KIGNET - IZBOWY SYSTEM WSPARCIA KONKURENCYJNOŚCI POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Określenie istoty pojęć: innowacji i innowacyjności, ze wskazaniem aktualnych uwarunkowań i odniesień do polityki proinnowacyjnej podejście interdyscyplinarne KIGNET - IZBOWY SYSTEM WSPARCIA KONKURENCYJNOŚCI POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej UNIA EUROPEJSKA Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

2 Spis treści Słowo wstępne... 3 Innowacje jako dziedzina gospodarowania - Aleksander Sulejewicz... 7 Innowacje jako proces intelektualny i wdrożeniowy - Władysław Włosiński O innowacyjności - Innowacje jako przedmiot obrotu gospodarczego Wojciech Dominik.. 67 Innowacyjność w sektorze wiedzy Jerzy Woźnicki Dodatek 1: Badania naukowe i innowacje jako inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia: wspólna koncepcja

3 Słowo wstępne Opracowanie Określenie istoty pojęć: innowacji i innowacyjności, ze wskazaniem aktualnych uwarunkowań i odniesień do polityki proinnowacyjnej podejście interdyscyplinarne powstało w ramach partnerstwa strategicznego pomiędzy Krajową Izbą Gospodarczą a Fundacją Rektorów Polskich oraz Instytutem Społeczeństwa Wiedzy. Kolejny projekt, realizowany przez ISW, którego wynikiem jest prezentowana monografia, został przygotowany na podstawie umowy z dnia 10 maja 2006 r. w ramach podsieci Innowacje dla potrzeb realizacji Projektu KIGNET izbowy system wsparcia konkurencyjności polskich przedsiębiorstw finansowanego ze środków Sektorowego Programu Operacyjnego, Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata W skład zespołu wykonawców projektu wchodzą: 1. prof. Jerzy Woźnicki kierownik projektu Rektor Politechniki Warszawskiej w latach , Prezes Fundacji Rektorów Polskich, Dyrektor Instytut Społeczeństwa Wiedzy, Przewodniczący Komitetu przy Prezydium PAN Polska w Zjednoczonej Europie, Przewodniczący Rady Nadzorczej Banku PEKAO S.A. 2. prof. Wojciech Dominik - Dyrektor Uniwersyteckiego Ośrodka Transferu Technologii Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Pracowni Elektronicznej w Instytucie Fizyki Doświadczalnej na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, 3. prof. Aleksander Sulejewicz - Katedra Ekonomii, Szkoła Główna Handlowa 4. prof. Władysław Włosiński - Prorektor ds. Nauki Politechniki Warszawskiej w latach , Przewodniczący Wydziału IV Nauk Technicznych Polskiej Akademii Nauk. Pojęcie innowacja wprowadzone na początku XX w przez J.A. Schumpetera w odniesieniu do działalności gospodarczej w szerokim znaczeniu polega na: 1. wprowadzeniu do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie dotychczas istniejących, 2. wprowadzeniu nowej lub udoskonalonej metody produkcji, 3. otwarciu nowego rynku, 4. zastosowaniu nowego sposobu sprzedaży lub zakupów, 5. zastosowaniu nowych surowców lub półfabrykatów, 6. wprowadzeniu nowej organizacji produkcji.

4 Rozumieć więc można innowacje jako tworzenie zmian obejmujących transformację nowej idei lub technologicznego wynalazku w rynkowy produkt lub proces. Częściej jednak innowacje definiuje się jako pomyślną ekonomicznie eksploatację nowych rozwiązań. Innowacyjność gospodarki to zdolność i chęć podmiotów gospodarczych do ciągłego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce gospodarczej wyników badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów, wynalazków, doskonalenia i rozwoju wykorzystywanych technologii produkcji materialnej i niematerialnej (usługi), wprowadzania nowych metod i technik w organizacji i zarządzaniu, doskonalenia i rozwijania infrastruktury oraz zasobów wiedzy. Innowacyjność gospodarcza dotyczyć może zarówno sektora produkcji jak i sektora usług i obejmować wszelkie czynniki prowadzące do powstania nowej jakości. W Polsce innowacyjność utożsamiana jest jednak przede wszystkim z wykorzystaniem w procesie produkcji materialnej i niematerialnej wyników prac badawczo-rozwojowych, współpracą podmiotów gospodarczych i instytucji naukowych oraz z nowymi technologiami. Wydaje się, że taka zawężona interpretacja błędnie charakteryzuje pożądany obszar działań zmierzających do podniesienia poziomu innowacyjności krajowej gospodarki. Definicja innowacji obejmie przedmiot, proces, podmiot, rezultat oraz ramy czasowe. Odróżniamy wynalazczość (invention) od innowacyjności (innovation). Typologia innowacji sugeruje podziały innowacji np. na technologiczne ( twarde ), organizacyjne ( miękkie ) i odnosi się do odmiennych mechanizmów osiągania korzyści z innowacji. Model innowacji odnosi się do etapów działań innowacyjnych w gospodarce rynkowej (analiza potencjału rynkowego, projekt technologiczny testowanie, modyfikacja, produkcja, dystrybucja, marketing). Analiza struktur rynkowych (konkurencja, monopol) wnosi lepsze zrozumienie dynamiki produkcji innowacji (np. duże versus małe firmy), analiza instytucjonalna obejmuje wątek intelektualnych praw własności (np. konflikt wartości: szerokie upowszechnianie zdobyczy nauki motywowanie innowatorów i zapewnianie godziwych przychodów firmom). Problematyka ta obejmuje też wątek mierzenia innowacji/ innowacyjności w skali gospodarki narodowej, co pozwala na wskazanie miejsca (słabości) Polski na tle Unii Europejskiej. Technologie, patenty, prace badawcze i rozwojowe o potencjalnej użyteczności gospodarczej są domeną nauk przyrodniczych i technicznych. Stąd największe oczekiwanie na generowanie nowatorskich technologii użytecznych w praktyce gospodarczej adresowane jest do instytucji nauki przyrodnicze i techniczne uprawiających. Wydaje się jednak, że takie oczekiwania są adresowane niewłaściwie. Tworzenie w systematyczny i zorganizowany

5 sposób nowych technologii nie stanowi o racji bytu uczelni i nie powinno o podstawach jej bytu przesądzać. Naturalnym generatorem innowacji jest firma, dla której wprowadzanie nowych, innowacyjnych produktów jest warunkiem rozwoju i skutecznej konkurencji. Rola firmy w procesie tworzenia innowacji na ogół sprowadza się do określenia nowego produktu i jego cech, określenia oczekiwań rynku, zainwestowania środków finansowych i wdrożenia produkcji. W procesie innowacyjności uczelnie i instytuty naukowe są dostarczycielami technologii i wiedzy niezbędnych do technicznego wytworzenia produktu. Mechanizm ten zadziała skutecznie pod warunkiem zaistnienia naturalnego partnerstwa - obustronnie korzystnego, między sferą nauki a sferami gospodarczymi. Powstanie innowacyjnego środowiska sprzyja przyspieszaniu procesu rozwoju gospodarczego opartego na wiedzy. Na podstawie analizy doświadczeń w krajach wiodących pod względem technologicznym wymienić można cechy pozwalające wyodrębnić innowacyjne środowisko przedsiębiorczości z otoczenia. Na specyficzne charakterystyki innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości mogą składać się: obszar geograficzny, infrastruktura i zasoby materialne, zbiór działających w jego obrębie aktorów (przedsiębiorstw, instytucji badawczych i edukacyjnych, lokalnych władz publicznych, kompetentnych i wykwalifikowanych osób), logika organizacyjna (zdolność do współpracy), logika uczenia się (zdolność do zmian). Jedną z form działania innowacyjnego środowiska są parki naukowo-technologiczne. Uczelnie i instytuty przedsiębiorcze, a zwłaszcza te, które mają lub będą miały w większym stopniu charakter przedsiębiorstw akademickich lub badawczych (do tej grupy należą co najmniej niektóre niepubliczne szkoły wyższe oraz powinny należeć samodzielne jednostki badawczo-rozwojowe), w większym stopniu niż klasyczne uniwersytety mogą odwoływać się w sprawach swojej organizacji, sposobu zarządzania i gospodarki do rozwiązań stosowanych w firmach komercyjnych. Klasyczne uczelnie uniwersyteckie oraz placówki nauk podstawowych nie będą mogły tego czynić wprost i bez umiaru, bez zagrożeń dla swojej tożsamości. Można przewidywać jednak, że w procesie swej ewolucji, której fundamentem muszą stać się innowacje systemowe procesie mającym na celu dostosowywanie się do zmieniających się warunków działania wynikających ze zmian w otoczeniu będą one w coraz większym stopniu odwoływać się do nowej wiedzy i doświadczeń oraz wyników innowacyjnych prac badawczych o charakterze specjalistycznym i dedykowanym. Prace te służąc nowej proinnowacyjnej polityce naukowej i edukacyjnej państwa prowadzone są w interdyscyplinarnym obszarze określonym przez następujące słowa kluczowe: badania nad szkolnictwem wyższym (research into higher education), zarządzanie uniwersytetem (university managment), edukacja inżynierów i inżynieria

6 edukacji (engineering education) oraz naukoznawstwo (science of science). W zakresie instrumentarium systemowego, dotyczącego proinnowacyjnych mechanizmów w sektorze wiedzy, przy rozwiązywaniu konkretnych problemów niezbędne jest odwołanie się do ekonomii, organizacji i zarządzania, prawa i administracji, sztuki biznesu oraz finansów. Łącznie, cała ta problematyka składa się na obszar innowacyjności własnej instytucji sektora wiedzy. Bez postępu w tej dziedzinie trudno byłoby oczekiwać większego wkładu tego sektora w rozwój innowacyjności w kraju. Chodzi zwłaszcza o kreowanie nowych relacji między uczelniami i instytutami badawczymi a korporacjami i innymi podmiotami życia gospodarczego. Z tą intencją, wspólnie z Krajową Izbą Gospodarczą, oddajemy do rąk czytelników naszą publikację.

7 Innowacje jako dziedzina gospodarowania Aleksander Sulejewicz Wprowadzenie Niniejszy rozdział ukazuje w wielkim skrócie kilka najważniejszych problemów innowacji spośród tych, jakie zauważa i podejmuje w analizie ekonomista. Przyjętą perspektywą jest mikroekonomia, tj. spojrzenie na całokształt innowacji i innowacyjności przez pryzmat decyzji poszczególnych osób (poziom indywidualny), przedsiębiorstw (poziom organizacyjny), decydentów publicznych lokalnych i ogólnonarodowych (poziom lokalny i narodowy), negocjatorów układów międzynarodowych (poziom regionalny dla Polski Unii Europejskiej i globalny). Nie wyczerpiemy nawet w nikłym procencie zawartości problematyki ani nie wnikniemy w złożoność (complexity) procesów i struktur gospodarczych i społecznych decydujących o innowacjach we współczesnym społeczeństwie. Ekonomiści, podobnie jak przedstawiciele innych nauk (a niektórzy skłonni są twierdzić, iż nawet w większym stopniu) przekazują nam to, co wiedzą, przypuszczają albo i zgadują w kwestii istoty procesów innowacyjnych i czynników je określających. Ujawnione poniżej twierdzenia, przekonania, rozróżnienia i zalecenia w czysto akademickim tekście powinny zostać obudowane rozmaitymi ograniczeniami, kontrprzypadkami, alternatywnymi ujęciami i refleksją nad zastosowaniem ekonomii samej w dziedzinie tak niezwykłej i obejmującej twórczość, odkrywanie, inspirację, powstawanie nowego. Mamy nadzieję, że ujęcie przedstawione w tym rozdziale przyczyni się w drobnej mierze do szerszego zrozumienia złożonej problematyki i da asumpt do formułowania programów indywidualnej przedsiębiorczości jak i polityki wspierania innowatorów. 1. Pojęcia podstawowe Definicji innowacji jest wiele. Ekonomiści dopracowali się kilku, kilkunastu określeń odnoszących się zwykle do zmiany idei, praktyk lub obiektów, z którymi powiązane są (1) nowatorstwo lub twórczość oparte na ludzkiej pomysłowości oraz (2) powodzenie w ich zastosowaniu. 1 OCDE określa innowacje jako naukowe, technologiczne, organizacyjne, finansowe, i handlowe działania niezbędne do stworzenia, wdrożenia i komercjalizacji 1 O. Grandstrand, The Economics and Management of Intellectual Property. Towards Intellectual Capitalism, Edward Elgar, Cheltenham, 1999.

8 nowego lub udoskonalonego produktu lub procesu 2. W komunikacie Komisji Europejskiej COM(1995) 688, zgodnym z rozumieniem innowacji i konkurencyjności zawartym w Strategii Lizbońskiej innowacja to odnowienie i poszerzenie zakresu produktów i usług oraz ich rynków; ustanowienie nowych metod produkcji, podaży i dystrybucji; wprowadzenie zmian w zarządzaniu, organizacji pracy, oraz warunkach pracy i umiejętnościach siły roboczej. 3 Badania porównawcze definicji 4 sugerują uwypuklenie pięciu czynników: 1) przedmiot innowacji : są nią produkt lub usługa, proces, strategia; 2) proces generowania innowacji : to sekwencja (seria) działań, zmian, lub funkcji mających na celu udoskonalenie lub nowe wykorzystanie (implementacje); 3) podmiot innowacji : jednostka, w ramach której i dla której innowacje są tworzone (mogą to być firmy sektora prywatnego i publicznego, organizacje komercyjne i nie nastawione na zysk, administracja publiczna, wreszcie określone geograficznie regiony, obszary narodowe lub świat jako całość (gospodarki, rynki, społeczeństwa); 4) rezultat innowacji : efekt lub skutek wdrożenia innowacji w zdefiniowanej wyżej jednostce (podmiocie); mogą nim być np. wzrost gospodarczy, poziom dobrobytu społecznego, rentowność, itp.; 5) ramy czasowe innowacji : okres, w jakim innowacje zachodzą lub mają się realizować (w Oslo Manual eksperci-biurokraci posługują się terminem okres sprawozdawczy period under review ). Z definicją innowacji jest zapewne trochę jak z zasadą nieoznaczoności Heisenberga: dokładne opisanie działań przedsiębiorcy czyni z jego aktywności coś rutynowego, co przeczy uznaniu jej za innowację. 5 Ekonomiczny sens innowacji lepiej uchwycimy przeprowadzając kilka rozróżnień pojęciowych. Wynalazek (invention) to efekt ludzkiej pomysłowości, ale niekoniecznie związany z jakimkolwiek zastosowaniem. Wynalazek staje się innowacją (innovation) dopiero wtedy, gdy sprawdzi się w gospodarce, czyli w gospodarce rynkowej odniesie sukces handlowy. Zaspokajanie ludzkiej ciekawości, kombinowanie, bricolage stanie się innowacją tylko przy 2 OECD, The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, (Oslo Manual), Paris COM (1995) Innovation Definition. Comparative assessment. Draft developed under GNU Free Documentation License, 5 I. M. Kirzner, Discovery and the Capitalist Process, Chicago, University of Chicago Press, Chicago. Kirzner to najwybitniejszy obecnie przedstawiciel tzw. szkoły austriackiej w ekonomii uwypuklającej znaczenie innowacji i przedsiębiorczości (zaliczymy do niej i Josefa Schumpetera)

9 istnieniu kontekstu instytucjonalnego umożliwiającego społeczne uznanie rezultatu takich działań. Odkrycie (discovery) nie jest wytworem człowieka, w tym sensie, że stanowi jedynie ujawnienie uprzednio istniejącego stanu faktycznego w przyrodzie (np. złoża minerałów lub sformułowanie prawa naukowego). Stanowi oczywiście efekt pracy twórczej, być może zastosowania nowatorskich metod, ale sam rezultat nie może np. zostać opatentowany. 6 Dyfuzja (diffusion) jest pojęciem określającym proces rozpowszechniania się innowacji (właśnie, a nie wynalazku czy odkrycia) w populacji ludzi, organizacji, społeczeństw narodowych. W procesie dyfuzji przyjmowana przez nowe podmioty innowacja zazwyczaj ulega zmianom (socjologowie mówią czasem zwłaszcza w przypadku tzw. innowacji miękkich o przetłumaczeniu translation lub nawet o nowym wydaniu (edition) sukcesu. 7 Sukces (techniczny, handlowy, finansowy, gospodarczy) oznacza powodzenie działań w takich sferach jak: realizacja w praktyce technicznych specyfikacji wynalazku, znalezienie komercyjnego zastosowania i osiągnięcie wystarczającej sprzedaży, osiągnięcie zadowalającej stopy zwrotu z inwestycji (lub przynajmniej wyjścia na swoje break-even), stworzenia kompleksu gospodarczego (łańcucha rent) 8 wokół produktu, usługi lub procesu. Oznacza wpływ innowacji na otoczenie. Imitacja (imitation) to duplikacja, powtórzenie, lub (niemal) reprodukcja pomysłów, idei, działań lub przedmiotów dotychczas uznawanych za innowacje lub wynalazki. Podobnie jak w przypadku dyfuzji, imitacja może prowadzić od prostego kopiowania do mniej lub bardziej istotnych zmian w przedmiocie wynalazku a nawet powtórnej innowacji, gdy uda się przeskoczyć oryginał (leap-frogging) udoskonalając go. Według znanego powiedzenia Petera Druckera, celem biznesu jest stwarzanie klienta. W tym kontekście dwa są główne zadania: marketing i innowacje. Marketing zaspokaja istniejące potrzeby klientów, innowacje idą o krok dalej i usiłują zaspokoić potrzeby przyszłe. 9 Drucker zwraca uwagę, że innowacja to nie nauka lub technologia, lecz wartość (użytkowa), którą można zmierzyć jej wpływem na otoczenie. Dostosowując do zagadnienia 6 Aczkolwiek silne tendencje zmian w prawie patentowym i ogólnie określania praw własności, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych wskazują na rozszerzające stosowanie wykładni w tej mierze. Przyznajmy, że rozróżnienie odkrycia i innowacji nie jest jednoznaczne. 7 Czarniawska, B., Sevón, G. (red.) Translating Organizational Change. New York: Walter de Gruyter. 8 Łańcuch wartości, łańcuch rent to pojęcia opisujące zgrupowanie zyskownych działań wokół jakiegoś produktu lub usługi. Por. M. Porter, Competitive Advantage, Free Press, New York, 1985, David P. Baron, Business and Its Environment, 5 th Edition, Prentice Hall, P. Drucker, Management, Tasks, Responsibilities, Practices, Harper and Row, New York 1974.

10 innowacji marketingową macierz Ansoffa można przedstawić schematycznie warianty innowacji (na przykładzie innowacji technologicznej) kontekście postaci poniższej tablicy (Tablica 1): Tablica 1. Warianty strategiczne innowacji. Zmodyfikowana macierz Ansoffa. Istniejące dobra i usługi Nowe dobra i usługi Nowa technologia Tańsze wytwarzanie lub Radykalna innowacja wyższa jakość dotychczasowych dóbr Istniejąca technologia Tradycja, stabilność, ciągłość: zastane produkty i procesy 10 Rozszerzanie zastosowań znanych technologii do tworzenia nowych dóbr i usług Źródło: opracowanie własne W tablicy zawarte jest rozróżnienie odnoszące się do przedmiotu: innowacja produktowa (efekt) i procesowa (produkcyjna). Aczkolwiek spór, która jest ważniejsza jest tu bezprzedmiotowy, ekonomiści podkreślają wagę przełomowych innowacji w procesach produkcyjnych, uruchamiających nowe dziedziny, gałęzie, lub w przypadku tzw. technologii ogólnego zastosowania (general purpose tehcnologies GPT) całych struktur przemysłowych (maszyna parowa, komputer). 11 Ogólne typy innowacji Poniższa typologia innowacji daje ogólny pogląd na zakres zjawisk dających się opisać pojęciem innowacji i przeanalizować aparatem ekonomisty. Tablica 2 Typologia innowacji Typ innowacji Cechy praw własności intelektualnej Technologiczna (zmiana Daje się ochronić kontekście wiedzy) patentem/ami Techniczna (zmiana Daje się chronić tajemnicą artefaktów handlową, prawami autorskimi ucieleśniających wiedzę) (copyright), znakiem Innowacja usługowa (service): usługi informatyczne, handlowym, marką itp. Nie daje się ochronić patentem (na ogół) Technologie wspierające Komentarze / przykłady Koło, telefon, tranzystor Gazeta, transplantacja serca, nowy kierunek studiów 10 Wnikliwy czytelnik zauważy, że kratka [istniejące / istniejące] odpowiada założeniom standardowej ekonomii neoklasycznej, tj. paradygmatowi, dominującemu kierunkowi ekonomii, takiej jaka jest nauczana obecnie w szkołach wyższych w Polsce. Nie dziwi zatem rozpowszechnienie się innowacji w samej ekonomii, tj. nauczanie ekonomii ewolucyjnej, behawioralnej, kognitywnej lub instytucjonalnej w przodujących pod względem dynamiki postępu technicznego i organizacyjnego krajach Zachodu. Por. także odnośnik Carlaw, K. R.Lipsey, A model of GPT-Driven Sustained Growth,

11 telekomunikacyjne, medyczne, finansowe, edukacyjne, itp. Innowacje finansowe Innowacje organizacyjne / zarządcze Innowacja marketingowa / dystrybucyjna Innowacja instytucjonalna Inne typy: społeczna, prawna, polityczna, kulturowa, (supporting) dają się ochronić patentem Daje się chronić tajemnicą handlową, prawami autorskimi, znakiem handlowym Nie daje się ochronić patentem Łatwo daje się imitować, choć dyfuzja może być powolna Nie daje się ochronić patentem (na ogół) 12 Daje się chronić tajemnicą handlową Dyfuzja bywa powolna Nie daje się ochronić patentem Technologie wspierające (supporting) dają się ochronić patentem Nie daje się ochronić patentem Dyfuzja bywa powolna Kulturowa innowacja daje się ochronić intelektualnymi prawami własności (IPR) Opcje, papiery zamienne, certyfikaty depozytowe, polisy ubezpieczeniowe Struktura organizacyjna (np. dywizjonalna M) PERT, kanban, just-in-time, toyotism, TQM, Supermarket, sprzedaż za pośrednictwem poczty, internetu tele-marketing, System patentowy, spółka z o.o., Franczyza, MBA, Unia Europejska Opera, konwencja Gerbera (4 ), Źródło: O. Grandstrand,, zmodyfikowana, cyt. wyd. s. 57 Inne typologie uwypuklają podejście zarządcze: menedżer identyfikuje innowację w każdym stadium łańcuch wartości, tj. etapie dostarczania produktu lub usługi na rynek. Spotkamy wówczas na przykład podział na: - innowacje produktowe - postęp w metodach produkcji - identyfikację nowych źródeł podaży - odkrycie nowych rynków zbytu - wprowadzenie nowych sposobów organizacji biznesu. Można także wyróżnić (lub dodać) zastosowanie nowych surowców (produkcja, podaż) lub nowych sposobów sprzedaży lub zakupów (rynki). W kontekście innowacji, istotne jest mówienie o wszelkich aspektach prowadzenia interesów, nie tylko o dokonaniach naukowca czy inżyniera. Rozróżnienie na innowacje technologiczne ( twarde ) i organizacyjne ( miękkie ) podkreśla łatwość/trudność identyfikacji efektu działań innowacyjnych. Innowacjom miękkim trudno jest czasami przypisać rolę sprawczą, a niekiedy ujawniają się i to dość szybko nawet efekty niezamierzone. 12 Przypis.. Business ideas, business concepts podlegają już ochronie patentowej w USA. Powstają wyspecjalizowane firmy prawnicze patentujące co się da.

12 Socjologiczne aspekty innowacji Owo kompleksowe podejście jest charakterystyczne dla odkrytego z niejakim opóźnieniem ekonomisty austriackiego Josefa Schumpetera, który podkreślał dynamiczny charakter kapitalizmu i stawiał u podstaw tego dynamizmu osoby przedsiębiorców, jako działających w warunkach niepewności, niewiedzy, permanentnej nierównowagi systemu gospodarczego, popychających układ ku nowym nietrwałym i przejściowym stanom równowagi. 13 Dogłębna analiza dynamiki społecznej i innowacji była w naukach społecznych nieczęstym zjawiskiem. Konotacje innowacji przez wieki były negatywne. 14 Teoretycy innowacji podkreślają wywrotowy charakter działalności mającej wprowadzić do obiegu społecznego nowe idee, wytwory, czy systemy. Paralele między intelektualistą ( kimś, kogo zadaniem jest publiczne zadawanie kłopotliwych pytań, stawianie czoła ortodoksji i dogmatowi 15 ), naukowcem, w tym przedstawicielem nauk społecznych, a innowatorem w gospodarce, polityce lub kulturze są wystarczająco bliskie by ich nie pominąć. Jest tak, dlatego że w istocie wszelka nowa wiedza jest w jakiś sposób wywrotowa (subversive). 16 Istotą działalności innowacyjnej jest konfrontacja z zastanym światem, niezgoda na dotychczasowy sposób myślenia i działania a zatem na pełnienie roli dewianta (w socjologii funkcjonalistycznej lat 1950.), odszczepieńca naruszającego równowagę organizacyjną lub społeczną. Psychologiczne profile innowatorów ujawniają cechy buntownicze, uparte ponad akceptowaną miarę dążenie do celu, odwagę osobistą i cywilną, niestandardowość myślenia. Nie ma nic za darmo, mawiają ekonomiści 17 i oczekiwanie, iż (przyszłymi) innowatorami staną się grzeczni uczniowie i potulni pracownicy jest iluzją. Socjologowie innowacji podkreślają także, iż sukcesy innowatorów, w znacznie mniejszym stopniu niż się to potocznie wydaje, przypisać można jedynie cechom osobistym, wyjątkowości przedsiębiorcy. Umiejętna perswazja, uruchamianie wiedzy i motywacji otoczenia, podłączenie do wielu bogatych w kontakty sieci społecznych, przywództwo stanowią, 13 Historycy myśli ekonomicznej zauważają wpływ w tej mierze na Schumpetera idei Karola Marksa i jego wizji nieuchronnej dynamiki kapitalizmu. Sławetne akapity Manifestu komunistycznego podkreślają niemożność istnienia burżuazji w ekonomii (neo)schumpeterowskiej użyto by terminu przedsiębiorcy bez nieustannego rewolucjonizowania metod i środków produkcji - dziś powiemy wszystkich etapów łańcucha wartości. 14 It is the duty of private men to obey, and not to make innovation of states after their own will 1597, Hooker, Eccl, Pol. v, xiii, 11. a Province so inclined to tumults and innovations cytaty z: Oxford English Dictionary za: R. Morck, B. Yeung, 2001, The economic determinants of innovation, Industry Canada, Occasional Paper E. Saïd, Representations of the intellectual, Vintage Books, New York, 1996, s L.K. Mytelka, K. Smith, Innovation Theory and Innovation Policy. Bridging the Gap, UNU/TECH, p.2. DRUID Conference Przypisywane jest to nobliście Miltonowi Friedmanowi, przedstawicielowi neoliberalnej szkoły z Chicago.

