Handel ziemniakami, skrobią i pochodnymi

Transkrypt

1 Handel ziemniakami, skrobią i pochodnymi Stanisław Samborski 1. Obrót ziemniakami na rynku krajowym Przebieg pogody, głównie niedobór, rzadziej nadmiar opadów, a w konsekwencji różne nasilenie występowania głównych patogenów ziemniaka tj. stonki ziemniaczanej i zarazy ziemniaka, przyczynia się do znacznych wahań plonów ziemniaków w kolejnych latach. Skutkiem tego jest duże zróżnicowanie cen ziemniaków, szczególnie dotyczy to ziemniaków nieprzetworzonych. Ten kierunek produkcji ziemniaków określany jest mianem sprzedaży na konsumpcję, która wyniosła w sezonie 2004/05 około 1,85 mln ton. Przewiduje się jednak, że będzie maleć rola sprzedaży targowiskowej kosztem zwiększenia znaczenia handlu na rynkach hurtowych i giełdach towarowych. Na rynek w sezonie 2004/05 trafiło około 26% całych zbiorów ziemniaków, tj. 3,56 mln ton. Oznacza to, że pozostała część zebranych ziemniaków w ogóle nie opuszcza miejsca ich produkcji. Szacunki wykonane przez IHAR Jadwisin wskazują, że ilość gospodarstw zajmujących się produkcją ziemniaków na różne kierunki wykorzystania wynosi: jadalnych na rynek ok. 100 tys., skrobiowych ok. 20 tys., dla przetwórstwa spożywczego ok. 400 gospodarstw, w przypadku tych ostatnich z tendencją rosnącą. Przeciętne ceny ziemniaków krajowych są na ogół niższe niż w pozostałych krajach UE, średnia cena ziemniaków jadalnych - nieprzetworzonych wynosi w krajach głównych producentów (Niemiec, Holandii, Francji) około euro za tonę, przekraczając w latach nieurodzaju 100 euro za tonę. Również w Polsce, w latach słabych zbiorów, ceny ziemniaków mogą być wyższe i przewyższać ceny w krajach UE. Zniesienie barier celnych po 1 maja 2004 r. niesie wobec tego groźbę zwiększonego importu ziemniaków. Obecnie konsumenci krajowi preferują inny asortyment ziemniaków nieprzetworzonych, ale należy mieć na uwadze bardzo duże możliwości dostosowawcze producentów głównie z Niemiec, Holandii i Belgii, z krajów gdzie produkcja ziemniaków jest na bardzo wysokim poziomie (średnie plony 45,6 t/ha). Krajowe i unijne ceny ziemniaków do przetwórstwa są zbliżone i wynoszą: w przypadku ziemniaków do produkcji frytek i chipsów ok. 100 euro za tonę, ziemniaków skrobiowych ok. 40 euro za tonę. 2. Eksport ziemniaków Eksport ziemniaków ma lekką tendencję rosnącą i wyniósł on w sezonie 2004/05 około 1,23 mln ton (0,9%). Od 1 maja 2004 r., Polskę nie obowiązuje już zakaz eksportu ziemniaków do krajów UE. Jednak asortyment ziemniaków wielu producentów krajowych nie jest jeszcze w pełni dostosowany do preferencji klientów z krajów UE, choć jak deklarują nasi producenci i Warszawa, styczeń

2 dystrybutorzy ziemniaków, gdy znajdą wiarygodne rynki zbytu może on szybko ulec zmianie. Pewne ograniczenia w gotowości producentów do eksportowania ziemniaków spowodowane są obawami, przed wykryciem w ich próbach organizmów kwarantannowych. Podobne obawy mogą powstawać u potencjalnych importerów naszych ziemniaków, a ma to szczególnie związek z tym, że Polska nie jest krajem wolnym od bakteriozy pierścieniowej (Clavibacter michiganensis ssp Sepedonicus). Jak dotychczas na terenie naszego kraju nie wyznaczono żadnej strefy chronionej, to oznacza że nie ma obszarów, gdzie organizmy kwarantannowe nie występują lub występują w bardzo niewielkim nasileniu a ogniska ich występowania są pod kontrolą. Nagłośnienie tego faktu wzmaga obawy potencjalnych producentów sadzeniaków, że w razie poddania się procedurze kontrolnej podczas eksportu zostanie wykryty w ich partii eksportowej organizm kwarantannowy. Jak podaje oddział IHAR w Bydgoszczy w rozprzestrzenianiu i przenikaniu choroby istotne znaczenie mają: porażone sadzeniaki, zainfekowane miejsca przechowywania i wszelkie przedmioty, które miały kontakt z porażonym materiałem, noże używane do krojenia bulw przed sadzeniem, przenoszenie choroby w polu z rośliny chorej na roślinę zdrową (mniejsze znaczenie), przenoszenie choroby przez niektóre owady, jak stonka ziemniaczana, skoczki i mszyce (udowodnione eksperymentalnie). Niegdyś duży wschodni rynek zbytu dla naszych ziemniaków został mocno ograniczony. Jest możliwe, że Rosja w wyniku działań politycznych, zaostrzy wymagania fitosanitarne i w ten sposób zamknie rynek zbytu dla naszych ziemniaków. Ceny ziemniaków za wschodnią granicą w tym roku były niższe niż krajowe, co też ograniczyło możliwość ich eksportu w tym kierunku. Eksporterzy poszukują stałych producentów ziemniaków, którzy zapewnią dostawy większych partii ziemniaków bardzo dobrej jakości. Podyktowane jest to dużą konkurencyjnością krajów specjalizujących się w eksporcie ziemniaków. Powyższa sytuacja sprawia, że duży producent ziemniaków (1 miejsce w UE, 6 w świecie), jakim jest Polska, jest zupełnie nie liczącym się eksporterem. W ostatnim czasie niewielki eksport ziemniaków krajowych miał miejsce głównie do takich krajów jak: Estonia, Słowacja, Litwa, Łotwa, Włochy, Czechy. Na rynku zagranicznym ziemniaków jadalnych wymagania uzależnione są od rejonu. Na Węgrzech i w Chorwacji poszukuje się głównie odmian o bulwach bardzo dużych i czerwonej skórce. Warto dodać, że w polskim rejestrze odmian są już odmiany zagraniczne spełniające te Warszawa, styczeń

