzestrzenianie związków dioksyno-podobnych w środowisku, Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, vol 55, FOCANT J-F., PIRARD C., DE PAUW E., (2004), Automated sample preparationfractionation for the measurement of dioxins and related compounds in biological matrices: a review, Talanta, 63, FOCANT J-F., EPPE G., SCIPPO M-L., MASSART A-C., PIRARD C., MAGHUIN- ROGISTER G., DE PAUW E., (2005), Comprehensive two-dimensional gas chromatography with isotope dilution time-offlight mass spectrometry for the measurement of dioxins and polychlorinated biphenyls in foodstuffs. Comparison with other methods, J. Chromatogr. A, 1086, GÓMARA B., HERRERO L., BORDAJANDI L.R., GONZÁLEZ M.J., (2006b), Quantitative analysis of polybrominated diphenyl ethers in adipose tissue, human serum and foodstuff samples by gas chromatography with ion trap tandem mass spectrometry and isotope dilution, Rapid Comm. Mass Spec., 20, HELEN C., LEMASLE M., LAPLANCHE A., GENIN E., (2001), Determination of polychlorodibenzo-p-dioxins and polychlorodibenzofurans by gas chromatography/tandem mass spectrometry and gas chromatography/ triple mass spectrometry in a quadrupole ion trap, J. Mass Spectrom., 36, JAOUEN-MADOULET A., ABARNOU A., LE GUELLEC A.-M., LOIZEAU V., LEBOULENGER F., (2000), Validation of an analytical procedure for polychlorinated biphenyls, coplanar polychlorinated biphenyls and polycyclic aromatic hydrocarbons in environmental samples, J. Chromatogr. A, 886, KINOSHITA M., AKAMATU H., (1962), The Electron Spin Resonance Absorption of the Complexes of Aromatic Sulfur Compounds with Lewis Acids, Bull. Chem. Soc. Jap., 35, LARRAZÁBAL D., MARTÍNEZ M.A., ELJARRAT E., BARCELÓ D., FABRELLAS B., (2004), Optimization of quadrupole ion storage mass spectrometric conditions for the analysis of selected polybrominated diphenyl ethers. Comparative approach with negative chemical ionization and electron impact mass spectrometry, J. Mass Spec., 39, , MARCH R.E., SPLENDORE M., REINER E.J., MERCER R.S., PLOMLEY J.B., WADDELL D.S., MACPHERSON K.A., (2000a), Erratum to A comparison of three mass spectrometric methods for the determination of dioxins/furans, International Journal of Mass Spectrometry, 197, MARCH R.E., SPLENDORE M., REINER E.J., MERCER R.S., PLOMLEY J.B., WADDELL D.S., MACPHERSON K.A., (2000b), A comparison of three mass spectrometric methods for the determination of dioxins/furans, International Journal of Mass Spectrometry, 194, NAERT C., DE SAEGER S., VAN PETEGHEM C., (2004), Development of a gas chromatography/ion trap mass spectrometry based method for the quantification of polybrominated diphenyl ethers and polychlorinated biphenyls in adipose tissue, Rapid Comm. Mass Spec., 18, TONG H.Y., GIBLIN D.E., LAPP R.I., MONSON S.J., GROSS M.I., (1991), Mass profile monitoring in trace analysis by gas chromatography/mass spectrometry, Anal. Chem., 63, WIEDMANN T., SCHIMMEL H., BALLSCHMITER, K-H., (1998), Ion trap MS/MS of polychlorinated dibenzo-p-dioxins and dibenzofurans: confirming the concept of the molar response, Fresenius J. Anal. Chem., 360, ZHU L., MA B., LIANG X., (2008), Quantitative analysis of polybrominated diphenyl ethers in earthworms and soil by gas chromatography coupled to ion-trap tandem mass spectrometry, Rapid Comm. Mass Spec., 22,