13 ich zdaniem, fundamentalny aspekt innowacji. Jako ważne aspekty roli innowatora podkreśla się bycie opiniotwórczym liderem (ktoś kto ma wpływ na zachowania innych), sprawcą zmiany (change agent) (ktoś kto dodatnio wpływa na decyzje o innowacji, poprzez bycie mediatorem pomiędzy elementami systemu społecznego), pomocnikiem zmiany (change aide) ktoś kto uzupełnia agenta zmiany, mający częstszy kontakt z klientami, ktoś kto może mieć mniejszą wiarygodność co do kompetencji, ale cieszy się większym zaufaniem w środowisku). 18 To szkicowe podkreślenie aspektów społecznych i kulturowych działań innowacyjnych sugeruje, iż rola społeczna przedsiębiorcy innowatora jest trudna, bywa nad wyraz niewdzięczna i wymaga wiedzy, postaw i systemów wartości często dalekich od konwencjonalnych zasad. Gospodarka Stanów Zjednoczonych, bez wątpienia stanowiąca dla wielu wzór układu proinnowacyjnego, wpisuje się w swoistą ścieżkę rozwojową społeczeństwa Ameryki Północnej. Jeden z typów charakteryzującej je zmiany społecznej ilustruje tak typowy dla kultury amerykańskiej mit transformacyjnego outsidera. Jeśli mitologie narodowe stanowią znaczący kulturowy wyznacznik funkcjonowania biznesu, to, z punktu widzenia innowacyjności, warto jest być może subsydiować raczej mit amerykańskiej przedsiębiorczości kosztem reprodukcji mitu sarmackiego. 2. Modele innowacji zachodzi. Popatrzmy na proces innowacji z punktu widzenia przedsiębiorstwa, w którym 1) Model cyklu życia produktu Model cyklu życia produktu jest marketingowym ujęciem etapów wprowadzania nowego produktu na rynek i jego popytowych perypetii na nim aż do momentu zejścia ze sceny. Zmienną oceniającą sukces innowacji jest wielkość przepływów pieniężnych (cashflow), jeden z kluczowych finansowych wyznaczników powodzenia w interesach. Wielkość nakładów inwestycyjnych na badania i wdrożenia (B+R, R&D), nakładów marketingowych, nakładów produkcyjnych (urządzenia, szkolenia itp.) (obszar cytryn i pomarańczy pod kreską ) powinna się zwrócić poprzez wpływy ze sprzedaży produktu lub usługi pomniejszone o koszty bezpośrednie i pośrednie (obszar zielonej nadwyżki). 18 R. Clarke, A Primer on Diffusion of Innovations Theory,

14 Przychody, koszty t Nakłady Rys. 1. Model cyklu życia produktu Krzywe ilustrujące zachowanie się poszczególnych pozycji w rachunku przepływów sygnalizują momenty i sekwencje ponoszenia wydatków i pojawiania się nadwyżki. Inwestycje badawczo-wdrożeniowe rozpoczynają cykl, po nich następują inwestycje promujące przyszły produkt i tworzące rynek, wreszcie na dość zaawansowanym stadium realizuje się fizyczne inwestycje w sprzęt, zatrudnia się siłę roboczą i ją szkoli. Jest okres równoległego ponoszenia wszystkich tych nakładów, jako że trwać mogą prace adaptacji produktu do innych rynków lub masowej skali produkcji, automatyzacji itp. Wykreślone krzywe ilustrują typowy przebieg zakończonego powodzeniem procesu innowacji. Inne warianty pokazać można dodając zarówno inwestycje pod kreską jak i nad kreską przez generowaną przez nie sprzedaż w przypadku udoskonalenia produktu, wypuszczenia jego nowej wersji 19 itp. W tym przypadku pojawia się możliwość kanibalizacji, tj. zjadania udziału w rynku produktu w wersji dotychczasowej przez wersję nowszą. Może to się w 19 Wprowadzanie nowych wersji produktu jest ważnym narzędziem konkurowania. Firma może wypuszczać (pseudo)wersje częściej niż jest to obiektywnie uzasadnione, aby utwierdzić klientów w tym, iż ciągle doskonali swój wytwór oraz, co jeszcze ważniejsze, aby zniechęcić konkurentów do wejścia na rynek lub w ogóle to uniemożliwić. Bill Gates zyskał w latach 90. przydomek wicehrabiego oparów vice-count of vapor (vapour ang. przen. fantazja) w Dolinie Krzemowej z racji wielokrotnego anonsowania wprowadzenia na rynek kolejnej wersji systemu Windows nie mając po temu podstaw (i usprawiedliwiając się np. złożonością, powolnością pracy swoich programistów ). To tylko jeden z wielu przykładów zachowań niekonkurencyjnych firmy, która dla wielu stanowi wzór innowacji. Nie jest to do końca prawdą.. Microsoft niewiele ze swoich produktów wymyślił in-house. Firma Microsoft jest raczej szybkim naśladowcą (fast follower). Liczne swoje innowacje Microsoft ukradł, np. firmie Apple (i zapłacił odszkodowanie). Patrz niżej.

15 sumie opłacać, jeśli postęp techniczny jest tak szybki, że jeśli nie zrobi tego sama firma (np. strategia firmy Intel w przypadku procesorów do komputerów osobistych) to uczyni to konkurent. Nieciągłe krzywe pokazują nowe pokolenia produktów (generations) ilustrujące radykalne innowacje, punkty przeskoku technologicznego itp. (rys. 2). t Rys. 2. Model cyklu życia produktu. Innowacje: nieciągłość pokoleń produktów Na rys.3 ukazujemy arenę innowacji 20 sygnalizując wielopoziomowy charakter trajektorii innowacji. Trzy wymiary areny to technologia, zastosowania i grupy konsumentów/klientów. 21 Zaletą tej ilustracji w porównaniu z poprzednimi jest wyraziste ukazanie procesu innowacji jako jedności dwóch systemów: techniki i biznesu. Innowator (zainteresowany zastosowaniami), który lekceważy lub mylnie rozpoznaje swoje siły względem rywali w dwóch pozostałych wymiarach nie osiągnie pożądanego rezultatu. Po określeniu swojej pozycji 22 innowator kreśli (tutaj: trójwymiarową) mapę drogową 23 zaznaczając otwartą ewolucję technologii, zastosowań i modeli konsumpcji. Oś czasu na rysunku 3 ukrywa w istocie trzy niezależne osie czasu uwzględniające odrębną dynamikę owych procesów. 20 R.G. Cooper, Winning with new products: accelerating the process from idea to launch, 1993, Addison Wesley 21 Janszen słusznie zaznacza konieczność uzupełnienia areny innowacji o czwarty wymiar organizacji. Kwestię tę wprowadzamy niżej. 22 To sformułowanie ukrywa nietrywialną analizę pozycjonowania zasobów zawdzięczającą wiele działowi mikroekonomii pod nazwą industrial organization. 23 Podobnie jak wyżej, określenie to (roadmap, roadmapping) ukrywa nowatorskie metody prognostyczne stosowane dla potrzeb planowania rozwoju technologii i innych działań w warunkach niepewności, nieliniowości (teoria chaosu).

16 Rynki / grupy konsumentów Zastosowania Technologie Rys. 3 Trajektoria innowacji Źródło: R.G.Cooper, j.w. 2) Model działań Modele działań mogą być opisowe albo normatywne. Ich autorzy sugerują sekwencję działań taką, jaka zwykle cechuje, ich zdaniem, zjawisko innowacji lub też, jaką powinny mieć projekty innowacyjne. Najprostsza sekwencja to trzyetapowy wyścig ku rynkowi: a) Etap pomysłów i idei b) Etap badań i wdrożeń (B+R) i oprzyrządowania technologią c) Etap komercjalizacji Tablica 3 ilustruje etapy realizacji innowacji, typowe działania, ważne decyzje i momenty procesu w przedsiębiorstwie. Zrozumiałym jest, iż proces ten nie przebiega linearnie, jak po sznurku i jego złożoność, nieregularność zależy od wielkości, skali, trudności, stopnia przełomowości i innych czynników. Wiele z tych i innych nie wspomnianych działań przebiega w trybie iteracji i stopniowych przybliżeń. Zarządzanie projektami (project management) stanowi niezbędną umiejętność w przedsiębiorstwie chcącym odnosić sukcesy innowacyjne. Np. atutem firmy Microsoft jest szybkość (m.in. meta-projektowanie sekwencji procesu innowacji na zakładkę ) i frontalność ataku na kluczowych etapach (zakupienie od konkurenta jego produktu i zmasowane zatrudnienie własnych pracowników - programistów, np. w skali 100:1, aby w kilka miesięcy, już pod

17 własną marką wypuścić czasem znacznie udoskonalony, ale nie tu wymyślony, produkt.) Przy okazji dodajmy, że jest to przykład przełamania nadspodziewanie często występującej bariery absorpcji innowacji w postaci tzw. syndromu obcości (not invented here NIH). Uczenie się zawsze i od każdego zapewne zawsze było dobra strategią, a w dobie dzisiejszej należy już do tzw. kluczowych wyznaczników powodzenia (key success factors), tj. czynników niezbędnych w ogóle dla zaistnienia na rynku, nie mówiąc już o wymogach sukcesu. Tablica 3 Etapy realizacji innowacji, typowe działania, ważne decyzje i momenty Etap pomysłów i idei Etap badań i wdrożeń (B+R) i Etap komercjalizacji oprzyrządowania technologią Poszukiwanie, generowanie, ocena pomysłów Praca nad pomysłami, stadium koncepcyjne i wynalazcze Wstępna analiza biznesowa Opukowanie (skaning) technologii i planowanie Źródło: O.Granstrand, op. cit. s. 66. zmodyfikowana. Specyfikacja techniczna i technologiczna Włączenie wiodących użytkowników, dostawców i innych partnerów 24 Analiza rynku / użytkownika Wstępny projekt (design) i wynalazki Nabycie technologii z zewnątrz Wewnętrzne B+R Eksperymenty Tworzenie wersji projektu (design i redesign) Analiza wytwarzalności (manufacturability) Testowanie Składanie wniosków patentowych Przygotowanie narzędzi (tooling) i projektowanie zakładu pilotażowego Przygotowanie prototypów Włączenie generalnych dostawców Plan marketingowy Rachunek efektywności inwestycji Strategia rynkowa i nierynkowa Strategia działań operacyjnych Rozpoczęcie wytwarzania, partia zerowa itp. Test marketingowy Rekrutacja i szkolenie personelu handlowego (sprzedaży) Rozpoczęcie akcji marketingowych Wejście na rynek (Roz)budowa międzynarodowej organizacji marketingu Wejście na rynki zagraniczne Rozszerzanie zakresu zastosowania Rozpoczęcie produkcji masowej i masowego marketingu Reorganizacja / zmiany w zarządzaniu Podobne podejście, lecz wyróżniające większą liczbę etapów ilustruje rys Do nowych tendencji w działalności innowacyjnej należy włączanie klientów..

18 Wśród decyzji, jakie należy podjąć na etapie B+R i pozyskiwania technologii wymienić należy: co wprowadzić to specyfikacji technologii, co wyprodukować samemu, a co zakupić lub skooperować (make-or-buy-or-ally), 25 kiedy i co opatentować, jak wytwarzać prototypy, z którymi klientami przeprowadzić testy produktu (np. aby uniknąć przecieków). Rysunek 5 ukazuje możliwość bardziej złożonej konceptualizacji: sprzężenia zwrotne, działania paralelne, itp. a) Innowacja napędzana przez naukę i technologie Badania podstawowe (Nauka czysta ) Wdrożenia, technologie (nauka stosowana) Wytwarzanie Marketing b) Innowacja napędzana przez potrzeby i popyt Popyt (potrzeby rynkowe) Badania i Rozwój Wytwarzanie Sprzedaż Rys. 4. Tradycyjne spojrzenie na siły napędzające innowację: a) nauka i technologia, b) popyt rynkowy Źródło: O. Granstrand, J.Sigurdson, Technological and Industrial Policy In China and in Europe, TIPCE Conference 1981, Occasional Report No 3, Lund University, s, A. Sulejewicz, Partnerstwo strategiczne, kompetencja XXI wieku, SIMP, Warszawa, 1997

19 Nowa potrzeba Potrzeby społeczne i potrzeby rynkowe Formułowanie pomysłu B+R, pozyskiwanie technologii Produkcja Marketing Rynek Nowe zdolności techn.- logiczne Najnowocześniejsze technologie i techniki produkcji Rys. 5. Spojrzenie interaktywne na siły napędzające innowację: Źródło: Dwa nieznacznie różniące się modele to: O. Granstrand, J.Sigurdson, j.w. oraz R. Rothwell, Successful industrial innovation: critical success factors for the 1990s, R&D Management, Czynniki powodzenia projektów innowacyjnych Zagadkowy dość proces innowacji obarczony jest niepewnością, tym większą im wcześniejsze jest stadium procesu. 26 Formy niepewności, z jakimi styka się innowator zmniejszają się i zamieniają na bardziej poznawczo dostępne formy ryzyka w miarę nabywania wiedzy i jej wykorzystania (rys. 5). Nowa wiedza ujawnia nowe możliwości i słabe sygnały płynące z technologii lub z rynku zamieniane są w toku procesu zarządzania innowacjami w bogate obszary wyboru strategicznego, generujące rozmaite opcje i warianty. Wiedza przybliża innowatora do osiągnięcia celu. 26 Ryzyko zależy od wielu innych czynników np. zaangażowania zasobów, kosztów alternatywnych itp.,

20 Idea Czy to jest możliwe? N i e p e w n o ś ć Czy to jest atrakcyjne? Czy to da się zrobić? Czy to jest to, czego chcemy? Jak to zrobimy? Produkt, biznes Rys. 6. Spożytkowanie wiedzy obniża niepewność Źródło: W.H.Matthews, IMD Laussanne, za: F. Janszen, The Age of Innovation, Prentice Hall Cząstkowe badania empiryczne 27 następujące czynniki powodzenia: 1) Pokazać wszystkim dodaną wartość 2) Ukazać jasno korzyści nowego produktu 3) Wybrać kompetentnego kierownika projektu 4) Świętować sukcesy 5) Zarząd musi być kompetentny i zaangażowany 6) Kierownik projektu musi być całkowicie oddany zamierzeniu 7) Ambicja się liczy 8) Stworzyć zespoły złożone z profesjonalistów i ekspertów dla potrzeb organizacji kształcących ukazują 9) Włączyć w projekt wszystkich interesariuszy (nauczyciele, studenci, administratorzy, dyrektorzy) Zaangażowane zasoby 10) Pielęgnować otwartość kultury 3. Procesy konkurencji a innowacje 27 P.A. Kirschner, B. Cordewener, F. Paas, I. Wopereis, M. Hendriks, Determinants for failure and Success of Innovation Projects, Open Universiteit Nederland, Educational technology Expertise Center,

21 Pomysły potrafią rodzić się niezależnie od systemu społecznego i ekonomicznego. Jednak szeroko pojęty system instytucjonalny wywiera przemożny wpływ na ich powstawanie, rozprzestrzenianie się i wielkość korzyści społecznych, jakie generują. Wszystkie formuły tworzenia, przekazywania i wykorzystywania efektów procesów innowacji mają formę kontraktową (lub dają się sprawdzić do kontraktu implicite). Innowacje nie powstają samoistnie wskutek entuzjazmu wolnomyślicieli czy niestandardowych zachowań pracowniczych. Czysto psychologiczne aspekty tworzenia obejmują oczywiście kreatywność (nawet jeśli trąci to sformułowanie tautologią), upór, dowolne heurystyki i wszelakie inicjatywy. Nie one jednak w skali społecznej decydują o gospodarczych wyznacznikach procesów innowacji, od pomysłu do przemysłu. Ekonomista zwraca raczej uwagę na ścieżkę od przemyślności do pomyślności, jako że w kapitalizmie, wśród sposobów wyrażania społecznej aprobaty dla działań jednostek dominuje wynagrodzenie bogactwem materialnym (wyrażanym w formie pieniężnej). To co popycha do działania majsterkowicza w garażu lub naukowca w bibliotece miewa nikłe asocjacje z wartością akcji na giełdzie (w tym wyceną przyszłej własnej firmy) ale decydować może o zaangażowaniu emocjonalnym, wielkości wysiłku, słowem o inwestycjach osobistych potencjalnego (na razie) innowatora. Jeśli polityka gospodarcza ma wpływ na tego typu czynniki, co jest wątpliwe, należałoby je wspierać. Społeczne mechanizmy umacniania potencjalnych innowatorów na tej drodze koncentrują się jednak na dalszych etapach procesu innowacyjnego. Na wstępnym etapie fundują jedynie (lub aż) wizję przyszłych korzyści indywidualnych i społecznych w psychice wynalazcy lub racjonalizatora. W tej mierze ekonomista rozważa charakter bodźców, jakie w skali społecznej (organizacji, firmy, lokalnej społeczności, kraju i państwa) potencjalny innowator, a jest nim prawie zawsze zespół ludzki raczej niż pojedyncza jednostka, napotyka na każdym z opisanych wyżej etapów realizacji innowacji. Krótkość niniejszego opracowania skłania do ogólnego potraktowania ekonomicznych zasad analizy działań innowacyjnych. Analityk mikroekonomiczny traktuje motywy działania jako bodźce materialnego zainteresowania, tj. próbuje zidentyfikować i oszacować korzyści ekonomiczne, jakich racjonalnie postępujący inwestor swojego czasu, wysiłku, kapitału ludzkiego (wykształcenia) i zasobów materialnych własnych i cudzych może i powinien się spodziewać u rynkowego kresu procesu innowacji. Formy transakcyjne Efektem działalności innowacyjnej jest wycenialna na rynku wartość niematerialna. Wartość tę można zrealizować (zawłaszczyć) poprzez

22 a) Samodzielne wdrożenie innowacji i produkcję dóbr i / lub usług na niej opartych (zgodnie z modelem procesu innowacji opisanym w punkcie 2); b) Sprzedaż praw własności do wytworzonego wynalazku, dającego się opatentować procesu lub innego kompleksu praw własności intelektualnej; c) Wdrożenie innowacji i produkcję dóbr i / lub usług na niej opartych wspólnie z partnerem; d) Odpłatne przekazanie cząstkowych praw wykorzystania stworzonej przez siebie wartości intelektualnej innym organizacjom; e) Jeśli innowacja jest miękka, trudna do jednoznacznego skodyfikowania, dotyczy usług raczej niż produktów materialnych, innowator może utworzyć wyspecjalizowaną sieć sprzedaży usługi, samemu kontrolując strategiczne nakłady w postaci wiedzy, umiejętności lub np. uprzywilejowanego dostępu do środków finansowych (niższy koszt kapitału). W przypadku a) innowator liczy na nadwyżkę przychodów nad wydatkami i samodzielne kontrolowanie wszystkich etapów łańcucha wartości. Rozumieć należy, iż rozpoznał on(a) sytuację technologiczną i rynkową na każdym z etapów, ocenił pozytywnie własne zasoby i zdolność konkurowania, tj. przekonany jest o przewadze konkurencyjnej własnej firmy i w ten sposób maksymalizuje korzyść prywatną (mierzoną rozlicznymi wskaźnikami finansowymi) sprzedając na rynku produkt finalny. W przypadku b) wynalazca sprzedaje wynalazek, realizuje od razu skapitalizowane dochody (zsumowane i zdyskontowane korzyści netto) na rynku, jakie można racjonalnie prognozować. Innowator może nie posiadać zasobów finansowych na rozpoczęcie produkcji, nie mieć kompetencji wytwórczych ani umiejętności menedżerskich. Rezygnuje także z zakupu takich zasobów na rynku (nawet jeśli dysponuje środkami finansowymi lub ma do nich dostęp). 28 W przypadku c) innowator nie dysponuje omawianymi zasobami i kompetencjami, ale znajduje sojusznika w postaci innego przedsiębiorstwa, które podejmuje się zrealizować kolejne etapy wdrożenia projektu innowacyjnego, przypisując sobie przewagę konkurencyjną w tym względzie. Trafny wybór partnera w aliansie strategicznym decyduje o powodzeniu 28 Stopień rozwoju systemu finansowego i jakość rynków kapitałowych jest szczególnie istotnym aspektem szeroko pojętego systemu innowacji. Szczególnym jego segmentem jest venture capital podejmujący się finansowania bardziej ryzykownych przedsięwzięć, a do tych należą projekty innowacyjne.

23 takiej strategii realizacji wartości tkwiącej w innowacji. 29 Istotne jest to, że np. sama koncepcja B+R może być od razu pomyślana tak, aby dostarczyć efekt innowacji innej firmie dla dalszego przetwarzania. Mamy wtedy do czynienia z poddostawami B+R (subcontracted R&D) świadczonymi np. przez małe firmy high-tech wielkim korporacjom lub z tzw. inwestycjami strategicznymi tychże. 30 W przypadku d) firma innowacyjna przekazuje niektóre prawa do wykorzystania stworzonej przez siebie wartości intelektualnej innym organizacjom. Niezależnie od tego czy innowator sam realizuje wartość na rynku produktu finalnego (przypadek a lub, rzadziej c) czy też nie, jego zestaw praw własności daje mu możliwość wypożyczenia aktywów i zezwolenia na ich wykorzystanie w określonym celu przez inne jednostki gospodarujące. Mamy wówczas do czynienia ze sprzedażą licencji. W przypadku e) tj. franczyzy (franchising), firma wypożycza (jest to w istocie leasing aktywów niematerialnych) innym firmom lub osobom fizycznym swoiste zasoby przez siebie stworzone dla realizacji, pracochłonnych, usług. Klasycznym przypadkiem są sieci 31 jadłodajni fast-food, sklepy, punkty usługowe itp. Kluczowymi zasobami przesądzającymi o kontroli nad zasobami będącymi cudzą własnością mogą być know-how, logo i marka handlowa, system rekrutacji personelu itp. Złożoność procesów innowacji powoduje, że występują oczywiście także różne warianty umowne, formy pośrednie, cząstkowe. Wszystkie, wspomniane tu i pominięte, formy organizacji biznesu mające zrealizować potencjał rynkowy innowacji ekonomista analizuje poprzez identyfikację logiki konkurencyjnej i logiki transakcyjnej. Posługując się logiką konkurencyjną ekonomista bada strukturę gałęzi, relację sił, konfiguracje łańcucha wartości w sektorze, sposoby konkurowania i strategie rynkowe graczy, charakter aktywów strategicznych, stopień złożoności zadań (task complexity) itp. Wnikając w logikę transakcyjną, staramy się uchwycić typ stosunków wiążących uczestników gry rynkowej, formę ekonomiczno-prawną, zakres i podział praw własności, rodzaj i wielkość kosztów transakcyjnych. W efekcie analizy strategicznej i strukturalnej otrzymujemy model struktury rynku i umownych więzi wewnątrz i między- organizacyjnych, 29 Badania aliansów sygnalizują, że ok. 2/3 sojuszy nie realizuje celów, które przed nimi stawiają ich uczestnicy. A. Sulejewicz, Partnerstwo strategiczne: modelowanie współpracy przedsiębiorstw, SGH, Warszawa, Wielkie przedsiębiorstwa z kolei wcale nie muszą wdrażać owego wynalazku lub nowej technologii. To czy schowają je do szuflady, czy zrealizują marzenia wynalazców zależeć będzie od ich własnej sytuacji konkurencyjnej. Mogły przecież równolegle prowadzić własne badania a utworzyły sojusz tylko dla względów pozyskiwania informacji o przedrynkowym stadium. Walka konkurencyjna na rynku zastawia wiele pułapek na technicznie myślących innowatorów. Por niżej. 31 Technicznie rzecz biorąc, dla ekonomisty nie są to sieci (networks), ale łańcuchy (chains). Słownictwo polskie jest tutaj niedokładne.

24 tj. danej przestrzeni gospodarczej (rynku, gałęzi, klastera, zagłębia, regionu, kraju lub gospodarki światowej). Wśród nich odnajdujemy obiekty oddziaływania polityki wspierania innowacji. Elementy struktury rynku Jedna z ważnych dyskusji o innowacjach dotyczy problemu, gdzie rodzi się ich więcej: w dużych czy w małych przedsiębiorstwach? Rozstrzygnięcie nie jest łatwe także z racji trudności mierzenia innowacji na etapie wcześniejszym niż komercjalizacja. Podsumowanie przewag konkurencyjnych firm małych i dużych (dla innowacji w produkcji elektronicznych instrumentów badań naukowych) pokazuje poniższa tablica 4. Tablica 4. Przewaga konkurencyjna typów przedsiębiorstw w realizacji innowacji Proces innowacji Duże firmy (zasiedziałe na rynku) Niedawno założone małe firmy dla drugiego lub kolejnych produktów Przedsiębiorca, pierwszy produkt Motywacja do innowacji Zdolność to posiadania lub tworzenia własnej wiedzy, technologii Przewaga kosztowa, dzięki spożytkowaniu wiedzy zewnętrznej Zasoby dostępne dla penetracji rynku Zasoby dostępne dla wdrażania nowych produktów Przewaga kosztu i szybkości we wprowadzaniu prototypów i wczesnych modeli komercyjnych Elastyczność (flexibility) przejmowania nowych produktów lub technologii Przewaga kosztowa, produkcja długich serii, marketing lub = największa przewaga konkurencyjna, 3 = najmniejsza przewaga konkurencyjna Źródło: D. Shimshoni, The mobile scientist In the American instrument industry, Minerva, 1970, t.8 nr 1. za: Ch.Freeman, L.Soete, op.cit.