3 wymogi dostępne: Asterix, Raja, Redstar odmiany holenderskie, Rosalind odmiana niemiecka. Kraje skandynawskie preferują odmiany o żółtej skórce i miąższu, bulwy średniej wielkości. Zaś kraje nadbałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia) odmiany o żółtej skórce i miąższu, bulwy bardzo duże. 3. Import ziemniaków Zasadniczą część importu ziemniaków stanowią produkty jego przetworzenia: dekstryny, środki wykańczalnicze na bazie skrobi, sprowadzane głównie z Holandii, Niemiec, Francji. Import ziemniaków nieprzetworzonych to głównie ziemniaki wczesne i sadzeniaki, IERiGŻ szacuje, że w sezonie 2004/05 wyniesie on około 26 tys. ton. W ostatnich latach obserwuje się spadek wielkości importu ziemniaków. Jednakże ograniczenie barier celnych i wzrost zainteresowania uprawą odmian zagranicznych ziemniaka (preferencje odbiorców głównie przemysł produkujący frytki i chipsy) może wpłynąć ma wzrost importu. 4. Rynek ziemniaków odmian jadalnych w Polsce Obserwuje się stopniowe przesuwanie obrotu ziemniakami do sieci hiper- i supermarketów oraz do dużych hurtowni owocowo-warzywnych. Bieżące zaopatrywanie się w ziemniaki (zapasy zimowe) jest ograniczane. Na rynkach hurtowych, czy na giełdach towarowych można kupić ziemniaki w opakowaniach 10, 15, 25 czy 30 kg, większe opakowania preferują pośrednicy z małych sklepików, warzywniaków. W większych aglomeracjach klienci kupują przeważnie ziemniaki konfekcjonowane (małe opakowania, siatka, folia 2,5-5 kg), o średnicy bulw 4-6 cm. Ziemniaki te są także umyte lub szczotkowane. Firmy zajmujące się konfekcjonowaniem ziemniaków są często związane umowami kontraktacyjnymi z producentami ziemniaków. Na podstawie tych umów, rolnicy produkują ziemniaki odmian uznawanych za dobre na danym rynku. Przykładem może być Rolnicza Spółdzielnia Białuty z woj. mazowieckiego czy Panmure z woj. kujawsko-pomorskiego. Większe gospodarstwa uprawiające ziemniaki są w stanie produkować pod konkretne potrzeby zamawiającego, dostosowując całą technologię produkcji zaczynając od odmiany. W takich gospodarstwach przygotowanie ziemniaków do sprzedaży odbywa się na linii sortującoczyszcząco-myjącej. Pakowanie może być ręczne lub zautomatyzowane, wtedy odbywa się ono na linii produkcyjnej połączonej z wago-paczkowarkami, które przygotowują różne opakowania: np. 1 kg, 2,5 kg, 5 kg, 10 kg (folia, siatka, opakowania papierowe), 25 kg, 30 kg, 60 kg (worki siatkowe). Możliwe też jest pakowanie ziemniaków w tzw. big-bagi (wielkie wory), czyli opakowania mieszczące 1 tonę ziemniaków. Warszawa, styczeń

4 W sprzedaży preferowane są odmiany o bardzo ładnym wyglądzie, w myśli zasady, że klient kupuje oczami (jasna delikatna skórka, bulwy okrągło owalne, płytkie oczka przykładem jest niemiecka odmiana Satina, która staje się bardzo popularna wśród firm pakujących ziemniaki). Klienci zaczynają przy zakupie kierować się typem konsumpcyjnym ziemniaka (np. sałatkowy AB odm. Bard lub BC - Bryza). Na popularności zyskują też odmiany o czerwonej skórce (np. Redstar. Rosalind, Asterix) w Rejestrze COBORU brakuje tego typu polskiej odmiany. Preferencje odmianowe mają charakter regionalny. Przykładowo na Warszawskim Rolno- Spożywczym Rynku Hurtowym w Broniszach, wiosną dominują odmiany Ruta i Orlik, później odmiany: Irga, Irys. Ponadto w obrocie są ziemniaki różnych odmian nazywane "grillowymi" ze względu na ich przeznaczenie, tj. pieczenie dużych bulw na grillu w foli aluminiowej. Odmiany o białym miąższu (Irga, Irys), dominują także w północno-wschodniej części kraju, np. Giełda Rolno Spożywcza Spółka z o.o. Fasty w Białymstoku. Na Pilskim Rynku Hurtowym główne odmiany to: Bryza, Lord, Binta, Santa, Dita, Red Star, Asterix i Drop, pakowane w siatki: 2,5 kg; 15 kg i 25 kg. W przypadku Giełdy Rolno- Ogrodniczej Ziemi Sandomierskiej sprzedawane są różne odmiany ziemniaków, specyfikacja ma miejsce przy zawieraniu kontraktów. Minimalna wielkość bulw została określona na 5 cm. Opakowania to głównie worki 15 i 30 kg. 5. Specyfika rynku sadzeniaków ziemniaka Podstawą produkcji sadzeniaków na eksport musi być dobór odmian do wymogów zagranicznych odbiorców z uwzględnieniem warunków klimatycznych, w jakich będą one uprawiane. W kraju brakuje działań mających na celu rejestrację i promocję naszych odmian za granicą. Istnieją problemy z przygotowaniem określonej partii sadzeniaków danych odmian pod konkretne zamówienie (brak powszechności produkcji mini bulw z kultur in vitro). Eksport sadzeniaków w sezonie 2004/05 wg IERiGŻ wyniesie tylko około 1,5 tys. ton i będzie on nieznaczny w porównaniu z minionymi dziesięcioleciami. Pojedyncze firmy, np. Agreko, podejmują próby sprzedaży naszych sadzeniaków do krajów UE i WNP. Firma ta eksportuje odmiany Lord, Bard, Denar, Korona, Hodowli Ziemniaka Zamarte Sp. z o.o. Prowadzi ona również testowe nasadzenia w krajach, gdzie rejestracja nie jest wymagana: Chorwacja, Turcja, Egipt, Sri Lanka, Pakistan. Odbiorcy zagraniczni preferują odmiany bardzo wczesne i wczesne o bulwach średniej wielkości, płytkich oczkach, w typie konsumpcyjnym AB (sałatkowy) i B (ogólnoużytkowy) o miąższu żółtym i jasnożółtym. Rynek rosyjski poszukuje zaś odmian sadzeniaków bardzo Warszawa, styczeń