25 Wykazano np., że większości z 70 najważniejszych dwudziestowiecznych wynalazków (inventions) dokonano poza działami R&D wielkich firm. 32 Przekonywająca argumentacja wskazuje, że uniwersytety, indywidualni wynalazcy i małe firmy mają nieproporcjonalnie duży wkład w pojawienie się przełomowych wynalazków w XX wieku. Z drugiej strony, firmy duże wydają się mieć relatywną przewagę we wprowadzaniu drobnych, stopniowych innowacji. Korporacje mają zwykle cały portfel projektów badawczorozwojowych, firmy małe zmuszone są inwestować w swoje jedyne jajko w koszyku i ponoszą większe ryzyko. Od 1983 roku, od kiedy w bazach danych pojawił się termin alians strategiczny wielkie i małe firmy uczestniczą w nich ze wzrastającą częstotliwością. Siła rynkowa graczy jest jednak nierówna i duże przedsiębiorstwa mogą wyzyskiwać swoich mniejszych partnerów, włącznie do wykupu całych firm, przejmowania ich portfela badawczego, zagrodzenia pola patentowego (patrz niżej), wykupienia licencji w celu zniszczenia konkurencyjnego dorobku (np. przy walce o standardy technologiczne) itp. Miejsce innowacji w strategiach przedsiębiorstw Syntetyczne przedstawienie nastawienia konkurencyjnego przedsiębiorstw ukazuje tablica Formułowane w niej opisowe typy strategii stanowią raczej ogólne możliwości działania niż analitycznie podbudowane techniki myślenia strategicznego. Tym niemniej nawet zdroworozsądkowe rozróżnienia dają pewien pogląd o znaczeniu innowacji w działaniach firm. Strategia ofensywna ma na celu osiągnięcie przywództwa technologicznego i rynkowego poprzez wyprzedzanie konkurentów we wprowadzaniu nowych produktów (tym produktowe może być proces dla innych przedsiębiorstw). Na taką strategię może sobie pozwolić bardzo niewiele firm. Zdecydowana większość graczy rynkowych, włącznie z tymi, którzy kiedyś zachowywali się agresywnie, przyjmuje jedną z mniej wymagających koncepcji. Defensywna strategia innowacji nie oznacza braku innowacji: inne są tu typy innowacji i ich planowanie w czasie. Firmy te nie ważą się na pierwszeństwo, lecz raczej pragną podążać (followers) w bezpiecznej odległości za liderami, ale nie odstawać zbytnio. 32 Ch. Freeman, L.Soete, op.cit. s.233 Autorzy cytują badania: J.Jewkes, D. Sawers, A. Stillerman, The sources of invention, 1958, Macmillan, London. 33 Tablica i akapit za Ch. Freeman, L. Soete, op. cit. rozdział 11 s

26 Mogą też być zmuszone do tego ze względu na brak niektórych zasobów lub kompetencji. 34 Wiele badań empirycznych w krajach przodujących potwierdziło, że większość B+R to właśnie działania obronne lub imitacyjne, tj. drobne udoskonalenia, nieznaczne modyfikacje produktów, koncentracja na usługach/obsłudze technicznej i tego typu działaniach o krótkim horyzoncie czasowym. O ile w działaniach obronnych firma nie zamierza po prostu przekalkować wytworów firm pionierskich, ale stara się je udoskonalić lub nawet przeskoczyć (a zatem np. opatentować), to firmy imitujące lub zależne nie mają na to ani zasobów ani kompetencji. Nie są w stanie nawet dotrzymać kroku liderom. Zadowalają się podążaniem w środku stawki lub nawet blisko ogona w zależności od ogólnego tempa przemian w gałęzi. Nie kupują licencji, ale doceniają know-how; własne B+R mogą pozwolić im na uzyskanie gdzieniegdzie patentu, ale nie stanowi to centralnego obszaru ich działań strategicznych. Oszczędności na własnych wydatkach, skłaniają do polegania na dyfuzji innowacji w skali społecznej (edukacja). Nawet jednak imitatorzy muszą dysponować jakąś przewaga konkurencyjną (np. skuteczność zarządzania, niższe koszty ogólne, dostęp do tańszych zasobów, energii itp.) Zwykle wymagają wsparcia państwa i jego polityki protekcyjnej. Strategie zależne także nie oznaczają całkowitej pasywności: firmy te zmieniają swój produkt, ale chodzi tu raczej o reaktywność na bodźce zewnętrzne niż wewnętrzny drajw. Zmiany mogą dotyczyć mody a nie technologii (co bywa wielką zaletą w gałęziach o powolnym postępie technicznym. W tradycyjnych gałęziach występują jeszcze elementy rękodzieła (rzemiosło, restauracje, dekoratorzy). Ale nawet w gałęziach usługowych elektronizacja, Internet, tendencje konwergencji technologicznej zmuszają do zmian większych niżby to wynikało z intencji tradycjonalistów. Zrozumiałe jest, że w krajach słabiej rozwiniętych takie właśnie tradycyjne i oportunistyczne (np. kopiowanie półlegalne lub nielegalne) strategie przeważają. Tablica 5 Strategie innowacyjne przedsiębiorstw Strategia Funkcja badawczorozwojowa Atakująca ofensywna Obronna defensywna Imitująca Zależna Tradycyjna Oportunistyczna i techniczne wewnątrz firmy Badania podstawowe Badania stosowane Zasoby można dokupić na rynku, kompetencje trzeba wytworzyć wewnątrz organizacji w toku jej rozwoju (path dependence).

27 Wdrożenia eksperymentalne Inżynieria projektowa (design enginering) Inżynieria produkcyjna kontrola jakości Obsługa techniczna Patenty Informacja naukowotechniczna Kształcenie i szkolenie Prognozowanie długookresowe i planowanie produktowe = brak lub bardzo niski poziom; 5 = bardzo wysoki poziom Źródło: Ch. Freeman, L. Soete, op.cit. 5. Zarządzanie innowacjami Poniżej poruszymy kilka strategicznych zagadnień ekonomicznego podejścia do zarządzania innowacjami. Keith Pavitt wyróżnia pięć typów gałęzi przemysłu/biznesu w zależności od sposobu, w jaki organizuje się tam i zarządza innowacjami: 35 1) Gałęzie z dominującymi dostawcami: są to rolnictwo, budownictwo, sektor ochrony zdrowia. Przedsiębiorstwa są tu małe lub średnie zaś innowacje pojawiają się zwykle u ich dostawców. 2) Gałęzie o dużym znaczeniu korzyści skali (scale economies): to hutnictwo stali, petrochemia, przemysł spożywczy i samochodowy. Należą do gałęzi dojrzałych i produkują w dużej mierze dobra niemarkowe (commodities). Konkurują poprzez różnicowanie lub cenowo. 36 Główny typ innowacji jest zorientowany procesowo i nakierowany na obniżkę kosztów produkcji. Korzyści skali i udział w rynku to najmocniejsze siły napędzające konkurencję między firmami. 35 K. Pavitt, What do we know abort strategic management of technology, California Management Review, t.32, Por. J. Kay, Podstawy sukcesu firmy, PWE 1996 [1993].

28 3) Sektory informacjochłonne: to np. sfera usług bankowość, konsulting, biura projektowe. Wiedza jest podstawowym czynnikiem produkcji. Innowacje oparte są zwykle a zastosowaniach technologii informatycznych i komunikowani (ICT) 4) Gałęzie naukochłonne: 37 należą do nich elektronika, farmaceutyki, przemysły kosmiczne. B+R odgrywają tu zasadniczą rolę, jako że oczekiwanym efektem są produkty (raczej niż procesy). Na obszarach (aby wskazać na międzygałęziowy charakter takiego otoczenia) bardzo szybkiego postępu technicznego (turbulentnych) przełomowe innowacje technologiczne pojawiają się w gałęziach hybrydowych, biotechnologia, nanotechnologia, mikroelektronika. 5) Wyspecjalizowani dostawcy: mogą pojawiać się na obszarach, takich jak oprzyrządowanie, budowa maszyn różnych generacji, oprogramowania. Firmy bywają tu zwykle małe lub średnie. Ich zdolności konkurencyjne opierają się na projektowaniu (design) i kompetencjach inżynieryjnych. Klientami są inne firmy. Sugestii Pavitta nie należy traktować statycznie ani tym bardziej jako normy. Przekształcenia strukturalne i mega-tendencje konwergencyjne likwidują niektóre gałęzie, uwypuklają stosowanie poddostaw (outsourcing) lub podporządkowują je innej logice (np. firmy farmaceutyczne ześrodkowują uwagę na marketingu i osiąganiu korzyści skali podzlecając wiele badań małym firmom biotechnologicznym). Przemysły, w których koncentrowano się na innowacjach procesowych stają się bardziej naukochłonne z racji większego znaczenia (wprowadzania nowego) produktu itp. Podobny charakter ma inny, menedżerski a więc mający ułatwiać zarządzanie, podział gałęzi oparty na modelu cyklu życia gałęzi: 38 1) Gałąź znajduje się najpierw w stadium płynnym (fluid). Zaliczyć by można nowe obszary technologii, niektóre rodzaje produkcji oprogramowania, biotechnologie. 39 2) Gałęzie w średnim wieku określają autorzy mianem stanu przejściowego (transitional). Technologia jest dobrze rozpoznana i rozwija się szybko. To mikroelektronika 3) Gałęzie dojrzałe znajdują się w stadium swoistym (specific). Zaliczają tu np. hutnictwo i przemysł petrochemiczny. 37 Chodzi o science, czyli nauki przyrodnicze. 38 W.Abernathy, J. Utterback, Patterns of industrial innovation, Technology Review, 1978, t.80, nr Przykłady autorów pochodzą sprzed 30 lat, Dynamika rozwoju przemysłowego nakazuje ostrożność. Z drugiej strony luka technologiczna między krajami posocjalistycznymi a centrami zaawansowanej technologii nie zmniejszyła się i zapóźnienie czyni przykłady (niestety) mniej anachronicznymi.

29 Tablica 6 Myślenie o problemach zarządzania innowacjami Problem Stadium płynne Stadium przejściowe Stadium swoiste zarządczy Innowacja Częste, zasadnicze zmiany produktów Źródła Pionierowie przemysłu, innowacji użytkownicy produktu Produkty Rozmaite wzorce / projekty designs, często szyte na miarę (customized) Proces produkcji Badania i Wdrożenia (B+R) Urządzenia Zakład (plant) Koszt zmiany procesu Konkurenci Podstawa konkurowania Kontrola organizacyjna Wrażliwość liderów Elastyczny i nieefektyw-ny, znaczne zmiany łatwo dają się wprowadzić Kierunki są nieokreślone z racji wysokiej niepewności technicznej Ogólnego przeznaczenia (general purpose) wymagające kwalifikowanej siły roboczej Mała skala, Zlokalizowany blisko użytkownika lub źródła innowacji Zasadnicze zmiany procesów wymuszane przez rosnący popyt Wytwórcy, użytkownicy Co najmniej jeden wzorzec design produktu jest wystarczająco stabilny na osiągnięcie znacznego wolumenu sprzedaży Usztywnia się i zmiany zachodzą skokowo B+R nakierowywane są na specyficzne atrybuty produktu skoro tylko pojawi się dominujący design Niektóre podprocesy zautomatyzowane, tworząc wyspy robotyzacji Ogólnego przeznaczenia z działami wyspecjalizowanymi Niski Średni Wysoki Nieliczni, ale ich liczba rośnie, duże wahania udziału w rynku Funkcjonalne zalety produktu Nieformalna i realizowana przez przedsiębiorcę Na imitatorów i konkurencyjne patenty, Liczni, ale ich liczba maleje po ujawnieniu się dominującego design Zróżnicowanie modeli, dostosowanie do potrzeb Za pośrednictwem zespołów zadaniowych i projektowych Na producentów bardziej efektywnych i Drobne (incremental) 40 zmiany produktów i kumulatywne udoskonalenia jakości i wydajności Często dostawcy Zwykle niezróżnicowane standardowe produkty Efektywny, 41 kapitałointensywny 42 i usztywniony ; koszt zmiany jest wysoki B+R ześrodkowane są na udoskonaleniach technologii: stopniowych zmianach produktu i nacisk na procesy Wyspecjalizowane (special purpose), głównie zautomatyzowane; siła robocza to operatorzy urządzeń sterujących i monitorujących Wielka skala, wysoce wyspecjalizowany 43 względem produktu Nieliczni, klasyczny oligopol o stałych udziałach w rynku Cena Struktury, reguły, cele Na innowatorów technologicznych 40 Terminologia zarządzania technologiami prawie wyłączenie anglosaska bywa nagminnie spolszczana w niedopuszczalny pod względem językowym sposób. Zapewne nie uniknęliśmy anglicyzmów, choć nie odważyłem się użyć słowa inkrementalne. 41 Termin efektywny oznacza tu dla ekonomisty produkcję po najniższym przeciętnym koszcie długookresowym. Realokacja zasobów pomiędzy dostawcami w gałęzi nie obniży łącznego społecznego kosztu podaży (co jest tożsame z tzw. optimum w sensie Pareta). 42 Inwestycje bywają kapitałochłonne, produkcja bywa kapitałointensywna. Każde pojęcie ma swoje mierniki. 43 Termin wyspecjalizowany (specific) ma także sens zasobu, którego wartość znacząco spada w zastosowaniu innym niż aktualne. Właściciel takich aktywów jest narażony na pułapki procesu konkurencji (np. oportunizm odbiorcy lub dostawcy). O. E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, PWN 1998 [1985].

30 gałęziowych na wprowadzenie przełomowych produktów Źródło: W.Abernathy, J. Utterback, jw. dostarczających wyższą jakość stwarzających wyższej jakości produkty zastępcze Jak wykorzystać można powyższy podział w myśleniu o zarządzaniu innowacjami ilustruje tablica 6. (porównajmy ją z tablicą 3) Charakterystyka faz rozwoju gałęzi uzupełnia wyjaśnienia tego, dlaczego firmy prowadzą działalności innowacyjną w taki a nie inny sposób i ułatwia imitatorom poszukiwanie dobrego modelu. Analiza cyklu życia nie daje jednak rozumienia mikro-charakterystyk samych technologii. David Teece 44 rozważa trzy podstawowe filary rozumienia czynników determinujących działania innowacyjne: a) Sposób (reżim) zawłaszczania korzyści (appropriation regime). Chodzi tu o czynniki wewnętrzne lub zewnętrzne, w tym o struktury rynkowe, które pozwalają, albo wręcz przeciwnie, uniemożliwiają odniesienie korzyści przez innowatora. Zaliczymy tu patenty i inne intelektualne prawa własności, korzyści skali, nachylenie krzywej doświadczenia 45, tajemnice handlowe itp. b) Paradygmat dominującego wzorca biznesowego / projektu technologicznego (dominant design). Dwie fazy i jeden okres przejściowy określają ten paradygmat: faza przed-paradygmatyczna 46, którą cechuje koegzystencja kilku standardów i wzorców, obfitość prób i błędów w celu identyfikacji pragnień rynkowych. W fazie tej obserwować można wykształcanie się rynku. Pojawienie się projektu dominującego (faza przejściowa) określi na pozostały czas życia gałęzi strukturalne cechy zadomowionego tam sposobu prowadzenia interesów (biznesu). Przykładów dostarczają klasyczny model T samochodu Forda, projekt mikrokomputera IBM PC, czy samolotu DC3. Wreszcie, nadchodzi faza paradygmatyczna, gdy kolejne projekty to jedynie warianty produktu i rozszerzenia wzorca podstawowego. c) Aktywa komplementarne. Są to zasoby niezbędne dla pełnej komercjalizacji innowacji. Zaliczamy tu technologie produkcji, dystrybucji, wytwarzania dóbr komplementarnych. To one właśnie decydują o tym, czy losem innowacji będzie wóz albo przewóz. 44 D. Teece, Profiting from technological innovation: implications for integration, collaboration, licensing and public policy, Research Policy, 1986, t.15, nr 6; także Ch. Freeman, L. Soete, The Economics of Industrial Innovation, 3 rd ed. Pinter, London Np. 80%-owa krzywa doświadczenia oznacza obniżkę kosztów jednostkowych o 20% przy każdorazowym podwojeniu skumulowanej produkcji. Miarę te wprowadziła firma Boston Consulting Group. 46 W ten sposób post-pozytywistyczna filozofia nauki (wielka innowacja Thomasa Kuhna) trafiła pod strzechy menedżerów.

31 W oparciu o powyższe rozróżnienia terminologiczne Teece sugeruje następujące strategiczne warianty organizacyjne dla zarządzania innowacjami: patrz tablica 7. Strategiczne ujęcie oznacza ujmowanie wszelkich (ważnych) działań przedsiębiorstwa na sposób współzależny a zatem w relacji konkurencyjnej i transakcyjnej do zachowań innych uczestników gry rynkowej. 47 Tablica 7. Optymalne strategie dla innowatorów: integracja czy relacje umowne? Niski stopień prawnej i technicznej zawłaszczalności Pozycja 48 innowatorów i imitatorów korzystniejsza od pozycji niezależnych właścicieli aktywów komplementarnych Pozycja 49 innowatorów i imitatorów mniej korzystna od pozycji niezależnych właścicieli aktywów komplementarnych Źródło: D. Teece, jw. Wysoki stopień prawnej i technicznej zawłaszczalności Kontrakt Innowator zwycięży Kontrakt - jeśli możliwy na warunkach konkurencyjnych; integracja 50 - jeśli trzeba Innowator zwycięży; przyjdzie mu się podzielić zyskami z właścicielami aktywów Pozycja innowatorów o wiele korzystniejsza od pozycji imitatorów pod względem pozyskania aktywów komplementarnych Kontrakt Integracja pionowa Innowator powinien zwyciężyć Innowator powinien zwyciężyć Pozycja innowatorów znacznie mniej korzystna od pozycji imitatorów pod względem pozyskania aktywów komplementarnych Kontrakt Innowator lub imitator zwycięży; właściciel aktywów nie odniosą korzyści Kontrakt (aby ograniczyć ekspozycję) Innowator zapewne przegra z imitatorami imitatorami/lub właścicielami aktywów komplementarnych Analiza kontraktualna otwiera bogactwo rozważań prawno-ekonomicznych (Law and Economics) oraz neo-instytucjonalnych. 47 Bardzo płodne okazało się zastosowanie teorii gier (niekooperacyjnych) do modelowania interakcji innowatorów z innymi graczami w walce o zawłaszczenie nadwyżki. Przy okazji matematycznie wykształceni ekonomiści być może wygrali walkę konkurencyjną ze specjalistami od zarządzania o pozycję konsultantów dla wielkich firm. 48 Por. odnośnik 49 Por. odnośnik 50 Integracja pionowa oznacza realizację wszystkich (w przybliżeniu) a na pewno wszystkich strategicznych - działań w łańcuchu wartości wewnątrz przedsiębiorstwa. Kontrakt oznacza tu zatem umowę o odstąpieniu części działań wartościotwórczych dostawcom z zewnątrz. Wybór typu adekwatnej umowy stanowi osobny fundamentalny problem zarządzania (logika transakcyjna), dla rozwiązania którego przywołujemy narzędzia wypracowane na polu ekonomii neo-instytucjonalnej, tj, głównie identyfikację kosztów transakcyjnych. Por O. E. Williamson, op. cit.

32 Ocena projektów innowacyjnych Z ogólnospołecznego punktu widzenia, pozytywna ocena działań innowacyjnych zasadza się na identyfikacji projektów cechujących się dodatnią wartością netto (mierzonych np. wskaźnikami ROI, NPV, ROV itp.), gdzie suma wszelkich korzyści prywatnych i społecznych przewyższa sumę wszelkich nakładów i kosztów prywatnych i społecznych. Rozróżnienie i obliczenie wielkości kosztów i korzyści społecznych i prywatnych jest złożonym zagadnieniem 51 i przedmiotem strategicznych działań rynkowych i nierynkowych oraz niekiedy sporów politycznych i etycznych. Klasyczny finansowy model oceny przedsięwzięć (typu zdyskontowanych przepływów pieniężnych) daje się zastosować także do projektów innowacyjnych. Z racji o wiele wyższej niepewności, podstawowe techniki jednak prowadzą do licznych błędów i zastępowane są przez wyszukane komputerowe symulacje korzystające z modeli stochastycznych, potężnych nieliniowych itp. Ponadto wprowadzono techniki rankingowe (scoring), techniki analitycznej hierarchii procesów (AHP), metody porównawcze, analizę kosztów i korzyści (cost benefit analysis), analizę drzew decyzyjnych itp. 52 Nie mając miejsca na prezentację technik rachunkowych i dla zachowania spójności z resztą tekstu pozwolimy sobie jedynie przedstawić technikę listy kontrolnej (checkslist). Mimo swojego, powiedzmy, prymitywizmu ma jednak zalety elastyczności, dostarcza pewnej heurystyki, pozwala ująć czynniki nie poddające się łatwo matematyzacji (np. wspomniany wyżej entuzjazm i zdolności przywódcze liderów, zaangażowanie). Poniżej reprodukujemy lekko zmodyfikowaną listę skompilowaną z czynników wybranych przez Deana (1968) i Seilera (1965): 53 - zgodność z celami przedsiębiorstwa - zgodność z innymi planami długookresowymi - dostępność wiedzy i umiejętności naukowych w B+R - możliwość wystąpienia krytycznych problemów technicznych - zawartość portfela B+R - interakcje z innymi projektami B+R - programy B+R konkurentów - rozmiary potencjalnego rynku - czynniki określające rozwój rynku 51 Zajmuje się tym obszarem decyzji gospodarczych wyspecjalizowany dział mikroekonomii - ekonomia dobrobytu (welfare economics) z jej orężem analitycznym w postaci analizy kosztów i korzyści (cost benefit analysis). Por. np. A. Sulejewicz, Analiza Społecznych Kosztów i Korzyści. Między Ekonomią Dobrobytu a Planowaniem Rozwoju, PWN, Warszawa, Por. np. K.L.Poh, B.W.Ang, F.Bai, A comparative analysis of R&D project evaluation methods, R&D Management, 2001, t.31 nr B.V. Dean, Evaluating, selecting, and controlling R&D projects, American Management Association, New York 1968, R. Seiler, Improving the effectiveness of research and development, McGraw-Hill, Maidenhead za: Ch. Freeman I L. Soete op. cit.

33 - wpływ regulacji państwowych - potencjał eksportowy - prawdopodobne reakcje konkurentów - możliwość licencjonowania I zawierania umów o know-how - możliwość zawierania umów kooperacyjnych w B+R i z firmami konsultingowymi lub innymi organizacjami - wpływ na sprzedaż innych produktów 54 - dostępność i ceny surowców i materiałów - możliwość utworzenia jednostek spin-off dla celów wykorzystania innowacji - dostępność umiejętności produkcyjnych i urządzeń - dostępność umiejętności marketingowych i doświadczenia rynkowego - wymagane nakłady na reklamę (koszty utopione) - dostępność umiejętności obsługi technicznej i posprzedażnej - wpływ na wizerunek przedsiębiorstwa - ryzyka związane z ochroną zdrowia i życia 55 - prognozowane koszty wdrożeń, produkcji i marketingu - możliwości patentowe - skala i czas niezbędnych inwestycji (koszty alternatywne) - lokalizacja nowych zakładów lub rozbudowa istniejących - postawy i motywacje kluczowego personelu B+R - postawy i motywacje dyrektorów zarządzających - postawy i motywacje działów produkcji i marketingu 56 - postawy i motywacje związków zawodowych (i innych interesariuszy) - ogólny wpływ na ekspansję firmy. Toż to nieledwie powtórzenie podręcznika zarządzania firma jako taką. Tak jest w istocie, i choć dziś komputerowe wspomaganie podejmowania decyzji pozwala na wysublimowane rozważania i zdaje się zawstydzać stosujących tak prostackie metody, niemało jest skłonnych sądzić, że lepiej jest mieć rację z grubsza niż dokładnie się mylić. Patenty Patent jest tytułem prawnym dającym jego właścicielowi wyłączne prawo spożytkowania wynalazku w ograniczonym czasie i przestrzeni poprzez niedopuszczenie osób trzecich do, między innymi, wytwarzania, użytkowania i sprzedawania go bez pozwolenia. 57 Patent nie jest zatem samym wynalazkiem ani dokumentem technicznym, lecz prawem własności posiadającym wartość ekonomiczną. Nie wnikając w bardzo złożone aspekty 54 Jeśli negatywny wpływ innowacji na sprzedaż dotychczasowego produktu przewyższa dodatkowe korzyści z jej wprowadzenia (choćby ona była technicznie zaawansowana i atrakcyjna dla konsumentów) model DCF sygnalizuje zaniechanie wdrażania projektu. Strategiczny rachunek może to jednak zmienić. 55 Znany jest przypadek firmy Ford z lat 1970., kiedy to wada konstrukcyjna nowego modelu samochodu powodowała zwiększoną śmiertelność w wypadkach drogowych. Rachunek przeprowadzony przez firmę pokazał, że korzyści społeczne z uratowanych istnień ludzkich nie przewyższają koniecznych nakładów na uczynienie samochodu bardziej bezpiecznym i firma zrezygnowała z poprawek sprzedając produkt z wadami. Przyjęta w rachunku wycena przeciętnego, statystycznego życia ludzkiego wyniosła ok. 300 tys. USD. 56 Badania sprzeczności między jednym a drugim doczekały się nietrywialnych technik analizy finansowej 57 European Patent Office, EPO Annual Report, za: O.Grandstrand, op.cit. s.71 tłumaczenie własne.

34 prawne, poruszymy jedynie kilka ekonomicznych i zarządczych aspektów patentu jako oręża walki konkurencyjnej. Z jednej strony patenty są środkiem ochrony i narzędziem komercyjnego wykorzystania nowych technologii. Z drugiej strony informacja o patentach jest bardzo istotnym nieosobowym źródłem wywiadu strategicznego przedsiębiorstw (competitive intelligence). Informacje te mogą być tak strategicznie ważne, iż niekiedy firmy rezygnują z patentowania po to, by nie obudzić czujności rywali, którzy przeczesują rejestry w celu wczesnego wykrycia zamierzeń innowatora (por. rys. 3). Pozwolenie na reverse engineering 58 imitatorom w momencie, gdy firma jest już po kampanii reklamowej i jest jedynym dostawcą na rynku może się okazać bezpieczniejszą i zyskowniejsza strategią niż uprzedzenie rywali o kierunkach prac badawczych i danie im czasu na przyspieszenie własnych badań lub obejście patentów przez stworzenie technologii alternatywnych. Zwykle patenty muszą dotyczyć dóbr o charakterze technicznym, nowinek o nieoczywistym (non-obviousness) dla pozostałych uczestników rynku istocie. Patent uzyskuje się w określonym kraju, 59 na określony czas. Zalety i wady systemu patentowego dla wynalazców, przedsiębiorstw i gospodarek narodowych przedstawia tablica 8. Tablica 8. Zalety i wady systemu patentowego Poziom Zalety Wady Gospodarka narodowa (społeczeństwo) Przedsiębiorstwo * Pobudza wynalazczość poprzez stwarzanie bodźców do inwestowania w B+R (także dla reinwestowania i obchodzenia cudzych wynalazków * Pobudza stopę komercjalizacji (stopę innowacji) poprzez inwestowanie * pobudza stopę upowszechnienia (dyfuzji) i transferu technologii poprzez ujawnianie informacji (disclosure), marketing i sprzedaż licencji * Dostarcza sztucznego miernika wynalazczości * Daje ograniczone, wymienialne (transferowalne) prawa monopolowe * Daje siłę przetargową i podstawę do zakupów lub sprzedaży określonych obiektów * Ryzyko nieefektywności monopolistycznej (w tym ryzyko zaniechania lub opóźnienia upowszechnienia) 60 * Administracyjne koszty ustanowienia i zarządzania systemem * Ryzyko zniekształcenia poziomu, kierunków B+R i inwestycji w ogólności * Ryzyko przeinwestowania w duplikowane projekty B+R i wynalazki zastępcze (substytuty) * Wymaga kontrolowanego ujawnienia informacji * Monopolistyczne zawyżanie cen (w tym koszt nabycia technologii) i stworzone przez konkurentów 58 Ocenia się, że przeciętnie w cztery lata każda innowacja jest już możliwa technicznie i komercyjnie do naśladowania. Alternatywa dla patentowania w postaci tajemnicy handlowej jest zapewne skuteczniejsza w przypadku technologii produkcji (procesu) raczej niż technologii produktowej. 59 Są jednak patenty europejskie. 60 Np. także w przypadku rozproszenia praw, gdy grupa wynalazców nie może dojść do zgody.

35 Jednostka (wynalazca) Źródlo: O.Grandstrand, op.cit. technologicznych * Dostarcza informacji o technologiach i konkurentach w gałęzi (lub innych) * Dostarcza motywacji zatrudnionym pracownikom i daje narzędzie pomiaru w zarządzaniu innowacjami * Dostarcza podstaw dla nagradzania, negocjacji umów lub utworzenia własnej firmy * Stanowi źródło uznania * Dostarcza informacji o technologiach bariery wejścia do gałęzi * Bezpośrednie i pośrednie koszty procedur patentowych (w tym np. koszty spraw sądowych) * Wymaga kontrolowanego ujawnienia informacji * Monopolistyczne zachowania właścicieli praw patentów komplementarnych i/lub przeszkadzających * koszt procedur patentowych Strategie patentowe Technologia przypomina krajobraz, w którym wyróżnić można obszary łatwiejsze i trudniejsze do opanowania, na tle którego, można naszkicować kierunki ataku na wprost lub przez okrążenie, zobrazować atak zmasowany lub punktowy. Metafory wojenne od zawsze towarzyszą myśleniu strategicznemu; podobnie jest przy formułowaniu strategii patentowych. Rywalizacja technologiczna może np. skłaniać konkurentów do formułowania następujących koncepcji: 61 a) Blokowanie ad hoc i obchodzenie patentów (własnymi): badania naukowe i wdrożeniowe owocują zwykle większą ilością mniej lub bardzie ważnych odkryć i wynalazków. W portfelach B+R firm znaleźć się mogą najróżniejsze nadające się do patentowania efekty. Blokowanie ad hoc to rezultat niewielkich nakładów, być może uboczne skutki innego zamierzenia. Obchodzenie przypomina tworzenie substytutów lub znalezienie nowego wejścia na szczyt (co bywa łatwiejsze niż wejście pierwotne); b) Poszukiwanie patentu strategicznego: firma dąży do opanowania jedynego (jak się zdaje) przejścia przez góry, jego opatentowanie zamknie drogę konkurentom; c) Naloty dywanowe lub potop : firma bombarduje patentami obszar swojego zainteresowania technologicznego w gałęzi poprzez szeroko zakrojone B+R, szerzej niż wydaje się to konieczne do realizacji innowacji. Jest to patentowanie czego się da aby założyć pole minowe i utrudnić lub uniemożliwić konkurentom przedostanie się na bezpieczny teren. Okresy początkowe w życiu gałęzi, kiedy nie są 61 O.Grandstrand, op.cit. s

36 jasne dalsze kierunki jej rozwoju i panuje duża niepewność dają okazję do wykorzystania pułapek patentowych zarówno w celach obronnych jak i ofensywnych. d) Odgradzanie: świadomie zogniskowane B+R na wytwarzanie całej serii logicznie powiązanych patentów mających odgrodzić konkurentów od pewnych obszarów technologicznych, np. wariantów procesów chemicznych, projektowania molekularnego, warunków fizycznych (ciśnienie, temperatura) 62 e) Otoczenie : jeden strategiczny patent konkurenta jest ogrodzony wokół mniej ważnymi patentami, ale łącznie tworzącymi barierę dla skutecznej jego komercjalizacji nawet po wygaśnięciu okresu ochrony. Wyjście z okrążenia bywa możliwe przez wymianę krzyżową licencji (cross-licensing) między konkurującymi ze sobą firmami. f) Kombinacje patentów w sieci: wszelakie zamysły wytwarzania patentów tak, aby utrudnić życie rywalom i wzmocnić swoją własną siłę przetargową. Mimo wad, w gospodarce rynkowej intelektualne prawa własności i ochrona patentowa stanowią niezbywalny i zyskujący na znaczeniu element prawa gospodarczego. Akceptowane, ale w skali ogólnokrajowej raczej teoretycznie, alternatywy to tajemnica handlowa oraz system nagród prestiżowych da wynalazców. Rynkowa imitacja jest procesem kosztownym i czasochłonnym, i zważywszy na odmienne warunki zawłaszczalności wartości innowacji, badacze wskazują, że nie jest oczywiste, że system patentowy jest w ogóle niezbędny ani że dobrze pełni swoje funkcje. Z szeroko cytowanych badań Taylora i Silberstona 63 wynikało, że likwidacja ochrony patentowej spowodowałaby zmniejszenie budżetów przedsiębiorstw na B+R zaledwie o ok. 5% lub mniej, z wyjątkiem niektórych chemikaliów (o 25%) i farmaceutyków (o 64%). Takie empiryczne dane stoją w rażącej sprzeczności z tezami zwolenników silnej ochrony patentowej opartych na klasycznym ekonomicznym argumencie braku wystarczających bodźców do innowacji i mającym wynikać z tego osłabieniu wzrostu gospodarczego i obniżeniu dobrobytu. Roszczenia teoretyków uszczelniania i rozszerzania sytemu patentowego na coraz to nowe dziedziny 62 Firma du Pont ogrodziła swój wynalazek nylonu poprzez opatentowanie całej gamy molekularnych wariantów polimerów, co do których można było przypuszczać, że posiadają cechy podobne do nylonu. Wielokrotne grodzenie może przerodzić się w bombardowanie. F.M. Scherer, Industrial Market Structure and Economic Performance, 1980 Rand McNally, Chicago. W produkcji celofanu dupont oprócz patentowania rezultatów własnych badań, wykupił liczne prawa patentowe od firm francuskich, podpisał umowy licencyjne z firmami zagrażającymi jej własnymi pomysłami i w efekcie zmonopolizował na dłuższy czas rynek (firmie wytoczono w 1956 r. proces w ramach ustawodawstwa antytrustowego). F.M. Scherer, D. Ross, Industrial Market Structure and Economic Performance, 3 rd ed C.T. Taylor, Z.A. Silberston, The economic impact of the patent system: a study of the British experience, Cambridge, Cambridge University Press, 1973.

37 także okazują się słabsze niżby to sygnalizowała dominująca obecnie tendencja. 64 W tzw. Yale Apropriability Study pokuszono się o oszacowanie siły mechanizmów ochrony nadwyżki ekonomicznej innowatora. Patenty okazały się być jednym z najsłabszych czynników. Szybkość wejścia na rynek i wyprzedzenie konkurentów wygrały. Por tablica Tablica 9. Siła strategicznych narzędzi ochrony nadwyżki ekonomicznej innowatora Metoda Innowacja procesowa Innowacja produktowa Patent (dla zapobiegania powielania) Patent (dla uzyskania dochodów royalities) Utajnienie (tajemnica handlowa) Wyprzedzenie czasowe (lead time) Krzywa uczenia się (learning curve) Sprzedaż / usługi 3,52 3,31 4,31 5,11 5,02 4,55 4,33 3,31 3,57 5,41 5,09 5,59 Skala Likerta (1-7) Źródło: Yale Apropriability Study 5. Systemy innowacji (SI) Wśród ekonomicznych innowatorów, pionierów podejścia systemowego do innowacji (w sensie identyfikacji systemów innowacyjnych innovation systems) należy wymienić Christophera Freemana (ekonomia techniki) i Richarda Nelsona (ekonomia ewolucyjna). 66 System innowacji to najogólniej rzecz biorąc wszystkie ważne ekonomiczne, społeczne, polityczne, organizacyjne i inne czynniki wpływające na rozwój, dyfuzję i spożytkowanie innowacji. 67 Podejście do innowacji od strony systemów poszukuje determinant innowacyjności raczej niż jej efektów (np. wzrost gospodarczy, zatrudnienie). Naturalnym dość punktem startowym badań było pojęcie Narodowego Systemu Innowacji (National Innovation System NIS) (Freeman, Nelson, Lundvall). W rezultacie pogłębiania analizy sformułowano koncepcje Regionalnego Systemu Innowacji (RIS), Lokalnego Systemu Innowacji (LIS) a nawet sektoralnych systemów innowacji. Geograficzne rozmiary regionu mogą przekraczać granice państwowe lub mieścić się w obrębie jednego kraju. Pomimo, nietożsamych konceptualizacji innowacji i innych pojęć, wydaje się, że są to podejścia komplementarne. 64 Szczególnie ciekawym przypadkiem są różne odłamy ruchu wolnego oprogramowania (w tym Open Source Software). 65 Badania empiryczne sygnalizują, że 3/4 patentów nie jest przez nikogo czytane. 66 C. Freeman, 1987, Technology Policy and Economic Performance: Lessons from Japan,, London Pinter R.R. Nelson red. National Innovation Systems. A comparative Study, Oxford University Press, Oxford, 1993, 67 C. Edquist, ed. 1997, Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organisations, London Pinter/Cassel.

38 Zgodnie z zasygnalizowaną wyżej ogólną definicją SI, obejmują wszystkich aktorów (osoby, firmy (np. New Technology Based Firms NTBF), organizacje nie nastawione na zysk, uczelnie, agendy rządowe i organy państwa) oraz instytucje (zestawy zasad, zwyczajów, praktyk, praw, tj. formalnych i nieformalnych reguł, które regulują relacje pomiędzy aktorami wywierając przemożny wpływ na ich zachowania). Reguły gry obejmują rozważane wyżej prawo patentowe, ale i historycznie utrwalone (na dobre i na złe) relacje pomiędzy np. organizacjami akademickimi a przemysłem, zakres interwencjonizmu państwowego lub charakter kultury technicznej i mitologie (np. kariery pucybuta albo Kordiana) funkcjonujące w świadomości społecznej. Obejmuje zatem i różne wyodrębniane dla potrzeb analizy podsystemy, struktury itp., których mechanizmy oddziaływają na zakres, dynamikę i rezultaty działalności innowacyjnej. System innowacji to pojęcie raczej empiryczne, choć jednak o wiele bardziej złożone od przytroczonej wyżej listy kontrolnej zestawionej dla potrzeb jednego projektu / jednego przedsiębiorstwa. 68 Wśród rozmaitych typologii czynników przytoczmy listę pięciu podstawowych działań decydujących o organizacji produkcji, dystrybucji i koordynacji innowacji: 69 1) Badania (podstawowe, stosowane, inżynieria) 2) Implementacja (wytwarzanie) 3) Użytek końcowy (klienci konsumujący produkt lub proces) 4) Efekty łańcuchowe (linkage) (łączenie różnych typów wiedzy komplementarnej) 5) Edukacja. Niewątpliwie każda z tych funkcji może być realizowana lepiej lub gorzej, aktorzy mogą kierować się busolą efektywności lub równości, instytucji może brakować a substytuty mogą działać źle, państwu interwencjonistycznemu można przeciwstawić idee (neo)liberalne itd. Częścią analizy SI jest więc charakterystyka tych funkcjonalności i jakości spełniania przez nie celów (a więc np. stopnia w jakim system innowacji wspiera powstawanie i rozwój firm innowacyjnych NTBF). Liczba funkcji, które przyjdzie oceniać teoretykowi i praktykowi polityki pro-innowacyjnej jest zmienna. Przytoczmy jedną z list 70 : 1) tworzyć kapitał ludzki 2) tworzyć i rozpowszechniać technologiczne okazje 3) tworzyć i upowszechniać produkty 68 Złośliwi mogą twierdzić, że SI to tylko taka bardziej zawansowana lista skonstruowana dla potrzeb wyższego poziomu analizy (kolektywnej). Ocena taka byłaby niesprawiedliwa: przydatność podobnych koncepcji w publicznej dyskusji nad polityka gospodarczą, w tym polityką wspierania innowacji niejednokrotnie sprawdziła się. 69 X. Liu, S.White, 2001, Comparing Innovation Systems, A Framework and Application to China s Transitional Context, Research Policy, 70 A.Rickne, 2000, New Technology Based Firms and Industrial Dynamics: Evidence from the Technological Systems of Biomaterials in Sweden, Ohio, and Massachusetts, Dept. of Industrial Dynamics, Chalmers University za: Ch. Edquist, The Systems of Innovation Approach and Innovation Policy, paper DRUID Conference, Aalborg June 2001.

39 4) być inkubatorem w celu tworzenia skorupy (faciclities), urządzeń i wsparcia administracyjnego 5) ułatwiać regulację działalności związanej z technologiami, materiałami i produktami powiększającymi rynek i dostęp do niego 6) legitymizować technologie i przedsiębiorstwa 7) tworzyć rynki i upowszechniać wiedzę rynkową 8) wspierać tworzenie i wykorzystywanie sieci (networking) 9) pobudzać (i nakierowywać) poszukiwania technologii, rynków i partnerów 10) ułatwiać finansowanie 11) tworzyć rynek pracy dogodny dla NTBF. Taki lub podobny zestaw zadań powinien, jak się wydaje, być chlebem powszednim dyskusji o polityce gospodarczej, konkurencyjności, koncepcjach edukacyjnych lub wkładu Polski w realizację Strategii Lizbońskiej. Przytoczmy także, dla zilustrowania mniej abstrakcyjnych rozważań, porównawczą charakterystykę dwóch typów narodowych systemów innowacyjnych wschodnio-azjatyckich tygrysów i latynoamerykańskiego (dla lat ): 71 Tablica 10. Narodowe systemy innowacyjne (przykład charakterystyki) Azja wschodnia (East Asia) Ameryka Łacińska Ekspansja powszechnego szkolnictwa, Pogarszający się system kształcenia, wysoki poziom skolaryzacji na poziomie proporcjonalnie niższy udział absolwentów wyższym, wysoki procent absolwentów politechnik politechnik i wydziałów nauk ścisłych Import technologii zwykle powiązany z lokalnymi inicjatywami sprzyjającymi postępowi technicznemu; na późniejszych etapach wysokie tempo wzrostu nakładów własnych na B+R Przemysłowe B+R osiągają zwykle poziom przekraczający ½ całości B+R Rozwój silnej infrastruktury naukowotechnicznej; na późniejszych etapach silne więzi z B+R w przemyśle Wysoki poziom inwestycji i silny napływ japońskich zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB) i technologii. Duży wpływ japońskich metod zarządzania i organizacji sieciowej Wysoki poziom transferu technologii, zwłaszcza z USA, ale niski poziom B+R w lokalnych przedsiębiorstwach i niskie powiązanie z transferem technologii Przemysłowe B+R zwykle nie przekraczają poziomu ¼ całości B+R Postępujące osłabienie infrastruktury naukowo-technicznej i słabe więzi z przemysłem Spadek ZIB (głównie amerykańskich) i ogólnie niższy poziom inwestycji. Niski poziom uczestnictwa w międzynarodowych sieciach przepływu technologii. Niewielka poprawa dynamiki w latach 1990, ale gorsza sytuacja pod względem długookresowych inwestycji 71 Ch. Freeman, L. Soete, 1999, op. cit.

40 Wielkie inwestycje w zaawansowaną infrastrukturę telekomunikacyjną Potężny i szybko rosnący przemysł elektroniczny o dużym eksporcie i silnym sprzężeniu zwrotnym z użytkownikami z rynków międzynarodowych Powolne tempo rozwoju nowoczesnej telekomunikacji Słaby przemysł elektroniczny, o niskim eksporcie i nikłej wiedzy dostarczanej przez marketing międzynarodowy Wnioski pozostawiamy czytelnikowi. Studia porównawcze przydają się także dla celów formułowania własnej polityki innowacji. Można postawić hipotezę, że podobnie jak w przypadku strategii przedsiębiorstw, strategia zamierzona nie pokrywa się z rzeczywiście realizowaną (emergent) i trzymanie się przeszłych celów, realizowanie przestarzałej misji, choćby i najbardziej godnych realizacji in abstracto, przynosi więcej złego niż dobrego w dobie globalizacji i szybkiej zmiany otoczenia. Uwagi końcowe Zaproponujmy następujące syntetyczne i uzupełnione 72 podsumowanie referowanych idei: Badania makroekonomiczne potwierdzają, że kraje, które okazują więcej oznak innowacji są zamożniejsze i wykazują szybszy wzrost gospodarczy. Podobnie przedsiębiorstwa, które cechują wyższe wskaźniki świadczące o innowacji, są bogatsze (zyskowniejsze, ceny ich akcji lub udziałów są wyższe) i rozwijają się szybciej. W gospodarce opartej na wiedzy tradycyjne sposoby konkurowania nie wystarczają do umocnienia swojej pozycji rynkowej. Nieuchronną tendencją towarzyszącą zdaje się być tak szybki wzrost firm innowacyjnych, iż osiągają one pozycję monopolistyczną w gałęzi (dającą zyski nadzwyczajne). Jednakże, rynkowa pozycja monopolisty jest w dynamicznej gospodarce przejściowa. 73 Intelektualne prawa własności (w tym system patentowy) stanowią mechanizm pobudzający innowacje (zwiększają nagrodę za inwestycje) i przyczyniają się w znacznej mierze do umacniania monopolu innowatorów. Społeczna korzyść silnych bodźców proinnowacyjnych znajduje przeciwwagę w niekorzyściach osłabienia dyfuzji innowacji w 72 A. Leger, S. Swaminathan, Innovation theories: relevance and implications for developing countries, DRUID paper 2001, D. Archibugi, A. Coco, Measuring technological capabilities at the country level: a survey and a menu for choice, DRUID paper 2005; Danish Research Unit for Industrial Dynamics ; R. Morck, B. Yeung, 2001, op. cit. 73 Strategie innowacji najczęściej analizowane są w modelach oligopolu i monopolu. tj. konkurencji niedoskonałej. Postulatem innowacyjnego nauczyciela akademickiego byłoby szersze uwzględnienie innych typów ekonomii, niż paradygmat neoklasyczny, który nadal uprzywilejowuje rozumowania statyczne.

41 społeczeństwie (populacji firm i organizacji) i osiadania monopolisty na laurach, odcinania kuponów od przeszłej działalności. Rozmaite typy innowacji mają swoich zwycięzców: wielkie, zasiedziałe korporacje mają przewagę w kapitałochłonnych badaniach wymagających wielkich ilości sprzętu: są to zwykle innowacje nakierowane na modyfikacje i udoskonalanie już istniejących obszarów działania gospodarczego. Małe firmy wydają się mieć przewagę we wprowadzaniu radykalnych innowacji: np. tworzących nowe gałęzie. Organizacyjne strategie innowacji opierają się na wykorzystaniu wiedzy o kosztach transakcyjnych i polegają na optymalizacji kontraktowych więzi z innymi graczami rynkowymi. Nie sposób stwierdzić a priori o przewadze jakiejkolwiek z form, gdyż optymalne posunięcia zależą od reżimu zawłaszczania nadwyżki i struktury rynku. Odpowiedzią na ograniczenie konkurencji przez monopol jest nie tylko regulacja, lecz także polityka gospodarcza państwa: np. liberalizacja obrotów handlowych i kapitałowych, w tym wiedzą - licencjami i kapitałem intelektualnym. Globalne rynki, w większości wypadków, 74 utrudniają ustanowienie i obronę monopolu; pozwalają jednak na uzyskanie korzyści skali w dziedzinie finansowania badań. Polityka wspierania przez państwo miewa niemałe znaczenie. Subwencjonowanie innowacji przez państwo może być skuteczne, ale nie jest jednoznacznie pozytywne. Ekonomista odnajduje w niej wykrzywienie bodźców dla firm: ich innowacyjność może przeradzać się w wynajdywanie nowych sposobów wyszarpywania środków od agend państwa (lub Unii Europejskiej) (rent-seeking), co kończyć się może popieraniem i subsydiowaniem przegrywających w wyścigu innowacji. Jeśli lobbying w krajowych i unijnych korytarzach parlamentarnych i rządowych przynosi wyższą stopę zwrotu niż zaangażowanie kapitałów w B+R fiasko takiego promowania innowacji jest nieuchronne. Jeśli gremialna preselekcja zwycięzców (nieudolne naśladowanie tygrysów japońskiego i koreańskiego) jest obarczona błędem i zniekształca bodźce, to tworzenie korzystnego otoczenia dla przedsiębiorców i pozwolenie działać mechanizmom konkurencji wydaje się mniej sporne: np. niższe podatki dają szanse na to, że zwycięzcy wylosują się sami a subsydiowanie infrastruktury społecznej i ekonomicznej, w tym edukacji obniża prywatne koszty funkcjonowania i inwestowania. Podejście systemowe (SI) pozwala ponadto prześledzić zaobserwowaną skłonność innowacyjnych firm do grupowania się w wybranych regionach geograficznych (grona, klastery, dystrykty przemysłowe). Istnienie takich zagłębi skorelowane są z istnieniem lokalnych zasobów wysoko wykwalifikowanej siły roboczej i pokładów wiedzy. Występuje 74 Może jednak stać się odwrotnie. Są to rynki, na których zwycięzca bierze wszystko (winner-take-all markets).

42 dodatnie sprzężenie zwrotne: firmy przyciągają ją i same są przyciągane przez rezerwuary umiejętności. Innowacje w i poza zagłębiami podwyższają poziom płac i zwiększają zróżnicowanie dochodów. Firmy działające w zagłębiach innowacji korzystają z tzw. dodatnich efektów zewnętrznych: niższe koszty działania i/lub wyższe przychody generowane kolektywnie przez obecne w nim podmioty. Przepływ wiedzy, korzyści uczenia się, wzmacniane przez osiągane przez firmy korzyści skali, zakresu lub bliskości sygnalizują większą siłę i stabilność gospodarczą dystryktów wielobranżowych raczej niż wyspecjalizowanych centrów doskonałości. Innowacyjne uprzemysłowienie jest procesem długofalowym (to jeden z podstawowych składników rozwoju gospodarczego) i zapewne kraje i regiony zacofane nie mają szans na inne niż jednobranżowe centra ; należy więc umiejętnie wspierać ich powstawanie i krzepnięcie. Stopień rozwoju systemu finansowego i jakość mechanizmów finansowania małych i średnich innowatorów, venture capital, publicznych i prywatnych funduszy innowacyjnych ma istotny wpływ na upowszechnianie postaw przedsiębiorczych i innowacyjnych. Istotne, także dla ekonomisty, są kwestie społecznego wymiaru procesu innowacji. Rynek premiuje innowatorów i w miarę wzmożenia konkurencji innowacjami ( gospodarka oparta na wiedzy ) powiększa zróżnicowanie w podziale dochodu. Badania ukazują jednak, że zarówno nierówności jak i egalitaryzm mogą być podejściem na miejscu, jeśli wpisane są w struktury instytucjonalne obniżające koszty transakcyjne (np. względnie egalitarna Azja wschodnia). Z drugiej jednak strony, duże nierówności przejawiające się np. w kontrolowaniu bogactwa narodowego przez rodziny oligarchów wyraźnie skorelowane są z niskimi wskaźnikami innowacji. Wypaczona przedsiębiorczość nakierowana na ochronę odziedziczonego stanu posiadania skłania do obrony status quo także przy pomocy mechanizmów państwa (będącego w zmowie i działającego na rzecz koncentracji starego bogactwa). Kulturowe mechanizmy transmisji wiedzy w społeczeństwie informacyjnym / społeczeństwie wiedzy stanowią fragment kluczowego instytucjonalnego kontekstu działań gospodarczych. Siła tradycyjnych mechanizmów, hierarchicznie zorganizowanych religii, trwałości zróżnicowań klasowych dość jednoznacznie skorelowana jest z występowaniem problemów gospodarczych. Wysokie koszty transakcyjnych, polityczne elity podejrzliwie patrzące na ułatwienia dla (innowacyjnych) przedsiębiorców i liberalne ustawodawstwo podwyższają łączne społeczne koszty (nieuchronnego) konkurowania we współczesnej gospodarce światowej. Mitologie polskie ujawniają w tym względzie widoczne słabości.