5 wczesnych przydatnych do produkcji chipsów Lady Rosetta, Karlena. Eksport ma miejsce od początku lipca do połowy sierpnia. Otwarcie granic po 1 maja 2004 r. nasiliło jeszcze konkurencję ze strony nasiennych firm holenderskich, belgijskich czy niemieckich (tj. HZPC; AGRICO, EUROPLANT), które stopniowo będą zwiększać nasadzenia swoich odmian zarejestrowanych w Polsce. Przykładem może być firma Solana Polska trudniąca się produkcją sadzeniaków hodowli niemieckiej firmy Saka-Ragis Pflanzenzucht. Wprowadza ona na rynek polski odmianę Velox, która może być uprawiana pod osłonami jako bardzo wczesna, a po osiągnięciu pełnej dojrzałości również dla zakładów przetwórczych w szczególności do produkcji frytek. Odznacza się dużą odpornością na uszkodzenia mechaniczne, ale nie jest zalecana do długiego składowania. Charakteryzuje się najlepszym smakiem w tej grupie odmian. Drugą odmianą jest Satina uznana w 2003 r. przez COBORU za odmianę wzorcową w grupie odmian średniowczesnych. Jest to odmiana jadalna w typie kulinarnym wszechstronnie użytkowym. Pełną listę jednostek sprzedających kwalifikowane sadzeniaki w sezonie jesień 2004 r. wiosna 2005 r. podano na końcu opracowania. W roku 2001 powstało Stowarzyszenie Polski Ziemniak z siedzibą w IHAR Jadwisin, które stawia sobie za cel między innymi rozszerzenie rynku wewnętrznego i zewnętrznego ziemniaków, o różnych kierunkach wykorzystania, uprawianych w kraju. Działania Stowarzyszenia polegają między innymi na: - tworzeniu bazy danych o producentach i dystrybutorach ziemniaka jadalnego, sadzeniaków i dla przetwórstwa spożywczego oraz na eksport (upowszechnianiu ankiet zgłoszeniowych w formie bezpośredniej i za pomocą mediów prasa, TV, bezpośrednie porady telefoniczne lub em); - uczestnictwie przedstawicieli Stowarzyszenia w opiniowaniu tworzonego nowego prawa dotyczącego problemów branży: - współpracy z Departamentem Hodowli i Ochrony Roślin MRiRW w dziedzinach związanych z funkcjonowaniem branży ziemniaczanej; - nawiązaniu współpracy z Krajowym Związkiem Producentów Spirytusu i Technologów Gorzelnictwa w zakresie promowania ziemniaków jako surowca do produkcji bioetanolu oraz wykonaniu opracowania merytorycznego na ten temat; - przybliżeniu problemów i promocji polskiej branży ziemniaczanej na konferencjach i seminariach krajowych; Warszawa, styczeń

6 6. Obrót ziemniakami a wymogi fitosanitarne Na obszarze Unii Europejskiej zostały zniesione granice pomiędzy państwami członkowskimi, a co za tym idzie zniesiona została graniczna kontrola fitosanitarna. W związku z tym szczególny nacisk kładzie się na kontrolę zdrowotności w miejscu produkcji lub wytwarzania określonych produktów roślinnych, w tym także ziemniaka. W imporcie ziemniaków do Unii Europejskiej z krajów trzecich (poza unijnych) obowiązują takie same wymogi fitosanitarne jak dla ziemniaków pochodzących z obszaru Wspólnoty. Kontrola zdrowotności tych surowców roślinnych powinna nastąpić w kraju ich pochodzenia lub wysyłającym, jeżeli wymagania specjalne mogą być spełnione w tym miejscu, a przesyłka powinna być zaopatrzona w świadectwo fitosanitarne, potwierdzające, że ziemniaki są wolne od organizmów kwarantannowych i spełniają wymagania specjalne. Przed wprowadzeniem na terytorium Wspólnoty surowce roślinne podlegają granicznej kontroli fitosanitarnej. Graniczna kontrola fitosanitarna jest wykonywana coraz dokładniej, dlatego też niezbędne jest właściwe przygotowanie przesyłki przy współpracy eksportera z pracownikami Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Pozwala to na zapobieganie sytuacji, w których eksporter narażony jest na zwrot towaru z zagranicy, a w konsekwencji na poważne straty finansowe. Każda partia ziemniaków, aby mogła zostać wyeksportowana musi uzyskać świadectwo fitosanitarne. Celem kontroli fitosanitarnej jest: sprawdzenie czy bulwy ziemniaków wywożone/przywożone są właściwie przygotowane, wydanie dokumentu określającego ich stan zdrowotny świadectwa fitosanitarnego. Jednak przed wystawieniem świadectwa fitosanitarnego musi zostać przeprowadzona ocena wizualna i badania laboratoryjne. Termin, w jakim świadectwo zostanie wystawione zależy od tego, co powinno zostać sprawdzone podczas kontroli i jakie badania powinny zostać przeprowadzone, aby kontrolujący inspektor mógł zaświadczyć o właściwym stanie fitosanitarnym przesyłki. Do każdej partii ziemniaków towarowych i sadzeniaków, przewożonych z Polski na terytorium innych państw Unii Europejskiej, powinno być dołączone zaświadczenie stwierdzające, że w wyniku przeprowadzonych badań laboratoryjnych przedmiotowych bulw ziemniaków, nie stwierdzono występowania w nich bakteriozy pierścieniowej ziemniaka (Clavibacter michiganensis ssp. Sepedonicus). Zaświadczenie to wydaje wojewódzki inspektor ochrony roślin i nasiennictwa i jest ono ważne 14 dni od dnia wystawienia dokumentu. Stawki opłat za świadczenie usług przez Inspekcję Ochrony Roślin są podane w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 lipca 2001 r., (Dz. U. Nr 84, poz. Warszawa, styczeń