43

44 Literatura 1. Abernathy, W., Utterback, J., Patterns of industrial innovation, Technology Review, 1978, t.80, nr Carlaw, K., Lipsey,R.: A model of GPT-Driven Sustained Growth, 3. Clarke, R.: A Primer on Diffusion of Innovations Theory, Cooper, R.G.: Winning with new products: accelerating the process from idea to launch, 1993, Addison Wesley 5. Czarniawska, B., Sevón, G. (red.): Translating Organizational Change. New York: Walter de Gruyter, Dean, B.V.: Evaluating, selecting, and controlling R&D projects, American Management Association, New York 1968, R. Seiler, Improving the effectiveness of research and development, McGraw-Hill, Maidenhead Drucker, P. :Management, Tasks, Responsibilities, Practices, Harper and Row, New York Edquist, C. [red.]: Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organisations, London Pinter/Cassel, European Commission, COM (1995) Freeman, Ch.: 1987, Technology Policy and Economic Performance: Lessons from Japan,, London Pinter R.R. Nelson red. National Innovation Systems. A comparative Study, Oxford University Press, Oxford, 1993, 11. Grandstrand, O.:The Economics and Management of Intellectual Property. Towards Intellectual Capitalism, Edward Elgar, Cheltenham, Granstrand, O., Sigurdson, J.: Technological and Industrial Policy In China and in Europe, TIPCE Conference 1981, Occasional Report No 3, Lund University. 13. Innovation Definition. Comparative assessment. Draft developed under GNU Free Documentation License, Kay, J.: Podstawy sukcesu firmy, PWE 1996 [1993]. 15. Kirschner, P.A. [et al.]: Determinants for failure and Success of Innovation Projects, Open Universiteit Nederland, Educational technology Expertise Center, 16. Kirzner, I. M.: Discovery and the Capitalist Process, Chicago, University of Chicago Press, Chicago. Kirzner 17. Leger, A., Swaminathan, S.: Innovation theories: relevance and implications for developing countries, DRUID paper 2001, D. Archibugi, A. Coco, Measuring technological capabilities at the country level: a survey and a menu for choice, DRUID paper 2005; Danish Research Unit for Industrial Dynamics ; R. Morck, B. Yeung, 2001, op. cit. 18. Liu, X., White, S.: Comparing Innovation Systems, A Framework and Application to China s Transitional Context, Research Policy, 2001, 19. Mytelka, L.K., Smith, K. :Innovation Theory and Innovation Policy. Bridging the Gap, UNU/TECH, p.2. DRUID Conference OECD, The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, (Oslo Manual), Paris Pavitt, K.: What do we know abort strategic management of technology, California Management Review, t.32, Poh, K., Bai, F.: A comparative analysis of R&D project evaluation methods, R&D Management, 2001, t.31 nr Rickne, A.: New Technology Based Firms and Industrial Dynamics: Evidence from the Technological Systems of Biomaterials in Sweden, Ohio, and Massachusetts,

45 Dept. of Industrial Dynamics, Chalmers University za: Ch. Edquist, The Systems of Innovation Approach and Innovation Policy, paper DRUID Conference, Aalborg June Saïd, E. :Representations of the intellectual, Vintage Books, New York, 1996, s Scherer, F.M.: Ross, D.: Industrial Market Structure and Economic Performance, 3rd ed Sulejewicz, A.: Analiza Społecznych Kosztów i Korzyści. Między Ekonomią Dobrobytu a Planowaniem Rozwoju, PWN, Warszawa, Sulejewicz, A.: Partnerstwo strategiczne, kompetencja XXI wieku, SIMP, Warszawa, Sulejewicz, A.: Partnerstwo strategiczne: modelowanie współpracy przedsiębiorstw, SGH, Warszawa, Taylor, C.T., Silberston, Z.A.: The economic impact of the patent system: a study of the British experience, Cambridge, Cambridge University Press, Teece, D.: Profiting from technological innovation: implications for integration, collaboration, licensing and public policy, Research Policy, 1986, t.15, nr 6; także Ch. Freeman, L. Soete, The Economics of Industrial Innovation, 3rd ed. Pinter, London 1999.

46 Innowacje jako proces intelektualny i wdrożeniowy Władysław Włosiński 1. Innowacje i innowacyjność Przyjmijmy następujące skrócone definicje innowacji i innowacyjności: innowacje to działania, które powodują wysoki poziom nowości lub zmian w skali przedsiębiorstwa lub kraju, zaś innowacyjność to zdolność przedsiębiorstwa lub organizacji do kreowania lub wdrażania nowości. Z określeń tych wynika, że zarówno pojedyncze innowacje, jak i innowacyjność są procesami złożonymi, wymagającymi zarówno zaangażowania intelektu (badania, studia, rozważania), jak i umiejętności wdrożeniowych. Przy efektywnie funkcjonującym procesie innowacyjnym te dwa rodzaje aktywności mogą, a wręcz powinny się pokrywać. To ogólne stwierdzenie jest dla wszystkich zrozumiałe i spotyka się z powszechną aprobatą. Inaczej rzecz ma się w praktyce: w organizacji badań i wdrożeń gwarantujących efektywne wykorzystywanie wyników badań do celów praktycznych czy w przypadku wpływu nowoczesnych technologii i produkcji na działalność badawczo-rozwojową. Ten problem jest dostrzegany od dawna i w znacznym stopniu pomyślnie rozwiązywany w krajach technologicznie rozwiniętych. Niestety nie mamy w Polsce zdrowego, opartego na prawach rynku systemu kreowania badań i wdrożeń. Ten stan trwa od kilkunastu lat i jest przedmiotem wielu dyskusji, które często nie przynoszą żadnych rozwiązań. Wynika to częściowo z nawyków wyniesionych z uprzedniego centralnego systemu kierowania nauką i gospodarką, pośrednio ze słabości ekonomicznoorganizacyjnej naszego przemysłu, a także z nieprzystosowania kadry naukowej i inżynierskiej do nowych zasad możliwości transferu wiedzy z uczelni i instytutów do przemysłu i usług. Poprawa tej sytuacji oraz zorganizowanie optymalnego systemu tworzenia systemu innowacji jest obecnie w naszym kraju nakazem chwili, gdyż jak wynika ze statystyk światowych Polska lokuje się pod względem innowacyjności na dalekim - 72 miejscu. Mamy nadzieję, że to opracowanie przyczyni się do zrozumienia istoty procesów innowacyjnych i wzajemnych relacji pomiędzy przemysłem, badaniami i nauką. Aby określić te relacje rozpatrzmy dokładniej rodzaje i cechy innowacyjności. Można mówić o innowacyjności, jako mierze przypisanej danemu produktowi, bądź usłudze, w tym ujęciu będzie to miernik tego, jak bardzo dany produkt lub usługa są

47 innowacyjne. W tym znaczeniu możemy wymienić różne cechy określające stopień innowacyjności produktu/ usługi. Mogą to być: nowość w skali świtowej, nowość w przedsiębiorstwie, nowość w przemyśle, nowość dla klienta itd. Na rysunku 1 widać, że najczęściej wybieranym czynnikiem charakterystycznym dla nowości jest nowa technologia [15] nowe umiejętności zarządzania nowa usługa nowe umiejętności projektowania nowe potrzeby klienta nowy dla klienta nowy dla wspólnoty naukowej nowe jakości nowa nauka nowe sposoby użycia nowe wzory konsumpcji nowe ulepszenia nowi klienci nowe korzyści nowy dla przemysłu nowy dla świata nowa przewaga konkurencyjna nowe umiejętności marketingowe nowy proces nowy projekt produktu nowy dla firmy nowy dla rynku nowa linia produkcyjna nowa technologia Rys. 1. Czynniki charakteryzujące nowość [1]. Innowacje technologiczne mogą wywoływać zmiany w procesie technologicznym, a więc powodować pewną nieciągłość w stosowanych technologiach, narzędziach i polityce marketingowej. Nieciągłości technologiczne mogą wynikać z konieczności stosowania w wytwarzaniu nowych procesów, konieczności podniesienia poziomu wiedzy pracowników, rozbudowy zaplecza badawczo-rozwojowego lub wszystkich tych czynników jednocześnie. Nieciągłości marketingowe mogą być wywołane np. poprzez: wprowadzenie nowego produktu znacząco różnego od dotychczasowych, zmiany dotychczasowej polityki marketingowej, konieczności podniesienia poziomu wiedzy pracowników marketingu. Obie

48 wspomniane nieciągłości: technologiczna i marketingowa mogą występować pojedynczo, ale też równocześnie. Przy tworzeniu modelu na potrzeby badań Garcia i Calantone [1] korzystają z jednego czynnika głównego lub z czynnika głównego uzupełnionego czynnikami dodatkowymi. Takie dopełnienie pozwala na otrzymanie danych uzupełniających, dających pełniejszy obraz rzeczywistości w przeprowadzanych analizach. Najczęściej powtarzającymi się czynnikami głównymi dla tworzenia modeli innowacji/innowacyjności są kolejno: nowość dla firmy, nowość techniczna, unikalność/ wyższość produktu i zmiany w otoczeniu. Działania innowacyjne a patentowanie Nie wszystkie działania innowacyjne są patentowane. Autorzy pracy [1] powołując się na dotychczasowe badania pokazują, że ilość patentów na innowacje może zmieniać się znacznie w zależności od sektora przemysłowego średnio od 49 do 0,6 patentu na innowację. Różnice występujące w badaniach wynikają przede wszystkim z przyjęcia różnych definicji innowacji. W przedstawionym niżej badaniu ci sami autorzy [1] przyjęli innowacje jako: komercyjnie wprowadzony nowy lub technicznie zmieniony produkt lub implementacja poprawionych metod produkcji dla istniejącego produktu lub dla produkcji nowego produktu. Przy tej definicji poziom opatentowanych innowacji zawiera się w granicach ok % dla innowacji procesu i ok % dla innowacji produktu. Jest on najmniejszy dla przedsiębiorstw o niższych obrotach, osiąga maksimum dla przedsiębiorstw o obrotach rzędu 1 mld, by następnie znów spaść (rys. 2).

49 innowacje procesu innowacje produktu procent opatentowanych innowacji < >2000 roczna sprzedaż w milionach Rys. 2. Procent opatentowanych innowacji w zależności od wielkości przedsiębiorstwa [1]. Liczba patentów w przedsiębiorstwach przekłada się na liczbę patentów w danej branży czy kraju. Badania przeprowadzone przez autorów publikacji [1] wykazały, że najwięcej patentów powstaje w dziedzinach związanych z komunikacją, komputerami i lekarstwami. W skali państw najwięcej patentów powstaje w USA i Japonii, z tym że różnica wynosi ok. 1 do 3, czyli biorąc pod uwagę wielkość kraju i liczbę przedsiębiorstw dużo więcej patentów powstaje w Japonii. Typy innowacji technologicznych W literaturze naukowej ostatnich lat na szczególną uwagę zasługuje pojęcie innowacji ciągłych i nieciągłych. Z tego typu podziałem można spotkać się w większości opracowań. W niektórych występuje on w postaci dwustanowej, w niektórych jest rozbudowany o stany pośrednie. Wprowadzenie stanu pośredniego jest o tyle uzasadnione, że umożliwia dokładniejsze przyporządkowanie, a co za tym idzie - dokładniejsze określenie rozkładu rodzajów innowacji występującego w rzeczywistości. Przykładem podziału na trzy grupy są wyniki badań zestawione w tabeli 1. Wszystkie badania opierały się na podziale trójstanowym: innowacje ciągłe, nowości i innowacje radykalne.

50 innowacje ciągłe nowości innowacje radykalne innowacje nieciągłe 25% 58,3% 75% 16,7% 23% 47% 77% 30% 48% 42% 52% 10% 37,5% 50% 62,5% 12,5% Tabela 1. Rozkład procentowy nowych produktów według stopnia innowacyjności w wybranych badaniach [1]. Innowacje radykalne wymienione w tabeli 1 często są definiowane jako innowacje, które wymagają stosowania nowych technologii i nowego rynku. W ten sposób mamy do czynienia z nieciągłością technologiczną i marketingową w skali makro. Są one stosunkowo rzadkie, ale potencjalnie niosą ze sobą duże korzyści dla przedsiębiorstwa, któremu udało się je uzyskać. Narzędziem, które może pomóc w identyfikacji tego typu innowacji jest krzywa S Fostera [2]. Krzywa ta jest stosowana do opisania początku i ewolucji innowacji radykalnych lub technologicznie nieciągłych. Teoria ta sugeruje, że możliwości technologiczne produktu przesuwają się po krzywej S do momentu aż zostaną wyczerpane z przyczyn naukowych, czasowych, braku odpowiednich zasobów itp. Nowe innowacje, zastępujące stare technologie, wnoszą nową krzywą S, przesuniętą w stronę większych efektów (rysunek 3). Foster [2] tak charakteryzuje technologiczną ewolucję: wcześnie w programach naukowo-badawczych trzeba budować zasoby wiedzy, kierunki prac muszą być spisane podobnie jak pojawiające się problemy techniczne. Badacze powinni odkryć i odrzucić niewykonalne podejścia. Dotąd aż wiedza zostanie nabyta, postępy technologiczne są zwykle powolne. Ale po tym okresie następuje okres maksymalnego wzrostu, przeważnie w połowie realizowanego potencjału. Po tym okresie technologia osiąga swoje ograniczenia i wzrost możliwości zaczyna zwalniać.

51 Możliwości techniczne Dochodzenie do ograniczeń Kolejny produkt Obszar szybkiego wzrostu Produkt bieżący Powolny start, brak wiedzy Nakłady rynkowe/ badawcze Rys. 3. Zależność możliwości technologicznych od nakładów [1]. Podobne analogie występują, jeżeli krzywą S zastosujemy do zmian rynkowych. Początkowo, w fazie formowania rynku musi zostać utworzona baza wiedzy, zaś kierunki prac, jak również pojawiające się problemy muszą być określone i sprawdzone. W okresie, gdy posiadana wiedza stanowi przedmiot przewagi konkurencyjnej, następuje szybki wzrost udziału w rynku. Jednak nowe rynki ewoluują wraz z innowacjami technologicznymi. Na rynek wkraczają nowi konkurenci, nowi partnerzy i kanały dystrybucji do wykorzystania nowych technologii. Początkowo sprzyja to rozwojowi przedsiębiorstwa przodującego, jednak po jakimś czasie przedsiębiorstwa konkurujące z nim osiągają zbliżony poziom wiedzy i stają się coraz bardziej konkurencyjne. Powoduje to stopniowe zmniejszane się stopnia wzrostu. Drugi rodzaj innowacji nazywany w tabeli nowością można zdefiniować jako ten o cechach bardziej innowacyjnych niż ciągłych, jednak zbyt mało innowacyjnych, by określić je mianem radykalnych. W większości prowadzonych badań stanowią one najliczniej reprezentowaną grupę.

52 Song i Montoya Weiss [3] klasyfikują ten typ innowacji jako: całkowicie nową kategorię produktu lub/ oraz nowy system produkcyjny i dystrybucyjny. Nowością jest produkt, który: (1) jest realizowany przy użyciu technologii wcześniej nieużywanej w przemyśle, (2) jest krokiem naprzód lub powoduje znaczące zmiany w całości przemysłu oraz (3) jest pierwszym takim produktem na rynku. Powyższa definicja wynika z tego, że autorzy [3] założyli podział innowacji na dwa typy: ciągłe i nowości. Świadczy to o tym, jak dowolne może być traktowanie poszczególnych określeń i definicji. W przypadku stosowania zacytowanej definicji innowacja, spełniająca powyższe warunki będzie na pewno nowością, a w niektórych przypadkach, po spełnieniu innych dodatkowych warunków nabierze cech innowacji radykalnej. Sumę innowacji radykalnych i nowości nazywa się często innowacją nieciągłą [4]. Innowacje ciągłe można najkrócej opisać jako te, które są wynikiem rozwoju istniejących produktów lub technologii. Wnoszą one nowe właściwości, korzyści lub poprawki do istniejących technologii czy na istniejących rynkach. Autorzy pracy [3] tak scharakteryzowali ten typ innowacji: ciągłe innowacje zawierają adaptację, modyfikację i polepszenie właściwości istniejących produktów i/lub systemów produkcji i dostawy. Innowacje ciągłe są ważne dla przedsiębiorstw, piszą o tym Johne i Snelson [5]: Innowacje ciągłe są ważne z dwóch podstawowych powodów: po pierwsze jako narzędzie walki konkurencyjnej na rynkach o naturze technologicznej, po drugie ponieważ ciągłe procedury bazujące na istniejących technologiach mogą pomóc dostrzec odpowiednie momenty i szanse związane z przejściem na wyższy poziom technologiczny. Dla bardzo wielu firm innowacje ciągłe są sposobem utrzymania się na rynku. Rothwell i Gardiner [6] pokazują, że innowacje ciągłe mogą wystąpić na wszystkich etapach procesu tworzenia nowego wyrobu. W fazie koncepcyjnej ekipa badawczo-rozwojowa może wykorzystywać istniejące technologie do poprawiania istniejących produktów. W czasie życia produktu innowacje ciągłe mogą służyć jego ustawicznemu polepszaniu. W literaturze przedmiotu wyodrębnia się jeszcze innowacje imitacyjne definiowane w sposób następujący [7]: innowacje występują tylko dla pierwszego przedsiębiorstwa, które zakończy prace badawczo-rozwojowe owocujące wypuszczeniem pierwszego tego typu produktu na rynek. Kolejne tego typu produkty są innowacjami imitacyjnymi nawet, jeżeli są wynikiem prowadzenia prac badawczo-rozwojowych przez konkurencję, ale zakończonych w późniejszym terminie. Imitatorzy nie muszą być świadomi, ani nie muszą korzystać z wyników prac pierwszych innowatorów. Imitacje mogą być równie kosztowne, szczególnie pod względem kosztów badawczo-rozwojowych, jak w przypadku pierwszych innowatorów.

53 efekt tempo ramy czasowe zmiany zaangażowanie podejście forma idea przewodnia wymagania orientacja kryteria wprowadzania zogniskowanie informacje technologia sprzężenie zwrotne innowacje szybki, skokowy duże kroki, zmiany nieregularne, nieciągłe nagłe, niestabilne wybranych kilku liderów twardy indywidualizm indywidualne idee i wysiłki budowanie na zgliszczach technologiczny przełom, nowe wynalazki, nowe teorie wymaga dużych inwestycji i małego wysiłku do utrzymania na technologię rezultaty dla zysku wielkie skoki zamknięte, zastrzeżone poszukiwanie nowych ograniczone do projektu ciągłe doskonalenie powolny, trwały małe kroczki regularne, przyrostowe stopniowe, stałe wszyscy praca grupowa, wysiłek grupowy podejście systemowe utrzymanie i rozwój konwencjonalna wiedza, zastosowanie reguł sztuki wymaga małych inwestycji, ale dużego wysiłku do utrzymania na ludzi wspomaganie procesu dla lepszego wyniku detale otwarte, udostępnione bazowanie na istniejących pełne Tabela 2. Porównanie innowacji i ciągłego doskonalenia [15]. Występuje jeszcze inny rodzaj podziału innowacji, w którym cechą charakterystyczną jest to, czego dana innowacja dotyczy, a nie charakterystyka samej innowacji, która po części jest zdeterminowana jej podmiotem. I tak przyjmujemy, że: - innowacje, które dotyczą produktów (usług) nazywamy innowacjami produktu, - innowacje, które dotyczą procesu (procesu technologicznego, procesu wykonania usługi itp.) nazywamy innowacjami procesu. Podział na te dwie kategorie nie jest związany ze stopniem innowacyjności danego działania. Innowacyjność produktu możemy więc zapisać jako funkcję czynników podstawowych w postaci wzoru: I pp = f (R, T, m, t) Którego symbole oznaczają: I pp innowacyjność rynkowa produktu (podstawowa), R nieciągłość rynkowej krzywej S w przemyśle, T nieciągłość technologicznej krzywej S w przemyśle,

54 m nieciągłość w poziomie wiedzy marketingowej w przedsiębiorstwie, t nieciągłość w poziomie wiedzy technologicznej w przedsiębiorstwie. Zależność między poszczególnymi czynnikami a innowacyjnością rynkową produktu jest dodatnia. W innowacyjności usług innowacyjne mogą być zarówno produkty, jak i usługi. W przypadku usług można wyróżnić dwa główne czynniki wyróżniające nową usługę: stopień nowości zastosowanej technologii, stopień nowości danej usługi na rynku. Przy takiej różnorodności innowacji na potrzeby niniejszej pracy wybrano podział na innowacje ciągłe i nieciągłe (rys. 4, tabela 2). Taki podział jest spotykany we współczesnej literaturze [15], a jednocześnie pozwala przeprowadzić zdecydowaną dwustanową kwalifikację działań. Współczynnik In jest wyznacznikiem stopnia innowacyjności działań. Liczba innowacji innowacje ciągłe innowacje nieciągłe 1 Stopień innowacyjności (In) Rys. 4. Podział działań pod względem stopnia innowacyjności [8]. 2. Innowacyjność jako proces Niezależnie od różnych form innowacji przedstawionych w poprzednim punkcie zawsze mamy do czynienia z procesem ich powstawania i wdrażania. Twórcami występującymi w procesie powstawania i praktycznej realizacji innowacji są najczęściej

55 badacze, inżynierowie, przedsiębiorcy, a także finansiści. Chociaż autorami projektów i wyrobów lub procesów są zarówno pracownicy naukowi, jak i pracownicy przemysłu, to jednak panujące przekonanie, że najważniejszym motorem postępu technologicznego, a więc innowacyjności gospodarki, są osiągnięcia naukowe, a drogą prowadzącą do ich wykorzystania jest tzw. pełny cykl rozwojowy zwany często od pomysłu do przemysłu jest słuszny tylko co do kierunku przepływu, natomiast nie co do istoty. W krajach dziś technologicznie zaawansowanych (Niemcy, Japonia) rozwój został osiągnięty dzięki wykorzystywaniu zdobyczy nauki światowej. Podstawowym elementem polityki innowacyjnej tych krajów było tworzenie ośrodków rozwojowych, działających przy dużych przedsiębiorstwach przemysłowych, których podstawowym celem było opracowywanie produktów i procesów innowacyjnych, a nie prowadzenie badań pomnażających publikacje naukowe. Działalność badawczo-wdrożeniowa w tych ośrodkach pozwalała na unowocześnianie produktów i umacnianie pozycji tych przedsiębiorstw na rynku. Prowadzenie prac badawczo-rozwojowych jest kosztowne i nie przynosi doraźnych zysków przedsiębiorstwom. Z tego powodu mało kto uprawia taką politykę nie będąc zmuszonym przez rynek. Właśnie w krajach o gospodarce wolnorynkowej postęp technologiczny jest warunkiem istnienia przedsiębiorstwa. Jeżeli wielkie koncerny przemysłowe wydają miliardy dolarów na badania i postęp technologiczny, to robią tak nie dlatego, by uzyskać doraźne korzyści, czy też z miłości do nauki, ale dlatego, że jeśli tego nie uczynią, za parę lat mogą zostać eliminowane z rynku. Dochodzimy więc do podstawowej tezy mówiącej, że podstawową siłą wymuszającą postęp technologiczny jest walka o rynek i zbyt. Postęp technologiczny inspiruje badania naukowe, które czasem owocują wartościowymi osiągnięciami w zakresie nauk podstawowych. Wbrew utartemu schematowi nauka-technika-gospodarka, system pobudzeń biegnie na ogół w przeciwnym kierunku. Impulsy są obustronne, ale przeprowadzone dotąd badania świadczą, że rozwój techniki ma na ogół większy wpływ na rozwój nauki niż odwrotnie [8]. W Polsce niestety często przywołuje się liniową zależność postępu technologicznego w formie triady: nauka-technika-przemysł, co powoduje fałszywe wyobrażenie o mechanizmie procesów innowacyjnych. W rezultacie takiego rozumowania sfera badawcza oczekuje stworzenia warunków, aby gospodarka kupowała i wykorzystywała ich koncepcje teoretyczne, zaś gospodarka, spodziewa się, że sfera badawcza dostarczy jej gotowych i przetestowanych receptur produkcyjnych. Rodzi to wzajemne pretensje i próby poprawienia naukowych mechanizmów ssania i tłoczenia [9].

56 Niezależnie jednak od kierunku pobudzeń i potrzeb na rozwiązania innowacyjne, zawsze występują nowe idee, pomysły lub rozwiązania teoretyczne, które aby mogły być wykorzystywane w praktyce powinny być do tego celu przystosowane. Mechanizm tworzenia rozwiązań innowacyjnych, aby był skuteczny, winien składać się z trzech elementów: idea, dostosowanie pomysłu (idei) do potrzeb praktycznych i wykorzystanie pomysłu (idei) w praktyce. Proces ten składa się więc z działalności intelektualnej i wdrożeniowej. Niekoniecznie działalności te muszą być uprawiane w instytucjach. Często produkty innowacyjne są efektem kontaktu producentów z klientami, czy też bezpośrednich dyskusji inżynierów z uczonymi. Wydaje się jednak, że podstawowymi formami powstawania pomysłów, ich praktycznego dostosowania oraz wdrożenia do praktyki są następujące instytucje: instytut (uczelnia), ogniwo pośredniczące i przemysł. (rysunek 5, [10]). Badania Transfer Technologii Wyniki TYP DYSCYPLINA TYP WSPARCIE ROZWÓJ KOMERCJALIZACJA ZYSKI Podstawowe Zastosowania Kliniczne Inne Nauki o życiu Technologie informatyczne Nauki fizyczne Nauki społeczne Granty Kontrakty Umowy Kooperacje Innowacyjność Ocena techniczna Zabezpieczenie prawne i rozwój TI Licencje Firmy Spin off Firmy Start up Naukowe Gospodarcze Społeczne Uczelnie (Instytuty) Przemysł Społeczeństwo Rys. 5. Rola Parku Technologicznego [10]. W niniejszym opracowaniu zostaną podane wybrane przykłady problemów występujących w instytutach (uczelniach) i w ośrodkach transferu wiedzy z instytutów (uczelni) do praktyki. Podane przykłady krajowe na tle przykładów z Francji, Niemiec i Izraela powinny posłużyć do usprawnienia polityki innowacyjnej w naszym kraju.