7 919). Przykładowo kontrolę zdrowotności bulw na obecność bakteriozy pierścieniowej ziemniaka przeprowadza się na 200 bulwach z każdej partii 25 ton (2 x 200 bulw w przypadku eksportu do krajów UE). Koszt wykonania testu IF - wykrywanie infekcji latentnej (ukrytej, nie dającej objawów) bulw lub roślin wynosi 132,91 zł i ponosi go eksporter. Natomiast w przypadku uzyskania pozytywnego wyniku badania (wykrycia bakteriozy) kwota ta zostaje zwrócona eksporterowi. Ziemniaki sadzeniaki pochodzące z powiatów, w których stwierdzono występowanie patotypów grzyba Synchytrium endobioticum innych niż patotyp 1(D1), nie mogą być przemieszczane do pozostałych powiatów oraz do innych państw członkowskich Unii Europejskiej. Wymagania specjalne dla ziemniaków przeznaczonych do sadzenia, pochodzących z terenu Unii Europejskiej są zamieszczone na stronie: Ziemniaki towarowe mogą być przemieszczane na terytorium Wspólnoty tylko, jeśli miejsce produkcji tych ziemniaków zostało uznane, po przeprowadzeniu urzędowej kontroli przez inspektora WIORiN za wolne od grzyba Synchytrium endobioticum. Informacja ta jest dołączana do przesyłki w formie zaświadczenia. Ponadto bulwy muszą być wolne od śluzaka (Ralstonia solanacearum), spełniać postanowienia przepisów dotyczące zwalczania Ralstonia solancearum. Ponadto w przypadku sadzeniaków ziemniaka wymagane jest, aby każde opakowanie jednostkowe (worek, skrzynka, skrzynia paletowa, kontener, itp.) posiadało paszport roślinny. Warunki ubiegania się o taki paszport zostały opisane w części Produkcja roślinna ziemniaki. Znakowanie ziemniaków innych niż sadzeniaki może posiadać dowolną formę, np. naklejki lub etykiety (kartki) umieszczonej na każdym opakowaniu jednostkowym. W przypadku ziemniaków przewożonych luzem, oznakowanie umieszcza się na środkach transportu lub na towarzyszącym im dokumencie handlowym. Etykieta powinna zawierać: numery wpisu do rejestru przedsiębiorców wszystkich kolejnych podmiotów, które je uprawiały, magazynowały, pakowały, sortowały lub przemieszczały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W przypadku ziemniaków importowanych etykieta powinna zawierać numer wpisu do rejestru przedsiębiorców dystrybutora, który je wprowadza na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Import sadzeniaków ziemniaka z poza krajów Unii Europejskiej i Szwajcarii, jest zabroniony. Każda partia sadzeniaków pochodząca z importu (worek, skrzynka, skrzynia paletowa, kontener, itp.) musi podobnie jak sadzeniaki krajowe być zaopatrzona w paszport Warszawa, styczeń

8 roślinny, który ma podobną kolorystkę, zawiera te same informacje co paszport wydawany dla sadzeniaków krajowych, jednak może mieć inną grafikę. Ziemniaki towarowe mogą być importowane z krajów Unii Europejskiej oraz takich państw jak: Algieria, Egipt, Izrael, Libia, Maroko, Syria, Szwajcaria, Tunezja i Turcja oraz innych państw europejskich, które zostały uznane za wolne od Clavibacter michiganensis ssp. Sepedonicus. Szczegółowy opis wymagań specjalnych odnoszących się do importu bulw ziemniaka zamieszczono w załączniku 4, na stronie Tabela 1. Wykaz punktów wwozu, przez które można wprowadzać rośliny, produkty roślinne lub przedmioty bezpośrednio z państw trzecich na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej Punkty wwozu Województwo Warszawa - Międzynarodowy Port Gdańsk - Port Gdynia - Port Szczecin - Port Świnoujście - Port Braniewo Dorohusk Hrubieszów Kuźnica Białostocka Małaszewicze lotnisko w przypadku transportu powietrznego mazowieckie port w przypadku transportu morskiego lub rzecznego pomorskie pomorskie zachodniopomorskie zachodniopomorskie stacja w przypadku transportu kolejowego warmińsko-mazurskie lubelskie lubelskie podlaskie lubelskie miejsce granicznej kontroli fitosanitarnej w przypadku przekroczenia śródlądowej granicy Rzeczypospolitej Polskiej Bobrowniki Kuźnica Białostocka Dorohusk Koroszczyn Bezledy Korczowa podlaskie podlaskie lubelskie lubelskie warmińsko-mazurskie podkarpackie 7. Wymagania w zakresie jakości handlowej ziemniaków wczesnych i ziemniaków jadalnych Producent ziemniaków poszukuje odmian o ustalonej renomie na rynku, plennych i odpornych na choroby, gdyż zwiększa to szansę szybkiej i korzystnej sprzedaży. Konsument jest coraz Warszawa, styczeń

9 częściej zainteresowany kupnem ziemniaków o bardzo dobrych cechach zewnętrznych i dobrych walorach smakowych. Sprawę jakości bulw ziemniaków, w postaci nie przetworzonej, reguluje rozporządzenie z października 2003 roku, dostępne na stronie przepisy rozporządzenia nie obejmują ziemniaków wczesnych i ziemniaków jadalnych przeznaczonych do przetwórstwa spożywczego i przemysłowego. Podane w tabeli 2 wymagania jakościowe określane są jako minimalne. Rozporządzenie to zastąpiło nieobowiązujące już polskie normy: ziemniaki jadalne wczesne PN-R i ziemniaki jadalne PN-R oraz badanie jakości ziemniaków PN-82/R Natomiast sposób pobierania próbek ziemniaków do badań jest opisany w PN-R (jak większość polskich norm jest to dokument dobrowolny po 1 stycznia 2003 r., na który wciąż można się powoływać w kontraktach). Rozporządzenie opracowano bazując na standardach międzynarodowych OECD i polskich normach. Wymagania odnośnie wielkości bulw dostosowano do standardów międzynarodowych. Należy dodać, że wejście Polski do UE, nie oznaczało tutaj nowej jakości, do niedawna obowiązujące w polskich normach wymagania były w dużej mierze zbieżne z wprowadzonymi w rozporządzeniu. Z uwagi jednak na wymogi rynku, poszczególni jego uczestnicy podnoszą wymagania i wprowadzają dodatkowe obwarowania. Przykładem mogą być tutaj wymagania, co do wielkości bulw, gdzie jako frakcję niehandlową często podaje się już bulwy poniżej 40 mm średnicy, a rozporządzenie dopuszcza także bulwy mniejsze. Szczegółowe wymagania poszczególnych kupujących ziemniaki określane są w kontraktach, dla których ww. rozporządzenie może być podstawą. W rozporządzeniu nie sprecyzowano wymagań dotyczących opakowań i sposobu ich oznakowania, gdyż zostały one określone wcześniej w ustawie o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych (Dz. U. z dnia 24 stycznia 2001 r.) w następujący sposób: opakowania artykułów rolno-spożywczych wprowadzanych do obrotu powinny zapewniać zachowanie cech istotnych dla danego rodzaju artykułu, decydujących o jego tożsamości, znakowanie artykułów rolno-spożywczych powinno być wykonane w języku polskim, w sposób czytelny, zrozumiały i widoczny, a w odniesieniu do artykułów rolno-spożywczych w opakowaniach jednostkowych - także w sposób nieusuwalny, artykuły rolno-spożywcze należy znakować poprzez zamieszczenie informacji zawierającej nazwę artykułu oraz innych, istotnych z punktu widzenia nabywcy, informacji niezbędnych do identyfikacji tego artykułu, dla artykułów rolno-spożywczych w opakowaniach jednostkowych informacje, o których mowa wcześniej, powinny być umieszczone na opakowaniu albo na etykiecie, obwolucie lub zawieszce trwale przymocowanej do opakowania, Warszawa, styczeń