57 Obecnie w naszym kraju są stosunkowo mało wykorzystywane właśnie efekty badań prowadzonych w instytutach i uczelniach. Aby skutecznie wykorzystywać zasoby wiedzy i techniki z instytutów i uczelni wyższych po pierwsze muszą istnieć wartościowe opracowania naukowe, po drugie muszą być zaangażowani producenci, użytkownicy tych opracowań, a po trzecie musi być sprzyjający system przepływu wyników badań z uczelni do przemysłu. Ten ostatni element jest naszym najsłabszym ogniwem. Praktycznie nie istnieje w kraju skuteczny system, który można by naśladować czy polecać. Niska efektywność wykorzystania przeprowadzonych badań naukowych prowadzonych w instytutach i uczelniach wynika po części z tego, że wyniki badań, choć mają charakter często bardzo dobrych wynalazków, idei i pomysłów, to jednak w proponowanej formie nie mogą być wdrożone do praktyki, ponieważ są zbyt ogólne. Z drugiej strony absorpcja przemysłu i to zarówno tego dużego, jak i skupionego w małych i średnich przedsiębiorstwach jest zbyt niska, aby w proponowanej postaci wdrożyć nowe projekty do produkcji. Duże zakłady z dominującym kapitałem zagranicznym mają własne centra badawcze dostarczające im nowych rozwiązań, a z kolei duże państwowe zakłady przemysłowe są w złej kondycji finansowej i nie inwestują w nowe technologie. Małe i średnie przedsiębiorstwa nie mają laboratoriów badawczych, które by mogły przygotowywać propozycje i projekty uczelni czy instytutów do zastosowań praktycznych. Stan ten wymaga szybkiego uruchomienia ogniw pośredniczących, które by dostosowywały wyniki badań naukowych instytutów i uczelni do zastosowań praktycznych. Obecnie jednak brakuje takich ogniw, nie istnieje również organizacja systemu wspomaganego finansowo (niekoniecznie finansami publicznymi). W krajach technologicznie rozwiniętych jak np. we Francji przekazywanie i wykorzystywanie wyników badań przez przemysł oparte jest na systemie waloryzacji. W tym systemie badania powstające w uniwersytetach czy laboratoriach badawczych są ulepszane, dopracowywane do potrzeb rynkowych przez specjalnie do tego celu powołane specjalistyczne (branżowe) centra technologii (CTT). Centra te częściowo wspomagane są z funduszy publicznych, a częściowo z funduszy pochodzących z podatków zakładów przemysłowych. Opracowane w CTT wyroby lub procesy technologiczne uwzględniające potrzeby, umiejętności i kompetencje są następnie wykorzystywane przez duże zakłady przemysłowe, małe lub średnie przedsiębiorstwa produkcyjne lub też przez nowo organizowane małe przedsiębiorstwa zlokalizowane w specjalnie do tego powołanych tzw. Technopolach. Ważnym ogniwem tego systemu są regionalne ośrodki promocji małych i średnich przedsiębiorstw (MiŚP) zatrudniające ok. 5-7 pracowników w regionie. Ośrodki te dysponują

58 bazami potrzeb MiŚP, a także posiadają dane na temat potencjałów naukowych w istniejących na terenie regionu uniwersytetów i laboratoriów badawczych. Na tej podstawie prowadzą politykę promocji i doradztwa, a także często zgłaszają potrzeby przemysłu dotyczące np. nowych technologii ekologicznych do uniwersytetów. W Niemczech rolę pośredniczącą pomiędzy uniwersytetami, a przemysłem w przekazywaniu wyników badań spełniają Instytuty Fraunhofera lub znacznie rzadziej Centra Technologiczne wspomagane ( w około 30%) finansami publicznymi czy też przez Fundację Transferu technologii. Przystosowane patenty lub opracowania naukowe są następnie przekazywane po uwzględnieniu wiedzy, umiejętności praktycznych i kompetencji do odpowiedniego dużego zakładu przemysłowego, do małych i średnich przedsiębiorstw czy też znacznie rzadziej do nowo tworzonych przedsiębiorstw na terenie tzw. parków technologicznych. Ważnym ogniwem tej struktury są Izby Przemysłowo-Handlowe (IPH), które prowadzą aktywną politykę promocyjno-doradczą w regionie. Izby Przemysłowo-Handlowe dysponują informacjami na temat stanu technologii i poziomu produkcji we wszystkich MiŚP w regionie, a także przekazują potrzeby na nowe rozwiązania do laboratoriów i uniwersytetów. W naszym kraju nie mamy takich zorganizowanych struktur, które byłyby odpowiedzialne za transfer technologii. Obecne w kraju istnieje kilka milionów MiŚP, ale tylko 2,5% z nich to przedsiębiorstwa High-Tech. Dla zwiększenia efektywności wykorzystania badań naukowych przez przemysł, a tym samym dla poprawy innowacyjności polskiego przemysłu, konieczne jest obok różnych zasad stworzenie systemu polegającego na: utworzeniu ogniw pośredniczących pomiędzy uczelniami, a przemysłem. Mogą to np. być Centra Transferu Technologii, czy np. instytuty badawcze pracujące w ramach Fundacji Transferu technologii. Taka forma jest np. sprawdzona w Izraelu. Do głównych zadań Fundacji należą: transfer technologii, promocja badań, testy przemysłowe, komercjalizacja idei i wynalazków. Do organizacji CTT mogą, a nawet powinny być wykorzystane wybrane instytuty branżowe, oczywiście po ich reorganizacji. Szczególnie laboratoria i bazy badawcze tych istniejących instytutów winny być wykorzystywane w tym systemie przepływu badań z ośrodków naukowych do przemysłu. Powinien być zachowany badawczy charakter tych instytucji, a przedmiotem ich zainteresowania powinno być przysposabianie osiągnięć naukowych do potrzeb przemysłu i to najlepiej przemysłu zlokalizowanego w danym regionie czy ewentualnie w danej branży. Ogniwa pośredniczące pomiędzy instytucjami naukowymi i przemysłem są ważnym i często rozstrzygającym elementem w procesie innowacyjnym, ale nie jest to jedyny problem

59 w dziedzinie łączenia działalności intelektualnej z działalnością wdrożeniową. Zarówno nasze szkoły wyższe, jak i instytuty nie są jeszcze nastawione na prowadzenie badań i kształcenie studentów zorientowanych właśnie na wykorzystywanie wyników badań oraz zdobywanych w czasie studiów wiadomości w działalności innowacyjnej. Do podstawowych mankamentów w procesie kształcenia w kontekście procesów innowacyjnych należą: niechęć do podejmowania przez profesorów badań o charakterze aplikacyjnym, zbyt rzadkie wciąganie do badań prowadzonych przez nauczycieli akademickich ich studentów i doktorantów oraz brak programów nauczania przedmiotów z zakresu przedsiębiorczości. Przeprowadzone badania wykorzystania wyników prowadzonych w uczelniach w ramach tzw. grantów wykazały, że zaledwie pojedyncze wyniki badań zostały - a raczej mogły być wdrożone - do produkcji. Ilość uzyskiwanych patentów przez pracowników naukowych dużej uczelni technicznej (~1600 pracowników naukowych) jest bardzo skromna i wynosi rocznie od 8 40 patentów krajowych. Rzadko się spotyka wykorzystywanie prac dyplomowych czy rozpraw doktorskich, będących choćby częścią przedmiotu badań prowadzonych przez profesora (grant badawczy lub zlecenie z przemysłu). Taka współpraca nauczyciela ze studentem może zaowocować przyswajaniem sobie przez studenta czy doktoranta nawyków pracy badawczej i twórczości inżynierskiej, które będą bardzo cenne w przyszłej pracy zawodowej. Na rysunku 6 pokazany jest schemat obrazujący zalecaną współpracę pracowników naukowych z pracownikami (inżynierami) z zakładu przemysłowego wdrażającego produkt lub proces.

60 U C Z E L N I A Pracownicy uczelni Pracownicy przemysłu Studenci P R Z E M Y S Ł U S Ł U G 0 0 I C Z A S Rys. 6. Zaangażowanie pracowników (uczelnia i przemysł) oraz studentów w badania rozwojowe (R+D) [11] Na uczelniach brakuje również dobrze zorganizowanych, posiadających akredytację laboratoriów naukowo-dydaktycznych, w których student ma szansę nauczyć się nowoczesnych metod organizacji przeprowadzanych badań oraz testów technicznych. Przeprowadzone wśród studentów i absolwentów Politechniki Warszawskiej badania na siedemnastu różnych wydziałach (rysunek 7) wykazały, że aż 70% studentów (69% na drugim roku studiów i 72% na piątym roku studiów) oraz około 66% absolwentów (65% absolwenci pracujący na etatach i 67% absolwentów właścicieli małych firm) jest nastawionych innowacyjnie. Zainteresowania te niestety nie są w praktyce wykorzystywane, ani też nie są doskonalone w procesie nauczania.

61 Czy uważasz, że aby dzisiaj zaistnieć na rynku z własną firmą należy zaoferować coś innego lub zmienionego w porównaniu z tym, co już na rynku jest? 80% 69% 72% 65% 67% 60% 40% 20% 0% SII N=470 24% 6% 25% SV N=401 4% 33% AN N=267 2% AP N=12 33% 0% Należy zaoferować coś innego lub zmienionego w porównaniu z tym, co już na rynku istnieje Nie trzeba oferować czegoś innego lub zmienionego w porówaniu z tym, co już na rynku istnieje Nie wiem/nie mam zdania Rys. 7. Zainteresowanie przedsiębiorczością przez studentów i absolwentów [12]. Według tego samego badania zarówno studenci, jak i absolwenci stwierdzają, że uczelnia nie wyposaża ich w odpowiednią wiedzę i umiejętności z zakresu przedsiębiorczości, a szkoda, ponieważ bardzo skutecznym sposobem przepływu nowoczesnych technologii i innowacji, a zwłaszcza technologii zaawansowanych jest tworzenie przedsiębiorstw wyodrębniających się uczelni. Przedsiębiorstwa te, razem z małymi i średnimi przedsiębiorstwami uprawiającymi technologie zaawansowane w krajach dziś wysoko rozwiniętych były siłami napędzającymi rozwój technologiczny, a następnie rozwój gospodarczy. Wystarczy tu wymienić początek produkcji komputerów w USA, czy też małe firmy wyrosłe z ośrodków akademickich rejonu bostońskiego tworzące swoistą sieć przy słynącej dzisiaj z zaawansowanych technologii drogi 128, czy też małe firmy utworzone wokół Uniwersytetu Cambridge lub dziesiątki małych firm pochodzenia akademickiego ulokowanych w parkach technologicznych wokół Brukseli. Tworzenie się tzw. spin-offs wymaga jednak - poza potencjałem intelektualnym w uczelni - odpowiedniego przedsiębiorczego nastawienia profesorów, a także polityki proinnowacyjnej państwa i lokalnych władz samorządowych oraz aktywnego udziału finansowego banków. Należy stworzyć - poza przepisami ułatwiającymi powstawanie i funkcjonowanie małych firm - także odpowiednią infrastrukturę w postaci np. parków technologicznych.

62 Powstające i lokujące się na terenach parków technologicznych małe firmy spin-offs będą nie tylko źródłami nowoczesnych technologii, ale także miejscem konfrontacji pomysłu z praktyką. Możliwość utworzenia firm spin-offs to także szansa dla absolwentów uczelni, którzy, aby zrealizować swój cel i ambicje niekoniecznie musieliby emigrować. Jedną z ważnych przyczyn niskiego stopnia wykorzystania wyników badań przez przemysł w Polsce jest brak skutecznych systemów, które uwzględniałyby zarówno specyfikę obecnie uzyskiwanych wyników badań naukowych, jak też wymogi przyszłych producentów. Wydaje się, że nadal jednym z bardziej racjonalnych rozwiązań realizacji projektów innowacyjnych może być model przyjęty przez Senat Politechniki Warszawskiej w roku 1999 (rysunek 8). Model ten rozwiązuje problemy podaży teoretycznych wyników badań tworzonych przez naukowców- autorów z zapotrzebowaniami na odpowiednie nowatorskie rozwiązania zgłaszanych przez przemysł i usługi. Na styku tych dwóch partnerów: naukowcy - przyszli producenci powstaje trzeci partner, który dofinansowuje pomysł doprowadzając go wspólnie z autorami do potrzeb przyszłego producenta. W modelu tym zyski uzyskane przez producenta w 80% są kierowane do autorów pomysłu, 10% zysku przechodzi do miejsca pracy autorów (wydział lub centrum badawcze), a 10% przypada organizatorowi tego procesu Centrum Transferu Technologii. PROJEKTY INNOWACYJNE Wydziały Centra Badawcze Autorzy Centrum Transferu Technologii Przemysł Usługi 10% % Badania 80% 10% Badania R+B Komercjalizacja

63 Rys. 8. Model powstawania i wdrażania innowacji [13]. 3. Rekomendacje Polskę charakteryzuje niski poziom innowacyjności małych przedsiębiorstw w porównaniu z krajami zachodnioeuropejskimi. Z badań nt. innowacyjności w Polsce przeprowadzonych w latach wynika, że udział przedsiębiorstw innowacyjnych w sektorze publicznym był wyższy niż w sektorze prywatnym. Pobudzenie postaw innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw to ważne zadanie dla polityki innowacyjnej państwa, gdyż - jak wskazują wyniki badań statystycznych - dotychczas realizowane programy z tego zakresu nie przyniosły do tej pory, zadowalających rezultatów w postaci istotnego zwiększenia innowacyjności tej grupy przedsiębiorstw. Jak wynika z diagnozy Ministerstwa Nauki i Informatyzacji z roku 2005 udział przedsiębiorstw stosujących w Polsce innowacje w procesach produkcyjnych wyniósł 18% i był zbliżony do odnotowanego na Słowacji (17%), ale bardzo niski w porównaniu ze średnią dla UE-15 wynoszącą 51%. Głównym źródłem finansowania działalności innowacyjnej w przemyśle w Polsce zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym były środki własne przedsiębiorstw (w 2003 roku przypadło na nie prawie 70% wszystkich środków finansowych). W krajach charakteryzujących się wysokim poziomem innowacyjności przemysłu większa część środków pochodziła ze źródeł zewnętrznych (kredyty bankowe, venture capital, rządowe programy wspierania działalności B+R i innowacyjnej). Co więc należy uczynić dla udrożnienia przepływu wyników badań do zastosowań przemysłowych? Jest to pytanie kluczowe, a na dobrą odpowiedź składają się następujące warunki, które winny być spełnione: - W uczelni pracują wysokiej klasy profesorowie prowadzący badania naukowe, którzy do badań wciągają dyplomantów i doktorów. - W programie studiów znajduje się przedmiot: Przedsiębiorczość składający się z wykładu i zajęć praktycznych. - Istnieje dobra informacja ze strony przemysłu i usług na temat potrzeb rozwojowych w zakresie wyrobów, technologii wytwarzania i usług. Informacje te powinny także stanowić inspirację do podejmowania przez uczelnię odpowiedniej tematyki badań. Rolę tę powinny spełniać regionalne izby gospodarcze lub Fundacje Transferu technologii. - Wyniki badań prowadzonych w uczelni muszą być udoskonalane do momentu aż przyjmą formę nadającą się do praktycznych zastosowań. Wymaga to bardzo często opracowania

64 modelu wykonania pomiarów funkcjonalnych wyrobu lub sprawdzenia w skali laboratoryjnej proponowanego procesu technologicznego, a często także badań środowiskowych. - Wymienionych wyżej zadań tych nie powinni podejmować się profesorowie-autorzy badań lub patentów, w każdym razie nie oni jedyni. Dla udoskonalania wyników badań uczelnianych powinno istnieć ogniwo pośredniczące, które posiadając dobre informacje na temat potrzeb przemysłowych, prowadzi prace badawczo-rozwojowe oraz zajmuje się komercjalizacją prac wdrażanych do praktyki przemysłowej. - Słaby ekonomiczne sektor MiŚP powinien organizować się w klastry branżowe (np. optoelektronika) czy technika medyczna, które będą mogły skuteczniej uprawiać politykę wdrożeniową i innowacyjną [14]. - Jednym z najważniejszych elementów wzrostu innowacyjności naszej gospodarki będzie utworzenie infrastruktury w postaci parków technologicznych i centrów innowacyjnowdrożeniowych. Zadania tego nie jest się w stanie podjąć resort nauki. Infrastrukturę służącą do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej powinno się stworzyć państwo z udziałem lokalnych władz samorządowych, sektora bankowego i przedstawicieli sektora nauki i edukacji. Jak podaje Ministerstwo Gospodarki w opracowanym i opublikowanym 27 kwietnia 2006 roku materiale Kierunki zwiększenia innowacyjności gospodarki na lata [16] dochodzenie do gospodarki opartej na wiedzy jest równoczesna realizacja trzech dróg rozwojowych: - wzrost zatrudnienia w dziedzinach i przedsiębiorstwach tradycyjnych, ale wykorzystujących nowe technologie, - zakładanie nowych firm i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, w szczególności w sektorach wysokiej techniki i usługach, które posiadają odpowiednią wiedzę i świadomość potrzeby wykorzystania nowych technologii oraz metod zarządzania wiedzą, ale nie mają środków na innowacje, - ukierunkowanie i motywowanie dużych firm do kreowania i wdrażania wyników prac badawczych. Również w tym okresie ( ) wsparciu musi ulec poprawa efektywności funkcjonowania rynku innowacji, a w szczególności zwiększenie przepływu rozwiązań innowacyjnych przez upowszechnianie stosowania prawa własności przemysłowej oraz prawa autorskiego. Działania w tym zakresie powinny się koncentrować na następujących obszarach: - finansowanie zachęty dla przedsiębiorstw zgłaszających patenty zagranicą

65 - usługi doradcze dla przedsiębiorstw skłonnych do opatentowania wyników prac badawczo-rozwojowych poza granicami Polski Dla zwiększenia współpracy sfery badawczo - rozwojowej z gospodarką godne zalecenia [16] będą następujące działania: - zorganizowanie finansowania publiczno-prywatnego pomagającego rozłożyć ryzyko inwestowania w działania B+R, - stworzenie warunków do powstawania w Polsce międzynarodowych centrów badawczych, - tworzenie i rozwój niepublicznej sfery badawczo-rozwojowej - dostosowanie publicznej sfery B+R do potrzeb gospodarki dla zwiększenia efektywności współpracy, - stworzenie warunków ułatwiających wdrażanie i komercjalizację wyników badań (szczególnie w MiŚP). Literatura 1. Garcia R., Calantone R., A critical look at technological innovation typology and innovativeness terminology: a literature review, Journal of Product Innovation Management 2002, 19, s Foster R. N., Innovation the attackers advantage, New York Summit, Song M. X. Montoya-Weiss M. M., Critical development activities for really new versus incremental products, Journal of Product Innovation Management 1998, 15, s Rice M. P., Colarelli O Connor G., Peters L. S., Morone J. G., Managing discontinuous innovation, Research Technology Management 1998, 41 (3), s Johne F. A., Snelson P.A., Success factors in product innovation: a selective review of literature, Journal of Product Innovation Management 1988, 5, s Tarantino D., Using value innovation to create competitive advantage, Physician Executive 2005, 31, s Harter D., Krishnan M., Slaughter S. Effects of process maturity on quality, cycle time and effort in software product development, Management Science 2000, 46, s Pavitt K., The social shaping of the national science base, Research Policy 1998, 27.

66 9. Galar R., Wiedza jako zasób środowiska. Budżetowe instrumenty finansowania B+R w Polsce, Krajowa Izba Gospodarcza, Warszawa 2005, s Innovation place, referat wygłoszony r., PAN. 11. Włosiński W., Transfer technologii, Forum Akademickie 2000, Kłosowski D., Wpływ nauczania przedsiębiorczości w uczelniach technicznych. rozprawa doktorska, Politechnika Warszawska, Włosiński W., Prace CTT - PW 2004 niepublikowane. 14. Szerenos A., Badania uwarunkowań powstawania i rozwoju klastrów wysokotechnologicznych w województwie mazowieckim, rozprawa doktorska, Politechnika Warszawska, Fijałkowski C., Ocena innowacyjności działań w systemie zarządzania jakością przedsiębiorstwa produkcyjnego, rozprawa doktorska, Politechnika Warszawska, Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , Ministerstwo Gospodarki, 2006.

67 O innowacyjności 75 - Innowacje jako przedmiot obrotu gospodarczego Wojciech Dominik Motto: potrzeba jest matką wynalazku Pojęcie innowacja, wprowadzone na początku XX w przez J.A. Schumpetera w odniesieniu do działalności gospodarczej, w szerokim znaczeniu polega na [1]: 7. wprowadzeniu do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie dotychczas istniejących, 8. wprowadzeniu nowej lub udoskonalonej metody produkcji, 9. otwarciu nowego rynku, 10. zastosowaniu nowego sposobu sprzedaży lub zakupów, 11. zastosowaniu nowych surowców lub półfabrykatów, 12. wprowadzeniu nowej organizacji produkcji. Rozumieć więc można innowacje jako tworzenie fundamentalnych zmian obejmujących transformację nowej idei lub technologicznego wynalazku w rynkowy produkt lub proces. Częściej jednak innowacje definiuje się jako pomyślną ekonomicznie eksploatację nowych pomysłów. Innowacyjność gospodarki to zdolność i chęć podmiotów gospodarczych do ciągłego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce gospodarczej wyników badań naukowych, prac badawczo-rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków, do doskonalenia i rozwoju wykorzystywanych technologii produkcji materialnej i niematerialnej (usługi), do wprowadzania nowych metod i technik w organizacji i zarządzaniu, doskonalenia i rozwijania infrastruktury oraz poszerzania zasobów wiedzy. Innowacyjność gospodarcza dotyczyć może zarówno sektora produkcji jak i sektora usług i obejmować wszelkie czynniki prowadzące do powstania nowej jakości [2]. W Polsce innowacyjność utożsamiana jest z wykorzystaniem w procesie produkcji materialnej i niematerialnej wyników prac badawczo-rozwojowych, współpracą podmiotów gospodarczych i instytucji naukowych oraz nowymi technologiami [3]. Wydaje się, że taka, dość zawężona, 75 Innowacja: wprowadzenie czegoś nowego; rzecz nowo wprowadzona; nowość; reforma. Słownik Wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego

68 interpretacja trafnie charakteryzuje metodę dążenia do podniesienia poziomu innowacyjności krajowej gospodarki. Technologie, patenty, prace badawcze i rozwojowe o potencjalnej użyteczności gospodarczej są domeną nauk przyrodniczych i technicznych. Stąd największe oczekiwania na generowanie nowatorskich technologii użytecznych w praktyce gospodarczej adresowane są do instytucji nauki przyrodnicze i techniczne uprawiających. Wydaje się jednak, że takie oczekiwania są adresowane niewłaściwie. Tworzenie w systematyczny i zorganizowany sposób nowych technologii nie stanowi o racji bytu uczelni i nie powinno o podstawach jej bytu przesądzać. Naturalnym generatorem innowacji jest firma, dla której wprowadzanie nowych, innowacyjnych produktów jest warunkiem rozwoju i skutecznej konkurencji. Rola firmy w procesie tworzenia innowacji na ogół sprowadza się do określenia nowego produktu i jego cech, określenia oczekiwań rynku, zainwestowania środków finansowych i wdrożenia produkcji. W procesie innowacyjności uczelnie i instytuty naukowe mogą być traktowane jako dostarczyciele technologii i wiedzy niezbędnych do technicznego wytworzenia produktu. Mechanizm innowacyjności zadziała skutecznie pod warunkiem zaistnienia naturalnego partnerstwa - obustronnie korzystnego, między sferą nauki a gospodarką. Powstanie innowacyjnego środowiska sprzyja przyspieszaniu procesu rozwoju gospodarczego opartego na wiedzy. Na podstawie analizy doświadczeń w krajach wiodących pod względem technologicznym wymienić można cechy pozwalające wyodrębnić innowacyjne środowisko przedsiębiorczości z otoczenia. Na specyficzne charakterystyki innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości mogą składać się: obszar geograficzny, infrastruktura i zasoby materialne, zbiór działających w jego obrębie aktorów (przedsiębiorstw, instytucji badawczych i edukacyjnych, lokalnych władz publicznych, kompetentnych i wykwalifikowanych pracowników), logika organizacyjna (zdolność do współpracy), logika uczenia się (zdolność do zmian). Powstanie na danym obszarze parków naukowo-technologicznych jest jednym z przejawów tworzenia się środowiska innowacyjnego [4,5]. Innowacyjność i transfer technologii a rozwój W ostatnich latach wpływ technologii na rozwój społeczno-gospodarczy oraz stopień konkurencyjności stał się szczególnie widoczny. W świecie, w którym poziom wzajemnych zależności i powiązań systematycznie wzrasta, realny wzrost gospodarczy wynika głównie ze zdolności do innowacji technologicznych w konkurencyjnych w skali globalnej przedsiębiorstwach.