10 w przypadku artykułów rolno-spożywczych nieopakowanych albo w opakowaniach zbiorczych nazwa artykułu oraz inne informacje, o których mowa wcześniej, są zamieszczone w dokumentach przewozowych i podane na wywieszkach w miejscu sprzedaży. W praktyce powszechnie spotyka się opakowania etykietowane, na życzenie odbiorcy przy większych zamówieniach może też być umieszczany kod paskowy. Konieczność rejestracji producentów i dystrybutorów ziemniaków spowodowała, że etykiety obecnie znajdują się już na każdym opakowaniu ziemniaków. Znaczną część ziemniaków sprzedawanych w super- czy hipermarketach stanowią ziemniaki pakowane w małe opakowania: 1; 2; 2,5-5, 10 kg doczyszczane na sucho bądź na mokro. Na rynku hurtowym powszechne jest także wykorzystywanie worków siatkowych kg. Ważną sprawą jest uwzględnienie 2% poprawki, przy konfekcjonowaniu ziemniaków w jakiekolwiek opakowania, na straty naturalne zachodzące w bulwach (oddychanie, parowanie) i masę opakowania. Przykładowo przy pakowaniu, w worki 25 kg, poprawka ta wyniesie + 0,5 kg. W obrocie ziemniakami luzem przydatna może być informacja, że 1 m 3 bulw waży około kg, zaś 1 tona bulw zajmuje objętość około 1,42-1,59 m 3. W obrocie handlowym, podziału wszystkich odmian ziemniaków dokonano na podstawie stopnia dojrzałości bulw. Za ziemniaki jadalne wczesne (młode) uznaje się te zebrane do 20 lipca, ziemniaki zebrane po tym terminie zaliczane są do tzw. ziemniaków jadalnych. Partie ziemniaków (np. przyczepę, wagon kolejowy, opakowania jednostkowe) dyskwalifikuje obecność bulw: porośniętych kiełkami powyżej 3 mm, nadmiernie zawilgoconych na powierzchni oraz obecność bulw: zaparzonych - bulwy pozbawione turgoru, z oznakami więdnięcia, z widocznym zaciemnieniem miąższu na przekroju, rozciągającym się między powierzchnią bulwy a pierścieniem wiązek przewodzących, niekiedy sięgającym w głąb miąższu, a czasami z pękającym miąższem; zapleśniałych - bulwy pokryte pleśnią na części lub całej powierzchni; zmarzniętych - bulwy, w których po skaleczeniu skórki paznokciem lub na przekroju wyczuwa się kryształki lodu, lub bulwy miękkie, z których wycieka woda; na przekroju tkanki zdrowej i obumarłej tworzy się strefa zaciemniona lub nieregularna szczelina; zanieczyszczonych środkami ochrony roślin - bulwy z pozostałością środków ochrony roślin w formie stałej, ciekłej lub z pozostałością obcych zapachów. Tabela 2. Wymagania jakościowe dla ziemniaków wczesnych i ziemniaków jadalnych Warszawa, styczeń

11 Lp. Wymagania jakościowe Ziemniaki wczesne Ziemniaki jadalne 1. Wielkość bulw: 1) minimalna średnica bulw poprzeczna poprzeczna 35 mm okrągłych i okrągło-owalnych 28 mm 2) minimalna średnica bulw podłużnych poprzeczna 28 mm 2. Maksymalny udział wagowy bulw: 1) zazieleniałych 1) do 1% 2) z wadami wewnętrznymi 2) nie dotyczy poprzeczna 30 mm, a podłużna 2 razy większa od poprzecznej łącznie do 2% 3) porażonych zgnilizną 3) do 1% do 1% 4) zanieczyszczonych mineralnie 4) i do 2% do 1% organicznie 5) 5) o mniejszej średnicy, niż określono dla bulw wymienionych w lp. 1 do 3% (nie mniejszej jednak niż 15 mm) do 2% (nie mniejszej jednak niż 28 mm) 6) porażonych parchem zwykłym 6) nie dotyczy do 3% 7) uszkodzonych 7) do 2% do 3% 9) niedojrzałych 9) do 2% 8) niekształtnych 8) nie dotyczy do 3% 10) innych odmian 10) do 2% do 2% 3. Maksymalny łączny udział wagowy bulw, o których mowa w lp. 2 pkt 1 i 3-5 do 5% nie dotyczy 4. Maksymalny łączny udział wagowy bulw, o których mowa w lp. 2 pkt 1-7 nie dotyczy 5. Maksymalny łączny udział wagowy bulw, o których mowa w lp. 2 Źródło: Rozporządzenie MRiRW (Dz. U. z 2003r. Nr 194, poz. 1900), Objaśnienia: do 6% do 8% 1) bulwy o zielonej barwie występującej: a) w przypadku ziemniaków wczesnych na powierzchni większej niż 1 / 8 bulwy, którą można usunąć przy zwykłym obieraniu, b) w przypadku ziemniaków jadalnych na powierzchni większej niż 1 / 8 bulwy, sięgającej w głąb miąższu powyżej 5 mm; 2) bulwy z rdzawą, czarną, szarą plamistością oraz z pustowatością serc; 3) bulwy porażone suchą zgnilizną [Fusarium sp., Alternaria sp.], gangreną [Phoma foveata], mokrą zgnilizną [Erwinia (Pectobacterium) carotovora (Jones) Holland., Bacillus sp., Clostridium sp., Pseudomonas sp.], zarazą ziemniaka [Phytophthora infestans de Bary] itp.; 4) bulwy zanieczyszczone grudkami ziemi, kamieniami; 5) bulwy zanieczyszczone częściami łętów, słomy, chwastów, obłamanych kiełków; Warszawa, styczeń

12 6) bulwy pokryte plamami, których łączna powierzchnia jest większa niż ¼ powierzchni bulwy [Streptomyces scabies (Thaxt) Waksem. Et Henr. Syn. Actinomyces scabies (Thaxt) Güss]; 7) bulwy uszkodzone mechanicznie lub przez szkodniki: a) w przypadku ziemniaków wczesnych na głębokość większą niż 3,5 mm lub bulwy z płytszymi uszkodzeniami występującymi na powierzchni większej niż 1 / 5 bulwy, b) w przypadku ziemniaków jadalnych na głębokość większą niż 5 mm; 8) bulwy: a) zdeformowane wyraźnie różniące się od typu odmianowego, b) dzieciuchowate z wtórnymi naroślami, c) wrzecionowate zakończone stożkowo przy stolonie; 9) bulwy o łuszczącej się, nieskorkowaciałej skórce, która na skutek lekkiego potarcia palcem złuszcza się; 10) bulwy określonej odmiany, których jednolitość określa się organoleptycznie na podstawie kształtu, głębokości oczek, barwy skórki i barwy miąższu na przekroju; Powyższe przepisy pozwalają na pewne ilości w partii (np. opakowaniu jednostkowym, palecie, środku transportowym) bulw z wadami oraz zanieczyszczeń, w przypadku ziemniaków wczesnych jest to maksymalnie 5%, zaś zbieranych po 20 lipca 8%. Bulwa jest żywą, zmodyfikowaną częścią podziemnej łodygi ziemniaka, która bardzo łatwo podlega uszkodzeniom na długiej drodze jego mechanicznego przemieszczania (zbiór, transport z pola, rozładunek, etap dosuszania i dojrzewania, sortowanie, pakowanie, transport, sprzedaż). Dlatego też coraz wyższe wymagania konsumenta muszą uwzględniać cały trudny proces przygotowania bulw do sprzedaży, ważne jest aby wszystkie jego etapy odbywały się w temperaturze co najmniej +10 o C. Z badań ankietowych wynika, że rolnicy wciąż mają duży problem z ograniczeniem uszkodzeń mechanicznych, w dalszej kolejności z zazielenieniem bulw, porażeniem parchem zwykłym i przez szkodniki glebowe. Znalezienie pojedynczej lekko uszkodzonej czy zazielenionej bulwy nie może jednak oznaczać dyskwalifikacji partii, czego dowodem są przedstawione powyżej wymagania jakościowe. Do odmian ziemniaków o najwyższej odporności bulw na uszkodzenia (ocena 7 i powyżej, w skali 9. stopniowej), należą: Aster, Bard, Lord, Orlik, Ruta, Albina, Bila, Perkoz, Sumak, Baszta, Ibis i Sante. Zaś najbardziej wrażliwe (ocena 2, w skali 9. stopniowej) są bulwy odmian: Warszawa, styczeń

13 Albatros, Anielka, Danusia, Fianna, Hinga, Jasia, Meduza, Nimfy, Omulew, Pasja, Rumpel, Saturna, Signal, Skawa, Umaik, Wolfram, Zeus. Do dodatkowych wymagań określonych przez IHAR Jadwisin, jakie powinien spełniać ziemniak jadalny konfekcjonowany należą: regularny kształt ( 7 w skali 9. stopniowej), płytko wysadzone oczka ( 7 w skali 9. stopniowej), gładka skórka (ładnie wyglądająca po umyciu), dobry smak ( 7 w skali 9. stopniowej), odpowiedni typ konsumpcyjny (A, AB, B, BC, C) w zależności od preferencji konsumentów, mała zdolność do ciemnienia miąższu bulw surowych i po ugotowaniu. 8. Handle skrobią i jej pochodnymi Dopłaty do eksportu skrobi ziemniaczanej mają wyrównać różnicę pomiędzy niższą ceną skrobi importowanej (najczęściej jest to skrobia kukurydziana, pszenna) a ceną skrobi ziemniaczanej w UE. Na okres maj-wrzesień 2004 r. ARR wydała zezwolenie na eksport z dopłatą 9 tys. ton skrobi ziemniaczanej. Największymi odbiorcami naszej skrobi ziemniaczanej i mąki ziemniaczanej, w ostatnim roku, były: Tajwan i Hongkong ok. 40%, rynek UE 27% oraz Europa Środkowo-Wschodnia ok. 25%. Wielkość dopłat jest zmienna i uzależniona od kursu walut i ceny ziarna kukurydzy na giełdzie w Chicago. Importowane produkty skrobiowe w postaci przetworzonej są zazwyczaj tańsze od produktów wytwarzanych na bazie skrobi ziemniaczanej. Aby zapewnić ochronę rynku UE wprowadzone zostały dopłaty do skrobi wykorzystywanej na cele nie spożywcze, obejmują one także skrobię pszenną i kukurydzianą. Stawki dopłat do skrobi ustalane są raz w miesiącu w rozporządzeniach Komisji Europejskiej (KE). Producent skrobi, aby uzyskać ww. dopłatę musi uzyskać numer w CRP. W tym celu powinien w OT ARR złożyć formularz, który jest dostępny w OT ARR lub na stronie Następnie przedsiębiorca taki musi na podstawie pozytywnie zakończonej kontroli zakładu, przeprowadzonej przez kontrolera ARR, uzyskać świadectwo autoryzacji przetwórcy skrobi i złożyć wniosek o świadectwo uprawniające do uzyskania dopłaty. Do wniosku tego załącza zabezpieczenie w wysokości 15 euro na tonę skrobi podstawowej, co stanowi gwarancję wywiązania się z zobowiązań określonych w świadectwie. Producent skrobi nie może przetworzyć więcej niż 105% ilości skrobi podanej w świadectwie. Warszawa, styczeń