69 Technologia stała się kluczem do rozwoju ekonomicznego państw i konkurencyjności w gospodarce. Inwestowanie w rozwój nowych technologii i ich upowszechnianie uznaje się za siłę napędową wzrostu gospodarczego. Nowe technologie umożliwiają zastosowanie wydajniejszych metod pracy i otwierają nowe perspektywy w działalności człowieka. Umożliwiają także rozszerzenie spektrum ludzkich potrzeb o nowe usługi i produkty, poprawę jakości oraz skrócenie czasu wprowadzania produktu na rynek. Możliwości tworzenia korzyści ekonomicznych w tym zakresie są realne i powinny być w sposób systematyczny wykorzystywane i rozwijane. Konieczność rozwoju gospodarczego przez rozwój technologii, efektywne wykorzystanie i poszerzanie wiedzy, podnoszenie poziomu innowacyjności oraz zdolność do przyswajania nowych technologii w działalności gospodarczej determinują trzy podstawowe czynniki [6]. Po pierwsze, działalność gospodarcza wymaga coraz obszerniejszej wiedzy. Pojawienie się i rozwój informatyki, łączności i technologii internetowych oraz technologii interdyscyplinarnych zmieniło społeczno-gospodarczą strukturę krajów i regionów. W krajach wysoko rozwiniętych zachodzi przemiana strukturalna na rzecz dziedzin przemysłu wymagających dużego wkładu innowacji i kwalifikacji, jak również w kierunku sektora usługowego. Wprowadzone pod koniec lat 90-tych ubiegłego wieku pojęcie nowej gospodarki, będące zanegowaniem tradycyjnej metody gospodarowania i nadużywane w epoce burzliwego rozwoju dotcom-ów, nie oparło się próbie czasu. Nowe technologie informatyczne zwiększają konkurencyjność, wydajność i jakość w branżach tradycyjnych. Po drugie, globalizacja rynków zmieniła dynamikę względnej przewagi. Wydaje się, że siła ekonomiczna kraju nie może być oparta wyłącznie na zasobach naturalnych i korzystnym stosunku nakładów kapitałowych do kosztów pracy ( tania siła robocza ), a strategie rozwoju w żadnym stopniu nie powinny zakładać tych czynników jako dominujących. W warunkach zliberalizowanej wymiany handlowej zaciera się tradycyjne rozróżnienie między produkcją na rynki krajowe i zagraniczne. W ramach globalnej konkurencji i skróconego czasu życia produktów, gdy konkurencyjność przedsiębiorstw należy mierzyć w skali rynku światowego, nieuniknionym czynnikiem gospodarczym staje się efektywność innowacji technologicznych. Strategie technologiczne występują jako obowiązujący element planów finansowych i ekonomicznych tych przedsiębiorstw, które chcą być konkurencyjne na rynku międzynarodowym. Nowoczesna technika jest kluczowym czynnikiem w handlu międzynarodowym, a wynalazki w zakresie produktów i procesów stają się niezbędne do stworzenia i utrzymania konkurencyjności Zdobywanie przewagi rynkowej opiera się w coraz większym stopniu o innowacje.

70 Po trzecie, w teorii gospodarczej technika zajmuje poczesne miejsce jako motor rozwoju gospodarczego. Wiedza, ze swojej natury, uważana jest za czynnik produkcji. Bardzo odważne modele wywodzące się z New Economy stanowią, iż wiedza w rozwiniętej gospodarce jest podstawą procesu wytwarzania jest zarówno surowcem wyjściowym, czynnikiem produkcji jak i produktem końcowym. Uznaje się, że działania innowacyjne przedsiębiorstwa obejmują nie tylko inwestycje w aktywa materialne (maszyny, wyposażenie), ale także inwestycje w aktywa niematerialne. Aktywa niematerialne mają podstawowe znaczenie dla ustalenia możliwości rozwojowych przedsiębiorstw poprzez wprowadzanie nowych technologii i produktów innowacyjnych. Do aktywów niematerialnych zalicza się: potencjał badawczo-rozwojowy, wytworzone technologie, wynalazki, zakupione licencje, zdolność projektowo-techniczną oraz poziom kwalifikacji kadry. Inwestycje materialne i niematerialne wzajemnie potęgują swój wpływ na proces innowacyjnego rozwoju firmy [7]. Proces innowacyjny Innowacja nie jest procesem jednokierunkowym, stymulowanym wyłącznie przez rozwój naukowy, lecz ma charakter interaktywny z silnym sprzężeniem zwrotnym. Takie rozumienie procesu innowacyjnego opisane zostało modelem powiązań łańcuchowych stworzonym przez Kline a i Rosenberga [8]. Model obejmuje dwa główne typy powiązań. Pierwsze, charakteryzujące się poziomymi przepływami zwrotnymi, dotyczy innowacji wewnątrz firmy. Drugie, charakteryzujące się pionowymi połączeniami, dotyczy interakcji pomiędzy firmą a systemem naukowo-technicznym, którego jest ona częścią. Punktem wyjścia na poziomie firmy dla podjęcia działań innowacyjnych jest perspektywa zdobycia potencjalnego rynku, po czym następuje dokonanie wynalazku oraz/lub powstaje analityczny projekt nowego wyrobu lub nowej technologii. Dokonanie wynalazku jest konsekwencją znaczącego oderwania od przeszłych doświadczeń; jest to nowy sposób na uzyskanie funkcji, która nie jest oczywista dla znających poprzedni stan techniki. Analityczny projekt składa się z różnych układów istniejących składników lub z modyfikacji znanych projektów w celu zrealizowania nowych zadań lub zrealizowania dawnych zadań wydajniej lub taniej. Analityczne projekty wywodzą się głównie z doświadczeń i wiedzy zgromadzonej w firmie lub wynikają z kontaktów z innymi firmami; projekty analityczne są więc zorganizowanymi i sterowanymi formami racjonalizatorstwa. Niewynalazcze projekty analityczne mogą być i często są głównymi elementami w procesie innowacyjnym. Finalnym etapem prac prowadzących do opracowania nowego wyrobu lub technologii oraz podjęcia produkcji jest szczegółowe opracowanie

71 projektowe oraz badania techniczne w celu określenia parametrów technicznych i procedur produkcyjnych. Istotnym elementem powstawania innowacji są połączenia zwrotne pomiędzy fazami procesu występującymi wewnątrz firmy oraz połączenia z zasobami wiedzy i działalnością badawczą zewnętrznymi wobec podmiotu proces innowacyjny prowadzącego. Skuteczne korzystanie z zewnętrznych połączeń (sektor usług naukowych, sektor usług technicznych, instytucje wspierające przemysł) jest niezwykle istotne dla optymalizacji kosztów procesu innowacyjnego. Alternatywną metodą, uzupełniającą, a często zastępującą główny rdzeń własnego procesu innowacyjnego firmy, jest uzyskanie pełnej wiedzy z zewnątrz poprzez transfer technologii w drodze zakupu licencji. W krajach zapóźnionych pod względem posiadania własnych zasobów technologicznych oraz mechanizmów rozwoju naukowotechnicznego, a do takich należy obecnie Polska, postęp techniczny związany jest najczęściej z transferem technologii z zagranicy. Kraje rozwijające się są importerami technologii z krajów technologicznie zaawansowanych, dla których eksport licencji może być znaczącym źródłem dochodów w międzynarodowym obrocie handlowym. Większość firm, szczególnie małych i średnich, w krajach technologicznie zacofanych nie dysponuje dostatecznymi zasobami ludzkimi i finansowymi, by podjąć działalność badawczą. Transfer technologii staje się w takich przypadkach najłatwiejszym sposobem wprowadzenia innowacji na poziomie firmy. Przyswajanie technologii już istniejących powiększa wiedzę firmy i może zwiększyć jej potencjał innowacyjny przede wszystkim w zakresie opracowania nowych projektów racjonalizatorskich. Skuteczne wykorzystanie przez firmę importu technologii dla uruchomienia własnego procesu rozwoju innowacyjnego zależne jest od szeregu czynników, spośród których najważniejsze to: Podstawy techniczne i wiedza zgromadzona w firmie (baza technologiczna) Zdolność firmy do wytworzenia nowej technologii Stopień opanowania zaimportowanej technologii oraz konsekwencja w jej wykorzystaniu dla dalszego rozwijania wiedzy własnej Intensywność powiązań firmy z naukowym i technicznym otoczeniem. Baza technologiczna firmy odgrywa istotną rolę w procesie transferu technologii. Zwykle stosowaną praktyką rozwojową firmy jest ulepszenie stosowanych technologii i rozszerzenie zakresu produkcji w obszarach bliskich posiadanej bazie technologicznej. Stopień i zakres kompetencji w bazie technologicznej determinuje skalę, tempo i kierunki innowacyjnego rozwoju firmy. Baza technologiczna pełni zarazem rolę tłumacza umożliwiającego przekształcenie importowanej technologii w wyniki produkcyjne.

72 Baza technologiczna powinna obejmować podstawowe umiejętności umożliwiające przedsiębiorstwom wytworzenie nowych produktów, usług, zbudowanie nowych powiązań oraz osiągnięcie przewagi konkurencyjnej. Skuteczne zarządzanie potencjałem rozwojowym stanowi samo w sobie zdolność określaną jako zarządzanie technologią. Zarządzanie innowacjami (technologią, wiedzą) w przedsiębiorstwie Aktywa niematerialne przedsiębiorstwa w postaci wynalazków, wzorów przemysłowych, nabytych licencji, majątkowych praw autorskich, wiedzy utajnionej (knowhow), receptur itp. są składnikiem zgromadzonych zasobów wiedzy. Strategiczne planowanie innowacyjnego rozwoju firmy wymaga nie tylko decyzji w sprawie zbycia lub nabycia licencji, podjęcia ukierunkowanych badań rozwojowych i opatentowania czy utajnienia jej wyników. Takie decyzje wynikać muszą z działania wewnętrznego systemu zarządzania wiedzą w najszerszym rozumieniu tego pojęcia w odniesieniu do podmiotu gospodarczego. Rosnące znaczenie zarządzania wiedzą spowodowało pojawienie się szeregu trendów rozwojowych: globalizacja ze zwiększonym natężeniem konkurencji, zwiększenie stopnia wirtualności i znaczenia technologii cyfrowych umożliwione rozwojem technologii informacyjnych, przemiany prowadzące do dominacji gospodarki opartej na wiedzy i towarzyszących zmianach struktury organizacyjnej, nowe wymagania kwalifikacyjne wobec pracowników. Sukces przedsiębiorstwa dążącego do większego wykorzystania wiedzy w prowadzeniu działalności gospodarczej w coraz większym stopniu związany będzie ze skutecznością pracowników w rozwoju, przyswajaniu i wdrażaniu wiedzy technologicznej. Zdolność identyfikowania kluczowych elementów wiedzy i skuteczne ich wykorzystanie odgrywa fundamentalną rolę w rozwoju przedsiębiorstwa, z czego powstaje potrzeba sprawnego zarządzania aktywami niematerialnymi w przedsiębiorstwie [9,10]. Gospodarka oparta na wiedzy wymaga by przedsiębiorstwo łączyło działalność gospodarczą, procesy wytwarzania i strukturę w taki sposób, by efektywniej wykorzystywać zasoby i w konsekwencji skutecznie realizować cele gospodarcze oraz oddziaływać z nowymi rynkami [11]. Podstawową przesłanką problematyki Zarządzania Wiedzą jest założenie, że przedsiębiorstwo lepiej zarządzające zasobami wiedzy będzie skuteczniej funkcjonować na globalnym konkurencyjnym rynku. Mówiąc wprost, zarządzanie wiedzą postrzegane jest jako klucz do opanowania nowych procesów technologicznych i wytworzenia nowych produktów. Zarządzanie wiedzą wpływa na wyniki przedsiębiorstwa na szereg sposobów, które pogrupować można w trzy kategorie: minimalizacja ryzyka, poprawa wydajności oraz poziom innowacyjności.

73 Istnieje powszechnie uzasadnione przekonanie, że wiedza nie tylko pozwala poprawić efektywność i uzyskać lepsze wyniki gospodarcze. Sposób zarządzania wiedzą wpływa na tempo i charakter procesu innowacyjności oraz tworzenie i wytwarzanie produktów zaawansowanych technologicznie. Typowo, przedsiębiorstwo innowacyjne ogniskuje zainteresowanie na nowotworzonej wiedzy oraz skutecznym wiedzy wdrażaniu. Przedsiębiorstwo takie zatrudnia wysokokwalifikowaną kadrę tworząc w ten sposób kreatywne środowisko tworzenia i przyswajania innowacji. Oczywiście inwestycje w tworzenie proinnowacyjnego środowiska poprzedza strategiczny przegląd zasobów wiedzy oraz sformułowanie technologicznej wizji rozwojowej. Firma innowacyjna dąży do przełamania barier, sprzyja tworzeniu nowej wiedzy i kieruje procesami jej ugruntowania oraz globalizuje lokalne osiągnięcia technologiczne. Świadome i celowe zarządzanie zasobami wiedzy w przedsiębiorstwie jest podstawą rozwoju technologii procesowych i produktowych. Sukcesy rynkowe firmy Pfizer są dobrą ilustracją skuteczności właściwie dobranego systemu zarządzania własnymi i pozyskiwanymi zasobami wiedzy. Jednym z głównych składników zarządzania procesem badawczo-rozwojowym w firmie Pfizer jest intensywna eksploracja publikacji naukowych, co sprzyja aktualizacji zasobu wiedzy własnych zespołów badawczych oraz identyfikacji badań światowych i stopnia ich zaawansowania. Takie podejście w znacznym stopniu przyczyniło się do opracowania substancji powszechnie znanej jako niebieska tabletka [12]. Systemy innowacyjne w transferze technologii Zdolność firm do przyjęcia udanych strategii transferu technologii zależy nie tylko od ich wewnętrznych uwarunkowań, lecz także od systemów innowacyjnych w otoczeniu. System innowacyjny określić można jako sieć publicznych i prywatnych instytucji, których działalność umożliwia stworzenie, import, asymilację, modyfikację, upowszechnienie i wykorzystanie ekonomicznie przydatnej wiedzy. Lokalne, regionalne i krajowe sieci w Polsce, poprzez horyzontalne połączenia, są często składowymi sieci o wymiarze europejskim organizowanych przez Komisję Europejską. W systemie innowacyjnym kraju uczestniczą (lub uczestniczyć powinny) instytucje o różnym charakterze obejmujące szeroki wachlarz kompetencji. Odpowiedzialność administracji rządowej i samorządowej za innowacyjny rozwój kraju wiązać się powinna z dbałością o harmonijne wzmacnianie i skuteczne wykorzystanie wszystkich niezbędnych w systemie instytucji. Ważniejsze instytucje systemu innowacji wymagające stałego wspomagania to: Organizacje zaangażowane w podstawowe badania naukowe, w tym uniwersytety i instytuty Polskiej Akademii Nauk

74 Organizacje zaangażowane w badania rozwojowe, w tym uczelnie techniczne i jednostki badawczo-rozwojowe Instytucje szkolnictwa wyższego Organizacje techniczne i doradcze Jednostki normalizacyjne, akredytacyjne i certyfikacji Instytucje i organizacje wspomagające i promujące transfer technologii Ośrodki i systemy informacji naukowo-technicznej Ośrodki szkolenia i rozwoju kadr. W skutecznym systemie innowacyjności nie może zabraknąć miejsca dla przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych oraz instytucji kapitałowo-inwestycyjnych. Szczególną rolę powinny odgrywać przedsiębiorstwa największe, funkcjonujące w skali ponadregionalnej ogólnokrajowej, europejskiej, światowej. Rola dużych koncernów, takich jak ORLEN, LOTOS, PSE, KGHM, PGNiG, jest istotna dla zapewnienia stabilizacji oraz strategicznego ukierunkowania procesów innowacyjności. Największe koncerny światowe uczestniczą w sposób istotny w globalnym rozwoju technologicznym poprzez tworzenie własnych laboratoriów badawczo-rozwojowych prowadzących prace na rzecz części przemysłowej koncernu, a często także świadczących usługi na zewnątrz w formie podejmowania badań zamawianych oraz sprzedaży licencji. Zasoby komercyjnych ośrodków badawczo-rozwojowych stanowią często istotny składnik aktywów niematerialnych koncernu-właściciela. Wybrane przykłady, charakteryzujące aktywność innowacyjną dużych przedsiębiorstw na świecie i w Polsce przedstawione zostaną w dalszej części. System innowacji w Polsce Wspieranie innowacji w Polsce posiada bardzo bogatą strukturę organizacyjną i instytucjonalną zawierającą właściwie wszystkie uznane elementy z kanonu struktur europejskich w tej dziedzinie wspieranych z funduszy publicznych. Na koniec 2005 roku identyfikowano w Polsce 536 wyodrębnionych organizacyjnie ośrodków prowadzących działalność w zakresie szkoleń i doradztwa, pomocy finansowej, transferu technologii i oferty lokalowej dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w tym 281 ośrodki szkoleniowodoradcze, 44 centra transferu technologii, 76 lokalnych funduszy pożyczkowych, 57 funduszy poręczeń kredytowych, 18 akademickich inkubatorów przedsiębiorczości, 53 pozauczelniane inkubatory przedsiębiorczości oraz 8 parków technologicznych [13]. Instytucjonalnie, co drugi polski ośrodek innowacji i przedsiębiorczości jest zorganizowany w ramach pozarządowych instytucji wspierania rozwoju (stowarzyszenia, fundacje), a co czwarty działa w ramach spółek prawa handlowego tworzonych przy zaangażowaniu instytucji i środków publicznych (głównie agencje rozwoju regionalnego i lokalnego). W ostatnich latach

75 zaobserwować można włączanie się w system wsparcia instytucji przedstawicielskich biznesu izb, cechów, stowarzyszeń i zrzeszeń pracodawców. Rośnie także zaangażowanie szkół wyższych, instytucji naukowo-badawczych oraz władz samorządowych (tworzenie Regionalnych Strategii Innowacji). Pomimo znaczącej liczby uczestników działań wspierających oraz różnorodności form organizacji i współpracy sieciowej, trudno jest mówić o istnieniu w Polsce zwartego, przejrzystego, sprawnego, stabilnego i skutecznego systemu innowacji jako składnika realizacji strategicznego rozwoju technologicznego kraju. Być może po części dlatego, że strategia gospodarczego rozwoju w oparciu o innowacje nie została w pełni określona ani na poziomie krajowym ani na poziomie regionalnym w stopniu powszechnym, a wiodące przedsiębiorstwa nie kwapią się by w ustalaniu kierunków rozwojowych aktywnie uczestniczyć. Dość często ośrodki wspierania innowacyjności powstawały w wyniku oddolnych inicjatyw grup osób fizycznych, czemu sprzyjały programy finansowane ze środków pozakrajowych, w tym Programy Ramowe Unii Europejskiej i Fundusze strukturalne. Wybrane elementy krajowego systemu wspierania innowacyjności w Polsce Stymulowanie współpracy pomiędzy podmiotami potencjalnie wpływającymi na rozwój technologiczny jest uznanym w Europie sposobem wspierania innowacyjności. Komisja Europejska systematycznie inicjuje i finansuje w ramach kolejnych Programów Ramowych projekty instytucjonalnego i sieciowego wspomagania rozwoju technologicznego. Istotnymi składowymi europejskiego systemu jest także upowszechnianie informacji o powstających technologiach, tworzenie struktur sieciowych wpływających na dynamikę współpracy pomiędzy sektorem badawczym i gospodarczym, tworzenie regionalnych strategii innowacyjnych. Inicjatywy europejskie oraz środki finansowe w ramach Europejskich Funduszy Strukturalnych przyczyniły się do powstania i rozwoju proinnowacyjnych struktur w Polsce. Spośród instytucji rządowych wspierających rozwój przedsiębiorczości, w tym rozwój przedsiębiorczości opartej na nowych technologiach, zdecydowanie największe znaczenie ma Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości - PARP PARP jest Agencją rządową podlegającą Ministrowi Gospodarki. Jej zadaniem jest zarządzanie funduszami pochodzącymi z budżetu państwa i Unii Europejskiej, przeznaczonymi na wspieranie przedsiębiorczości i rozwój zasobów ludzkich, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw. PARP jest także jedną z instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie działań finansowanych z Funduszy Strukturalnych.

76 Celem działania Agencji jest realizacja programów rozwoju gospodarki zwłaszcza w zakresie wspierania: rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, rozwoju eksportu, rozwoju regionalnego, wykorzystywania nowych technik i technologii, tworzenia nowych miejsc pracy, przeciwdziałania bezrobociu oraz rozwoju zasobów ludzkich. Cele Agencji realizowane są poprzez dotacje dla firm sektora MSP oraz instytucji działających na rzecz rozwoju MSP, usługi doradcze i eksperckie, organizowanie przedsięwzięć informacyjnych i promocyjnych. Agencja organizuje też corocznie konkurs Polski Produkt Przyszłości, w którym przedsiębiorcy, uczelnie i instytuty badawcze mogą ubiegać się o przyznanie zaszczytnego miana projektom związanym z innowacyjnymi wyrobami i technologiami. Agencja utworzyła i prowadzi internetowy Portal Innowacji ( zawierający bardzo bogate zasoby informacyjne związane z działaniami proinnowacyjnymi. Przy Agencji akredytowana jest sieć doradztwa tworząca Krajowy System Usług dla MSP (KSU - KSU obejmuje ponad 180 podmiotów, które świadczą usługi w ponad 190 lokalizacjach na terenie całej Polski. W skład sieci wchodzą głównie agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, centra wspierania biznesu, izby przemysłowohandlowe oraz lokalne fundacje i stowarzyszenia - nie nastawione na osiąganie zysku i świadczące usługi bezpośrednio na rzecz MSP i osób podejmujących działalność gospodarczą. Ośrodki KSU mają wdrożony system zapewnienia jakości, gwarantujący odpowiedni standard świadczonych usług doradczych (w tym o charakterze ogólnym oraz proinnowacyjnym), szkoleniowych, informacyjnych i finansowych (w tym poręczenia kredytów i pożyczek oraz udzielanie pożyczek). KSU jest systemem otwartym, do którego w trybie ciągłym mogą dołączać nowe ośrodki. W ramach KSU działa także grupa ośrodków, które świadczą usługi doradcze o charakterze proinnowacyjnym, tworzących Krajową Sieć Innowacji (KSI). Obecnie KSI obejmuje 18 ośrodków. Zadania KSI to pomoc w zakresie tworzenia warunków do transferu i komercjalizacji nowych rozwiązań technologicznych oraz realizacji przedsięwzięć innowacyjnych w przedsiębiorstwach sektora MSP. Wszystkie ośrodki KSI mają uregulowaną stałą współpracę z jednostkami naukowymi w zakresie świadczonych usług dla MSP. Sieć STIM

77 W obrębie jednego z działań Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego utworzona została na początku 2005 roku Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MŚP STIM ( Główną przesłanką podjęcia projektu był widoczny brak regionalnego oraz jednolitego krajowego systemu świadczenia usług na rzecz MŚP, z zakresu szeroko rozumianego transferu technologii i wspierania innowacyjności. Zadaniem projektu STIM jest budowanie uniwersalnej w skali ogólnopolskiej sieci dostępu do usług informacyjnych i doradczych. W fazie pilotażowej STIM działa w dziewięciu regionach Polski. Oferta sieci STIM skierowana jest do małych i średnich przedsiębiorstw, jako odbiorców technologii, a także do jednostek naukowych i firm dostarczających nowoczesne technologie. Oferta STIM obejmuje: Udostępnienie aktualizowanej na bieżąco bazy ofert i zapytań technologicznych, Indywidualne konsultacje obejmujące doradztwo z zakresu m.in. transferu technologii, innowacyjności, praw własności intelektualnej, finansowania technologii, Poszukiwanie partnerów handlowych, Audyty technologiczne, opinie o technologii. Organizatorzy Sieci szacują, że oferta STIM dotrze do grupy 200 tysięcy firm polskich, głównie z sektorów produkcyjnych. Sieć Ośrodków Przekazu Innowacji - Innovation Relay Centres (IRC) Europejska sieć IRC została powołana przez Komisję Europejską w 1995 r. w ramach programu Innowacje, będącego częścią Europejskiego Programu Badań i Rozwoju Technologicznego ( Jej zadaniem jest wspieranie międzynarodowego transferu technologii. Ośrodki IRC pomagają lokalnym firmom i organizacjom zajmującym się technologiami (jak uczelnie czy instytuty badawcze) w dostępie do europejskiego rynku technologii poprzez promowanie ich możliwości i osiągnięć technologicznych w Europie oraz identyfikowanie i pomoc w pozyskiwaniu potrzebnych im rozwiązań technicznych i organizacyjnych. Informacja o dostępnych lub poszukiwanych technologiach dostępna jest wszystkim członkom sieci Innovation Relay Centres za pośrednictwem wspólnego systemu informatycznego. Obecnie w 31 krajach Europy, w tym w Polsce, działa ponad 250 organizacji skupionych w ponad 70 regionalnych konsorcjach IRC. Z ich pomocy korzysta niemal 200 tysięcy firm z całej Europy. Dzięki dofinansowaniu projektu przez Komisję Europejską podstawowe usługi są bezpłatne. Sieć IRC oferuje: Audyt technologiczny Pomoc w znalezieniu partnera

78 Bezpośrednie spotkania partnerskie Misje zagraniczne Pomoc doradczą. W lipcu 2000 r. rozpoczęły w Polsce swoją działalność trzy Ośrodki Przekazu Innowacji powołane w wyniku konkursu ogłoszonego w ramach 5. Programu Ramowego Unii Europejskiej. W kwietniu 2004 r. zmieniła się struktura ośrodków. Obecnie działają w Polsce cztery ośrodki: IRC North-East Poland (woj. lubelskie, podlaskie, warmińskomazurskie), IRC Central Poland (woj. łódzkie, mazowieckie, pomorskie, kujawskopomorskie), IRC South Poland (woj. małopolskie, podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie) i IRC West Poland (woj. dolnośląskie, lubuskie, opolskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie), zrzeszające 15 organizacji ( Zasadniczym celem sieci IRC jest promocja innowacyjności i handlowej wymiany technologicznej pomiędzy organizacjami w Europie. Zadaniem podstawowym ośrodków IRC jest umożliwienie Transgranicznych Transferów Technologii (TTT). Dzięki działalności polskich Ośrodków Przekazu Innowacji, podmioty polskie zawierają corocznie kilkanaście umów TTT, ze zdecydowaną przewagą importu. Parki naukowo-technologiczne Parki naukowo-technologiczne (PNT) są tworzone w celu promowania lokalnej i regionalnej gospodarki poprzez wspieranie przedsiębiorczości, innowacji i transferu technologii. PNT stały się globalnie uznanym narzędziem promocji ekonomicznego rozwoju regionalnego poprzez wytworzenie warunków sprzyjających powstaniu proinnowacyjnych środowisk oraz organizacyjnemu ułatwianiu prowadzenia działalności gospodarczej opartej o nowe technologie. Pod pojęciem park naukowo-technologiczny rozumiemy zorganizowany kompleks gospodarczy umożliwiający: wspomaganie i przyspieszony rozwój przedsiębiorstw nastawionych na rozwój produktów i metod wytwarzania w technologicznie zaawansowanych branżach; optymalizację warunków transferu technologii i komercjalizacji rezultatów badań z instytucji naukowych do praktyki gospodarczej. Parki technologiczne stają się synonimem struktur gospodarczych XXI wieku, łączących na jednym terenie instytucje naukowo-badawcze, innowacyjne firmy, otoczenie wspierania biznesu, instytucje finansowe. Skutecznie funkcjonujące parki charakteryzują się wysokim potencjałem przedsiębiorczości i klimatem biznesu przyciągającym osoby kre-

79 atywne oraz są beneficjentami rządowych, regionalnych i lokalnych programów wspierania przedsiębiorczości innowacyjnej. Obecnie w Polsce zliczyć można 27 inicjatyw parków technologicznych, spośród których 8 realizuje w pełnym zakresie działalność statutową, włącznie z udostępnianiem powierzchni i usług wspierających dla firm. Inicjatywę utworzenia parku naukowo-technologicznego lub przemysłowo-technologicznego spotykamy w każdym województwie; skala rozwoju tych przedsięwzięć nie jest jednak zadowalająca. Jedną z najciekawszych inicjatyw jest niedawne powołanie Warszawskiego Parku Technologicznego, które to przedsięwzięcie ma szansę w stosunkowo krótkim czasie stać się wiodącym parkiem w kraju ze względu na zdecydowaną politykę miasta, deklarowane wsparcie państwa oraz największy w kraju potencjał naukowy zgrupowany w regionie. Transfer Technologii: przegląd sytuacji Technologię można określić jako system wiedzy, technik, kwalifikacji i organizacji używany do produkcji, sprzedaży i wykorzystania towarów i usług zaspokajających popyt ekonomiczny i społeczny. Istnieje tradycyjny podział między pionowym i poziomym transferem technologii. Transfer pionowy to klasyczny proces prowadzący poprzez kolejne etapy od działalności badawczo-rozwojowej do produktu rynkowego lub nowej usługi. Horyzontalny transfer technologii następuje pomiędzy odrębnymi podmiotami prawnymi, którymi mogą być przedsiębiorstwa, instytuty naukowo-badawcze, osoby fizyczne i instytucje pośredniczące będące właścicielem praw wyłącznych. W strukturze poziomego transferu wyróżnić można: Licencje, sprzedaż patentów i wzorów użytkowych, sprzedaż know-how Kooperację przemysłową, udzielanie licencji wzajemnych, strategiczne partnerstwo Usługi badawcze, technologiczne i techniczne Zakup dóbr inwestycyjnych Tworzenie spółek joint venture. Szczególną podgrupę strumienia transferu technologicznego stanowi transfer międzynarodowy, który dotyczy podmiotów działających w różnych obszarach geograficznych, ukierunkowanych na rozłączne geograficznie rynki, mogących funkcjonować w różnych systemach prawnych, w szczególności dotyczących prawa ochrony własności przemysłowej. Przyswajanie doświadczeń światowych jest naturalną drogą innowacyjnego rozwoju, a zatrudnianie specjalistów zagranicznych na kluczowych stanowiskach jest jedną z powszechnie stosowanych praktyk prowadzących do rozwoju technologicznego firmy.