14 9. Spis ofert sprzedaży sadzeniaków w sezonie 2004/05 1. AGRICOLA : Przedsiębiorstwo Handlowo-Nasienne Konrad Kwasek, Radzyń Podlaski, Radzyń Podlaski, ul. Brzostowiecka 15, powiat radzyński, woj. Lubelskie, tel/fax /083/ , tel. kom AGROL Przedsiębiorstwo Handlowe Jan Hawryluk, Siedlce, ul. Monte Cassino 18, woj: mazowieckie, tel. /025/ , , 3. AGROPLON Przedsiębiorstwo Handlowo-Nasienne, Radzyń Podlaski, ul. Brzostowiecka 2, powiat: radzyński, woj: lubelskie, tel. /083/ , tel./fax; /083/ AGROS Przedsiębiorstwo Handlowe Janina Sikora, Kępno, ul. Wojska Polskiego 34, powiat: kępiński, woj: wielkopolskie, tel./fax. /062/ , tel. kom , e- mail: sylwester sikora@msn.com 5. ANIA Przedsiębiorstwo Handlowo-Nasienne Sławomir Piwowarski, Przygodzice, Janków Przygodzki, ul. Szkolna 9, powiat: ostrowski, woj. wielkopolskie, tel. /062/ , tel. kom ; ANPOL Firma Handlowa, Koluszki ul. Polna 33, woj. Łódzkie, tel. /044/ ,tel./fax / 044/ , tel. kom , 7. BECZAK GRZEGORZ Przedsiębiorstwo Rolno-Handlowe, Kcynia, ul. Nałkowskiej 15, powiat nakielski, woj. kujawsko-pomorskie, tel. /052/ , tel. kom BRYZA Rolnicze Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe, Grzegorz Bartoś, Ostrzeszów, ul. Kwiatowa 13d/8, powiat: ostrzeszowski, woj: wielkopolskie, tel. /062/ , CENNAS Przedsiębiorstwo Handlowo-Nasienne Sp. z o.o. CENNAS, Grajewo, ul. Elewatorska 12, powiat: grajewski, woj: podlaskie, tel./fax. /086/ , tel. kom , cennas@wp.pl 10. Centrala Nasienna Krzysztof Tymoszuk, Biała Podlaska, ul. Leszczynowa 1, tel. /083/ Centrala Nasienna s.c. Roman Januszewski, Ryszard Wasilewski, Chojnice ul. Drzymały 14, woj. pomorskie, tel. /052/ , tel. kom , Centrala Nasienna Kieleckie Przedsiębiorstwo Nasienne, Kielce ul. Sienkiewicza 76, tel. /041/ (04), centralanasienna2@poczta.fm 13. Centrala Nasienna Przedsiębiorstwo Nasienne, Ostrołęka ul. Targowa 43, woj. mazowieckie, tel./fax./029/ , Centrala Nasienna Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe Gostynin Spółka z.o.o. Filia w Ostrzeszowie, Ostrzeszów, ul. Wieluńska 1, woj. wielkopolskie, tel./fax. /062/ tel. /062/ Centrala Nasienna Sp. z o. o. w Sieradzu, Sieradz, ul. POW 30, powiat: sieradzki, woj: łódzkie, tel. /043/ , /043/ , fax.: /043/ Centrala Nasienna Przedsiębiorstwo Nasienne, Warszawa, ul. Cybernetyki 19, woj: mazowieckie, tel. /022/ ,tel./fax. /022/ , /022/ , 17. DZIAŁNAS : Nasienne Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe s.c. K. Piotrowski, E. Karczewski, Działdowo, ul. Norwida 5/31, powiat: działdowski, woj: warmińskomazurskie, tel./fax. /023/ , tel. kom ELPOL Przedsiębiorstwo Nasienne Sp. z o. o., Łuków, ul. Siedlecka 67, woj. lubelskie, tel. /025/ Warszawa, styczeń

15 19. EUROPLANT Handel Ziemniakami Sp. z o.o., Oddział Laski Koszalińskie 3A, Biesiekierz, powiat: koszaliński, woj: zachodniopomorskie, tel. /094/ , fax , tel. Kom , chr@ko.onet.pl 20. GOSPODARSTWO NASIENNE Witold Wojtasiewicz, Sobole 92, Ulan, powiat radzyński, woj. lubelskie, tel. /083/ , tel. kom GOSPODARSTWO NASIENNE Zbigniew Kaszuba, Debrzno, ul. Szkolna 2, powiat człuchowski, woj. pomorskie, tel. /059/ GOSPODARSTWO NASIENNE Reprodukcja Zbóż i Sadzeniaków Ziemniaka. Leszek Niewęgłowski, Ulan, Klębów, powiat: radzyński, woj: lubelskie, tel. /083/ , tel. kom GOSPODARSTWO NASIENNE Zielenin k. Kościerzyny Stanisław Małachowski, Kościerzyna ul. Przemysłowa 7, woj. pomorskie tel. /058/ , tel. kom GOSPODARSTWO NASIENNO-HANDLOWE inż. Bogusław Zięba, Miechów, Biskupice 54, powiat: miechowski, woj: małopolskie, tel. /041/ , tel. kom GOSPODARSTWO ROLNE Damian Jabłoński, Białogard, Lulewiczki 5A, powiat: białogardzki, woj: zachodniopomorskie, tel. /094/ , tel. kom , lulewiczki@wp.pl 26. GOSPODARSTWO NASIENNO-SADOWNICZE Kazimierz Grochowski, Lipka, ul. Wybudowanie 16, powiat: złotowski, woj: wielkopolskie, tel./fax. /067/ GRANUM Firma Nasienna J. Manias, W. Menc, J. Szymański, Spółka Jawna, Wodzierady, Wodzierady 81, powiat: łaski, woj: łódzkie, tel. /043/ , , fax.:/043/ , granum@pro.onet.pl 28. GRUPA ROLNIKÓW Andrzej Konieczny, Kosuty 109, Stanin, powiat łukowski, tel. /025/ , tel. kom ; Jerzy Kazana Kosuty 111, Stanin, tel./025/ , tel. kom GRZEŚ Przedsiębiorstwo Nasienne Karolino 11, Serock, powiat legionowski, tel. /022/ (od do 30.09) i /022/ (od do 31.03) 30. HODOWLA ROŚLIN W SZYLDAKU Sp. z o. o., Szyldak, ul. Gdańska 10, powiat: ostródzki, woj: warmińsko-mazurskie, tel. /089/ , , fax.-modem /089/ , binro@hr-szydlak.pl 31. HODOWLA ZIEMNIAKA ZAMARTE Sp. z o.o., Kamień Krajeński, Zamarte 33, powiat: sępoleński, woj: kujawsko-pomorskie, tel. /052/ , fax.: , e- mail: hzz@zamarte.com 32. HODOWLA ZIEMNIAKA ZAMARTE Sp. z o.o., Oddział Stare Olesno, Olesno, ul. Starowiejska 5, powiat: oleski, woj: opolskie, tel./fax. /034/ INTEGRACJA Spółdzielcza Grupa Marketingowa, Czernikowo, ul. Kwiatowa 43, powiat toruński, woj. kujawsko-pomorskie, tel./054/ , tel. kom KARTOFELEK Zrzeszenie Producentów Ziemniaków, Krzysztof Sobiech, Łuków, Stanin k. Łukowa, powiat: łukowski, woj: lubelskie, tel./fax. /025/ , tel. /025/ , tel. kom LIND Sp. z o.o., Kędrzyno 24, Drzonowo, tel./094/ , fax. /094/ , lind1@wp.pl 36. MARPOL Przedsiębiorstwo Nasienno-Handlowe Sp. z o.o., Łuków, ul. Warszawska 81, powiat: łukowski, woj: lubelskie, tel. /025/ , tel. kom , Warszawa, styczeń

16 37. MIKOS PIOTR, Przedsiębiorstwo Obrotu Płodami Rolnymi, ul. Wiśniowa 11, Płock, tel./fax. /024/ NASIENNICTWO BAŁTYCKIE Sp. z o. o., Lębork, ul Pionierów 14, woj. Pomorskie, tel. /059/ , fax. /059/ , sales@sadzeniaki.com.pl 39. NIHANAS Spółka Handlowo-Nasienna Andrzej Styczyński & Bogdan Kowalski, Nidzica, ul. Pawła Findera 6, powiat: nidzicki, woj: warmińsko-mazurskie, tel./fax. /089/ , , tel. kom , NORIKA POLSKA Sp. z o.o., Swarzędz, os. Cegielskiego 10/3, woj. wielkopolskie, tel./fax./061/ , norika@monada.poznan.pl, Biuro Szczecin, ul. Sopocka 12, tel. /091/ , adzabor@poczta.onet.pl 41. OLZNAS-CN Olsztyńska Hodowla Ziemniaka i Nasiennictwo Sp. z o. o., Olsztyn, ul. Tracka 4, powiat: częstochowski, woj: śląskie, tel./fax./089/ , POMORSKO-MAZOWIECKA HODOWLA ZIEMNIAKA Sp. z o. o., Świeszyno, Strzekęcin, powiat: koszaliński, woj: zachodniopomorskie, tel. /094/ , fax.: , ihzs@zeto.koszalin.pl 43. REJONOWY INSPEKTORAT PLANTACYJNY, Zenon Płaczek, ul. Bohaterów Września 6C, Sieradz, tel. /043/ ROLNAS Przedsiębiorstwo Nasienne Sp. z o.o., Bydgoszcz, ul. Hetmańska 28, tel. /052/ , , fax. /052/ , rolnas@cps.pl 45. SOLANA POLSKA Sp. z o. o., Kutno, ul. Królewska 6, woj. Łódzkie, te./fax /046/ , , solana.polska@wp.pl; 46. SOLANUM: Firma Nasienna, Jan Wawrzyniak, Sieroszewice, Rososzyca, ul. Kościelna 3, powiat: ostrowski, woj: wielkopolskie, tel. /062/ , , e- mail: janwawrzyniak@interia.pl 47. SOLEKS: Przedsiębiorstwo Wielobranżowe, Mordy, Wojnów 103, powiat: siedlecki, woj: mazowieckie, tel/fax.:/025/ , , tel. kom Stacja Doświadczalna Oceny Odmian Mysłowice, Wieluń, woj., łódzkie, tel. fax /043/ ZDHAR-Bonin: Zakład Doświadczalny Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Bonin, powiat: koszaliński, woj: zachodniopomorskie, tel. /094/ , fax.: ZIEMLUX: Przedsiębiorstwo Nasienno-Handlowe, Sp. z o.o., Łuków, ul. Warszawska 81, powiat: łukowski, woj: lubelskie, tel. /025/ , tel. kom ZIEMROL: Firma Handlowa, s.c., Ułan, Sobole 95, powiat: radzyński, woj: lubelskie, tel. /083/ , fax.: /083/ , tel. kom Podstawy prawne (można odszukać na stronie: Załącznik 3 i 4 do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 marca 2004 r. w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych (Dz. U. Nr 61, poz. 571 ze zm.) Ustawa z 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz. U. z 2004 r. Nr 11 poz. 94 ze zm.) oraz rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 marca 2004 r. w sprawie Warszawa, styczeń

17 zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych (Dz. U. Nr 61, poz. 571 ze zm.). Załącznik do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 kwietnia 2004 r., w sprawie wykazu punktów wwozu, przez które można wprowadzać rośliny, produkty roślinne lub przedmioty (Dz. U. Nr 100, poz. 1018), Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 października 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej ziemniaków (Dz. U. z 2003 r. Nr 194, poz. 1900), Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych. (Dz. U. z dnia 24 stycznia 2001 r.), 11. Bibliografia Chotkowski J. (red.), 2002: Ekonomika i technologia produkcji ziemniaków skrobiowych. Wieś Jutra, ss Chotkowski J Ekonomika i technologia produkcji ziemniaków skrobiowych. ss Lista opisowa odmian. COBORU. Część 2, rośliny rolnicze. 2004, ss. 94. Materiały szkoleniowe z VIII, IX i XI Krajowych Dni Ziemniaka. Materiały z VIII Konferencji Naukowej.2004: IUNG Puławy. ss Nowacki W. (red.), 2002: Podręcznik producenta ziemniaków. IHAR Jadwisin, ss Rynek ziemniaka. IERiGŻ. Listopad Rynek ziemniaka. Listopad 2004r., IERiGŻ. Spis Rolny 2002r- materiały GUS. Ziemniak spożywczy i przemysłowy oraz jego przetwarzanie. Polanica Zdrój 2004r. ss Ważne organizacje i istotne linki Warszawa, styczeń

18 Warszawa, styczeń