80 Transfer technologii jest procesem, który wyzwala strategia technologiczna firmy. Zwieńczeniem procesu udanego transferu jest uruchomienie produkcji oraz sprzedaż wyrobów lub usług. Wszystkie etapy pośrednie muszą harmonijnie współgrać, a podstawową przesłanką decydującą o sukcesie procesu jest uzyskanie możliwie pełnej informacji i prawidłowa jej analiza. Podstawowe składowe procesu to: Firmowa strategia innowacji technologicznych Informacje o technologiach istniejących i rynku technologii Określenie kryteriów wyboru technologii najbardziej odpowiedniej do stawianych celów strategicznych Ustalenie prawnych i umownych warunków negocjacji transferu Zapewnienie warunków absorpcji i wdrożenia technologii po dokonaniu transakcji. Prawidłowe zaprojektowanie i zorganizowanie procesu transferu maksymalizuje szanse udanej ekspansji rynkowej i wzrostu konkurencyjności firmy. Obszerne i szczegółowe omówienie zagadnień procesu transferu technologii w odniesieniu do sytuacji w Polsce znaleźć można w opracowaniu [14]: Jak wdrażać innowacje technologiczne w firmie, PARP Warszawa, Poradnik przedstawia też prezentację rozwoju wybranych polskich firm innowacyjnych na przykładzie ATM S.A., Vigo System i CEMAT Silicon. Ochrona własności przemysłowej Działalność ekonomiczna polegająca na produkcji towarów lub świadczeniu usług opiera się na specyficznych technologiach, często stanowiących przedmiot praw wyłącznych. Wprowadzanie innowacji technologicznych i ich komercyjne wykorzystanie wiąże się z koniecznością uwzględniania praw własności intelektualnej i przemysłowej. Każda transakcja dotycząca współpracy w zakresie technologii lub jej transferu jest w istocie rzeczy transakcją dotyczącą praw ([15] za [6]). Termin własność intelektualna obejmuje, w powszechnym rozumieniu, prawo autorskie i prawo własności przemysłowej. Własność przemysłowa jest rodzajem praw wyłącznych wynikających z narodowego i międzynarodowego prawodawstwa. Konwencja Paryska o Ochronie Własności Przemysłowej z 1883 roku, ratyfikowana przez Polskę w 1975 roku, wymienia przedmioty podlegające ochronie własności przemysłowej, do których zalicza: patenty na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, znaki

81 usługowe, nazwy handlowe i oznaczenia pochodzenia. Konwencja stanowi też podstawę zwalczania nieuczciwej konkurencji. Cechą prawnej ochrony własności przemysłowej jest jej charakter terytorialny; przy ubieganiu się o udzielenie praw wyłącznych należy składać oddzielne wnioski i prowadzi oddzielne postępowanie w każdym z krajów. Dzięki porozumieniom międzynarodowym możliwe jest ubieganie się o ochronę patentową w uproszczonych procedurach oraz w drodze jednego postępowania. Przykładem takiego porozumienia jest Układ o Współpracy Patentowej (Patent Cooperation Treaty PCT) zawarty w 1970 roku; porozumienie daje możliwość uzyskania ochrony wynalazku w więcej niż jednym kraju przy obniżonych kosztach. Skuteczne funkcjonowanie systemów ochrony patentowej jest jednym z ważniejszych czynników decydujących o potencjalnym dostępie do technologii. Przyznanie wynalazcy patentu oznacza zapewnienie praw wyłącznych na określony czas w określonym, zgodnie ze złożonym zastrzeżeniem, obszarze terytorialnym. Przyjęcie przez urząd patentowy wniosku o udzielenie praw wyłącznych wiąże się jednocześnie ze zgodą wynalazcy na opublikowanie informacji o zgłoszeniu po upływie 18 miesięcy od złożenia zastrzeżenia oraz opublikowanie pełnego opisu patentowego po przyznaniu patentu. Sprawny system patentowy reprezentuje najbardziej wyczerpujące, ogólnie dostępne źródło informacji o nieobjętych tajemnicą technologiach; informacje patentowe mogą być wykorzystywane w skali krajowej i międzynarodowej. Wykorzystywanie światowego systemu informacji patentowej, analiza zawartości sektorów tematycznych, analiza stanu prawnego ułatwiają podjęcie strategicznych decyzji technologicznych w firmie, wybór optymalnych kontrahentów oraz przygotowanie negocjacji handlowych. Transfer technologii poprzez zakup licencji na korzystanie z patentu lub know-how, projektu technicznego, gotowej linii produkcyjnej czy umowy współpracy w zakresie badań i rozwoju wiąże się z koniecznością dokonywania wyceny aktywów niematerialnych podlegających transakcji. Negocjacje pomiędzy dostawcą i odbiorcą technologii związane są głównie z wyceną przekazanych praw własności w kontekście sposobu i zakresu ich wykorzystania. W transakcjach między przedsiębiorstwami negocjujące strony mówią tym samym językiem, stosują podobne kryteria oceny ryzyka i korzyści oraz najczęściej charakteryzują się podobnymi mechanizmami decyzyjnymi, co sprzyja zawarciu obustronnie korzystnej umowy. Inaczej sprawa wygląda w przypadkach transferu technologii pomiędzy uczelniami wyższymi i ośrodkami badawczymi a podmiotami gospodarczymi. W miarę zwiększania presji politycznej i gospodarczej na uczestnictwo ośrodków badawczych w rozwoju technologicznym kraju, uczelnie wyższe są coraz bardziej zainteresowane

82 korzystaniem z owoców prowadzonych przez siebie badań, zwłaszcza, że w niektórych dziedzinach, np. biotechnologii, zacierają się różnice pomiędzy badaniami podstawowymi i dotyczącymi zastosowań praktycznych. Uczelnie w Polsce na ogół nie są jednak przygotowane do podejmowania handlowych działań w zakresie transferu technologii. Niedomaga zarówno świadomość instytucji i środowiska akademickiego na temat praw majątkowych do wyników badań (wszelkie prawa majątkowe do wszelkiej własności intelektualnej powstałej w uczelni w trakcie procesu naukowego i dydaktycznego należą do uczelni i stanowią składnik jej mienia, o ile umowy związane z finansowaniem poszczególnych prac badawczych nie stanowią inaczej), brak systemowych rozwiązań inwestowania w ochronę patentową, wewnętrzne struktury (o ile istnieją) działające na rzecz współpracy z gospodarką nie są na ogół wyposażone w uprawnienia warunkujące sprawną i skuteczną kooperację handlową z otoczeniem. Wymienione czynniki, poza mizerią finansowania badań i naukowców, stanowią jedną z poważniejszych barier transferu technologii z nauki do gospodarki, co skutkuje niewielkim, wręcz śladowym jak na potencjał badawczy i rozwojowy istniejący w kraju, strumieniem licencji z nauki do gospodarki. Rynek technologii; problem wyceny w transferze technologii Na rynkach światowych firmy prowadzą handel technologią w sposób podobny do obrotu towarami czy usługami. Rozróżnić można dwa rodzaje komercyjnego przepływu technologii: Transfer technologii pomiędzy firmami niepowiązanymi ze sobą strukturalnie Transfer technologii w ramach ponadnarodowych koncernów (MNC). Dane światowe wskazują, że strumień transferu technologii pomiędzy niezależnymi podmiotami gospodarczymi stanowi nie więcej niż 30% całości. Oznacza to, że znacząca większość całkowitego przepływu technologii na świecie ma miejsce wewnątrz korporacji tj. pomiędzy firmami macierzystymi i ich filiami w różnych krajach. Statystyki dotyczące licencjonowania i usług badawczo-rozwojowych wewnątrz firmy są dalece niekompletne, gdyż rozliczenia między oddziałami tej samej firmy często w nieadekwatny sposób odzwierciedlają rzeczywistą wartość przepływu technologii. W porównaniu z innymi produktami technologia wykazuje kilka własności szczególnych: Wiedza jest kategorią nieuchwytną Cechą wiedzy jest zdolność kumulacji Wiedza nie podlega zużyciu Wiedza cechuje się łatwością przekazu

83 Wiedza ma charakter globalny. Intensywność transakcji na rynku technologii jest niewielka w porównaniu z obrotem handlowym zwykłych wyrobów, co podwyższa niepewność w ustalaniu ich wartości handlowej. Dodatkowo, żadna ze stron nie dysponuje pełną wiedzą na temat zasobów i zamierzeń drugiej sprzedający ujawnia pełną informację na temat technologii dopiero po zawarciu transakcji, a kupujący nigdy nie ujawnia swojej strategii i spodziewanych obszarów rynkowych. Koszty wdrożenia nowej technologii przez nabywcę mogą być też trudne do realnego oszacowania przed podpisaniem umowy. Z tych powodów ustalenie ceny transakcji zależy w dużym stopniu od siły rynkowej stron oraz zdolności negocjacyjnych. Nabywca technologii stoi z reguły na pozycji słabszego, podczas gdy dostawca posiada pozycję monopolisty lub quasi-monopolisty. W każdym razie, kryterium decyzyjnym nabywcy musi opierać się na zestawieniu oczekiwanych efektów finansowych ze sprzedaży produktu z kosztami nabycia i wdrożenia nowej technologii oraz oceną skutków nowego przedsięwzięcia w długofalowym wzroście wartości firmy. W warunkach gospodarki nasyconej techniką, technologia stała się jednym z najbardziej wartościowych aktywów przedsiębiorstw i środkiem zapewnienia konkurencyjnej pozycji rynkowej. Eksport technologii w formie udzielenia licencji może stanowić dla firm i instytucji istotne źródło dodatkowych dochodów i jest elementem strategii większości przedsiębiorstw opierających swoją działalność na rozwiązaniach technologicznych. Eksport technologii może też wiązać się z ekspansją rynkową poprzez tworzenie zagranicznej sieci sprzedaży, tworzenie filii zagranicznych, zakładanie spółek joint venture oraz eksport towarów wytwarzanych w wyniku innowacji technologicznych. Import technologii wiąże się z możliwością szybkiego wprowadzenia na rynek nowego produktu, podniesieniem poziomu technologicznego przedsiębiorstwa, ewentualnym dostępem do najwyższej jakości surowców oraz potencjalnym nawiązaniem partnerstwa z licencjodawcą. Należy pamiętać, że zakup technologii wiąże się nieodzownie z pewnymi poważnymi zagrożeniami: Zakup licencji, nawet w firmie o najwyższej renomie, nie gwarantuje sukcesu na każdym rynku Patenty mogą okazać się przestarzałe lub naruszone, a sam fakt istnienia patentu nie zawsze oznacza najwyższy światowy poziom technologiczny w danej dziedzinie. Może pojawić się nieprzewidziana konkurencja; licencjodawca prowadzący intensywne prace rozwojowe może stanowić potencjalnie największe zagrożenie konkurencyjne wprowadzając na rynek wyroby oparte na nowszych, nieujawnionych technologiach własnych.

84 Przedsiębiorstwa prowadzące aktywnie własne badania technologiczne, wdrażające technologie oparte na twórczym wykorzystaniu zasobów publicznie dostępnych oraz pozyskiwaniu wyników badań prowadzonych w instytucjach naukowych mają większe szanse na zdobycie trwałej przewagi rynkowej w wymiarze globalnym. Rynek transferu technologii w Polsce Dane statystyczne na temat procesów transferu technologii (TT) w Polsce są bardzo skąpe. Andrzej Jasiński w pracy [16] przedstawia informację na temat TT opracowaną na podstawie Roczników Statystycznych GUS za lata W analizowanym okresie w obrocie krajowym liczba przedsiębiorstw kupujących licencje kształtowała się na poziomie 100 rocznie, a po stronie licencjodawców na poziomie kilkunastu rocznie, bez wyraźnej tendencji wzrostowej lub spadkowej. W obrocie TT z zagranicą licencję nabywało też około 100 przedsiębiorstw rocznie, natomiast eksporterami licencji było w ostatnich latach badanego okresu po kilka firm rocznie. Andrzej Jasiński konkluduje słusznie m.in, że: Liczba jednostek sprzedających swoje osiągnięcia techniczne innym firmom [...] świadczy o bardzo małej skali procesów dyfuzji technologii w polskim przemyśle, Liczba jednostek sprzedających swoje osiągnięcia techniczne za granicę jest wręcz śladowa, Polskie przedsiębiorstwa wykazują małe zainteresowanie transferem techniki, w szczególności tzw. nie ucieleśnionym, Zdecydowanie zbyt mała jest skala transferu osiągnięć nauk technicznych (prac B+R) zarówno w obrocie krajowym, jak i zagranicznym. Pewną nadzieję na wzrost innowacji i transferu technologii mogą dawać inwestycje koncernów zagranicznych w tworzenie ośrodków badawczo-rozwojowych w Polsce. Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych podaje ( że międzynarodowe korporacje coraz częściej wybierają Polskę jako miejsce lokalizacji swoich centrów badawczo - rozwojowych (B+R). Szacuje się, że zagraniczne firmy zainwestują w tym roku około 100 milionów dolarów w centra B+R w Polsce. Przedstawiając argumenty na rzecz otwierania centrów B+R w naszym kraju PAIIZ podaje, że w Polsce funkcjonuje już około 30 centrów badawczo-rozwojowych założonych przez inwestorów zagranicznych i liczba ta stale powiększa się o nowe ośrodki. Jednocześnie osiągane przez te placówki doskonałe wyniki powodują, iż firmy do których należą, często decydują się na ich rozbudowę. Aktualnie w polskich centrach B+R pracuje ok. 1,8 tysiąca specjalistów. Centra badawczo-rozwojowe posiadają w Polsce między innymi ABB, Alstom, Bosh, General Electric Aircraft Engines, GlaxoSmithKline, Hewlett-Packard, IBM, Intel, Lucent

85 Techologies, Microsoft, Motorola i Siemens. Niewątpliwie lokowanie przez ponadnarodowe koncerny swoich ośrodków badawczych w naszym kraju jest świadectwem istniejącego i niewykorzystanego potencjału rozwojowego, szczególnie w formie zasobów kwalifikowanej kadry i jakości kształcenia w szkołach wyższych. PAIIZ podaje: Inwestorzy zagraniczni nie mogą narzekać na brak wyspecjalizowanych kadr, polskie politechniki kształcą doskonałych inżynierów. W 2005 roku dużą grupę absolwentów politechnik zatrudniła amerykańska firma TRW. Pracują w częstochowskim centrum rozwoju samochodowych systemów bezpieczeństwa. W 2006 TRW r. zapowiada przyjęcie kolejnych inżynierów. Ogromne zapotrzebowanie na kadrę zgłasza koreański koncern LG, który rozbudowuje fabrykę telewizorów w Mławie i tworzy od podstaw wielki zakład w Kobierzycach na Dolnym Śląsku. Tysiąc pracowników chce zatrudnić do 2007 r. producent sprzętu AGD Wrozamet, który buduje zakład we Wrocławiu. Inżynierów poszukuje rozrastający się Sanitec Koło, producent ceramiki sanitarnej. Na absolwentów technicznych uczelni liczą jeszcze w 2006 r. coraz większe zakłady światowych potęg: Volkswagena, Volvo, General Electric, Whirlpool. Należy zdecydowanie wspomagać proces organizowania ośrodków B+R w Polsce przez zagraniczne koncerny wprowadzając odpowiednie regulacje prawne i stawiając określone wymagania przy udzieleniu preferencji inwestycyjnych. Ten składnik polskiego systemu innowacji może okazać się nieoceniony w wyzwoleniu procesu rozwoju technologicznego kraju. Jak jest w Stanach Zjednoczonych? Niewątpliwie wiodącą w skali światowej pod względem innowacyjności i rozwoju technologicznego jest gospodarka Stanów Zjednoczonych. Rozwiązania instytucjonalne i prawne Stanów Zjednoczonych często stawia się za wzór do naśladowania podczas dyskusji o słabości innowacyjności gospodarki polskiej i metodach zaradczych. Wprowadzona w 1980 roku ustawa zwana Bayh-Dole Act, przyznająca instytucjom podejmującym badania finansowane ze środków publicznych prawa majątkowe do dysponowania wytworzoną własnością intelektualną, zdecydowanie przyczyniła się do uruchomienia systemu transferu technologii w Stanach Zjednoczonych. Instytucje badawcze stały się zainteresowane ochroną patentową i komercjalizacją wyników badań poprzez udzielanie licencji oraz aktywne wspieranie tworzenia innowacyjnych podmiotów gospodarczych. W ciągu dwudziestu lat od wprowadzenia nowej regulacji prawnej prawie wszystkie uniwersytety amerykańskie podjęły program transferu technologii, a liczba nowych instytucji podejmujących aktywność na tym polu była największa i właściwie niezmienna w latach Przełomowy akt prawny nie spowodował natychmiastowej cudownej

86 przemiany w nastawieniu instytucji akademickich wobec urynkowienia dorobku naukowego i zasobów laboratoryjnych; upowszechnienie aktywnego modelu współpracy akademiagospodarka trwało 20 lat w warunkach szybko wzrastających funduszy publicznych przeznaczanych na badania (Rys. 1). Akt prawny stanowił jedynie zachętę dla instytucji naukowych do podejmowania przedsiębiorczości gospodarczej z wykorzystaniem wyników prac badawczych i rozwojowych. Upowszechnienie świadomości w środowisku i instytucjach akademickich o możliwych korzyściach finansowych z komercyjnego traktowania badań podlegało długotrwałemu procesowi, który obejmował strategiczne planowanie i nie podlegał presji administracji federalnej cierpliwie oczekującej na pozytywne skutki w dużej skali. Rysunek 1 Liczba uniwersytetów amerykańskich przystępująca w kolejnych latach do programu Transferu Technologii Stowarzyszenie Uniwersyteckich Menedżerów Technologii w Stanach Zjednoczonych (Association of University Technology Managers AUTM) w dorocznym raporcie za rok 2004 obejmującym zagadnienia związane z komercyjnym transferem technologii (AUTM U.S. Licensing Survey: FY 2004) przedstawia dane charakteryzujące mechanizmy i skalę komercjalizacji badań. Najważniejsze dane liczbowe przedstawiają się następująco: Urząd Patentowy Stanów Zjednoczonych przyznał w roku 2004 ponad 3800 patentów uniwersytetom objętym przeglądem (przeglądem objęto 232 uniwersytety oraz 69 szpitali klinicznych i instytutów badawczych w USA); dla porównania w roku 1980 odpowiednia liczba patentów była mniejsza niż 250

87 W roku 2004 tylko na terenie USA powstało 567 nowych produktów opartych o wyniki badań w uniwersytetach i niekomercyjnych instytutach, a całkowita liczba nowych produktów w tej kategorii wprowadzonych na rynek od 1998 roku przewyższyła 3100 Od 1980 roku uniwersytety, szpitale kliniczne i niekomercyjne instytuty badawcze utworzyły 4534 podmioty gospodarcze (spin-out), z czego 462 w roku 2004, w oparciu o przekazane licencje technologiczne; ponad dwie trzecie z tych firm było nadal aktywnych w roku 2004, co demonstruje skuteczność rynkową opracowywanych w instytucjach wynalazków. Akademicki transfer technologii jest dobrodziejstwem dla małych i średnich przedsiębiorstw w 2004 roku ponad 65% licencji udzielonych zostało firmom zatrudniającym mniej niż 500 pracowników. Cytowane w Raporcie AUTM stwierdzenie Zespołu Doradców d/s Nauki i Techniki Prezydenta USA mówi: Istniejący system prawny transferu techniki działa i nie powinien być zmieniany. Finansowanie badań w niekomercyjnych instytucjach naukowych USA Raport AUTM podaje, że w 2004 roku całkowita kwota środków finansowych przeznaczonych na badania w instytucjach naukowych objętych przeglądem wyniosła 41.2 miliarda dolarów. Proporcje udziałów poszczególnych źródeł w nakładach na badania (Rys. 2) przedstawiają się następująco: Budżet federalny USA 27.7 miliarda $ Podmioty gospodarcze 3.0 miliarda $ Budżet stanowy i lokalny, fundacje, osoby fizyczne oraz inwestycje własne instytucji naukowych 10.5 miliarda $. W latach udział procentowy w nakładach na badania z budżetu federalnego i podmiotów gospodarczych utrzymywał się na stabilnym poziomie, odpowiednio około 67% i 8%, przy ponad trzykrotnym wzroście całkowitych wydatków na badania naukowe w tym okresie. Udział funduszy gospodarczych w całkowitym finansowaniu badań naukowych w instytucjach akademickich można ocenić jako niewielki pod względem finansowym, ale na pewno jest to udział znaczący dla rozwijania relacji akademiagospodarka.

88 Rysunek 2 Wydatki na badanie naukowe w uniwersytetach, klinikach medycznych i instytutach niekomercyjnych w Stanach Zjednoczonych w podziale na źródła finansowania Przychody instytucji naukowych z komercjalizacji wyników prac badawczych Według AUTM Survey instytucje naukowe informują o przychodach finansowych w roku 2004 pochodzących z tytułu aktywnych licencji spośród ponad udzielonych od roku Całkowity przychód netto wyniósł 1.4 miliarda $, z czego 1.1 miliarda $ pochodziło z tytułu tantiem, a pozostała kwota z jednorazowej zapłaty za udzielenie licencji oraz sprzedaży udziałów (Rys. 3). Z porównania kwoty przychodów finansowych z licencjonowania technologii i całkowitych nakładów na badania w roku 2004 wynika, że przeciętnie w pojedynczej instytucji naukowej komercyjne przychody finansowe stanowią tylko 3.5% całkowitych kosztów badań, a w latach wskaźnik ten nie przekroczył nigdy 5%.

89 Rysunek 3 Przychody instytucji naukowych w Stanach Zjednoczonych z komercjalizacji wyników badań Warto w tym miejscu zastanowić się nad strukturą finansowania badań naukowych i badań rozwojowych w Stanach Zjednoczonych wiodącej gospodarce na świecie pod względem innowacyjności i rozwoju technologicznego. Produkt Krajowy Brutto (GDP) w Stanach Zjednoczonych wyniósł miliardów dolarów w roku 2004 [na podstawie informacji U.S. Department of Commerce. Bureau of Economic Analysis ( Udział nakładów na badania GERD (Gross Domestic expenditure on R&D) w tymże roku wyniósł 2.66% GDP, czyli kwotowo wydano w USA na badania i rozwój około 320 miliardów dolarów. Podział GERD na finansowanie prac R+D prowadzonych w trzech głównych sektorach kształtował się następująco (dane Eurostat w sektorze przedsiębiorstw: 1.87% w sektorze instytutów rządowych : 0.32% w sektorze szkolnictwa wyższego: 0.36% Udział w GERD badań prowadzonych przez badawcze ośrodki przemysłowe w Stanach Zjednoczonych wyniósł w roku % całkowitych wydatków na B+R