Wybrane elementy stylu życia oraz zwyczaje i zachowania żywieniowe mężczyzn trenujących wyczynowo sporty walki

Transkrypt

1 Anyżewska Probl Hig Epidemiol A i wsp. 2015, Wybrane 96(4): elementy stylu życia oraz zwyczaje i zachowania żywieniowe mężczyzn Wybrane elementy stylu życia oraz zwyczaje i zachowania żywieniowe mężczyzn trenujących wyczynowo sporty walki Selected elements of lifestyle, dietary habits and nutritional behaviors among men competitively training martial arts Anna Anyżewska, Agata Wawrzyniak, Igor Dzierżanowski, Magdalena Leonkiewicz, Agnieszka Woźniak Zakład Oceny Żywienia, Katedra Żywienia Człowieka, SGGW w Warszawie Wprowadzenie. Wzmożona aktywność fizyczna zwiększa potrzeby żywieniowe. Dlatego też prawidłowo zbilansowana dieta (zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym) stanowi bardzo ważny element cyklu treningowego. Cel. Ocena stylu życia oraz zwyczajów i zachowań żywieniowych mężczyzn trenujących sporty walki wyczynowo. Materiały i metody. Badanie zostało przeprowadzone wśród 62 mężczyzn (wiek 23±4 lata), trenujących sporty walki wyczynowo, z wykorzystaniem kwestionariusza zawierającego pytania na temat stylu życia, w tym aktywności fizycznej oraz zwyczajów żywieniowych. Wyniki. Ponad połowa badanych (58%) zadeklarowała, że spożywała posiłki regularnie, zazwyczaj 4 (40%) lub 5 (27%) dziennie. Zadeklarowana ilość wypijanych płynów wynosiła średnio 3,8 litra w dni treningowe i 2,4 litra w dni bez treningów. Nikt z badanych nie palił papierosów, a 71% spożywało alkohol sporadycznie. Ponadto badani ograniczali spożycie produktów typu fast-food (88%), alkoholu (73%), słodyczy (67%) oraz słonych przekąsek (49%). Prawie 2/3 badanych suplementowało dietę: BCAA (61%), węglowodanami (58%), witaminami i składnikami mineralnymi (50%) oraz białkiem (42%). Z napojów izotonicznych korzystało 66% badanych. Wnioski. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na prozdrowotny styl życia zawodników sportów walki. Jednak należy stale monitorować zachowania żywieniowe tej grupy, żeby upewnić się, że dostarczają wystarczających ilości składników pokarmowych. Introduction. Intense physical activity increases nutritional needs. Therefore, a properly balanced diet (both quantitative and qualitative) is a very important part of the training cycle. Aim. To assess lifestyle and nutritional behaviors among men competitively training martial arts. Material & Method. The study was performed among 62 men (age: 23±4 years) competitively training martial arts, using the questionnaire concerning elements of lifestyle such as physical activity and dietary habits. Results. More than a half of the surveyed athletes (57%) declared to have regular meals throughout the day; usually 4 (40%) or 5 (27%) daily. The respondents declared to consume 3.8 and 2.4 l of beverages during the training and non-training days, respectively. None of the athletes smoked and 71% of them declared occasional alcohol consumption. Moreover, most of the respondents reduced the consumption of fast food (88%), alcohol (73%), sweets (67%) and snacks (49%). Almost 2/3 of the athletes supplemented their diet: with BCAA (61%), carbohydrates (58%), vitamins and minerals (50%), protein (42%). Isotonic drinks were used by 66% of the respondents. Conclusion. The results of this study indicate a healthy lifestyle among most of the competitors training martial arts, however dietary habits should be closely monitored to ensure an adequate intake of nutrients. Key words: lifestyle, dietary habits, nutritional behaviors, men, martial arts Słowa kluczowe: styl życia, zwyczaje żywieniowe, zachowania żywieniowe, mężczyźni, sporty walki Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Anna Anyżewska Zakład Oceny Żywienia, Katedra Żywienia Człowieka, SGGW ul. Nowoursynowska 166, Warszawa tel , anna.anyzewska@gmail.com Wprowadzenie Wzmożona aktywność fizyczna zwiększa potrzeby żywieniowe, a prawidłowy sposób żywienia sportowców zapewnienia odpowiednią podaż energii potrzebnej do pracy mięśni, ale także innych składników pokarmowych warunkujących prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Dodatkowo prawidłowo zbilansowana pod względem ilościowym i jakościowym całodzienna racja pokarmowa sportowca stanowi ważny element odnowy biologicznej, optymalizując tym samym proces treningowy, ponieważ pozwala zminimalizować negatywne skutki wzmożonej aktywności fizycznej, w tym także ryzyko odniesienia kontuzji oraz przyspieszyć regenerację po wysiłku, zwiększając efektywność kolejnych treningów [1, 2].

2 796 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): Cel Z uwagi na fakt, że prawidłowe żywienie stanowi kluczowy element w życiu sportowca, celowym wydało się podjęcie badań w zakresie oceny wybranych elementów stylu życia oraz zwyczajów i zachowań żywieniowych mężczyzn trenujących sporty walki wyczynowo. Materiały i metody Badanie zostało przeprowadzone od stycznia do maja 2014 r., wśród 62 mężczyzn w wieku lata, trenujących sporty walki na poziomie wyczynowym od minimum 3 lat. Zawodnicy brali udział w zawodach o randze minimum ogólnopolskiej oraz trenowali sporty walki w wymiarze minimum 4,5 godziny tygodniowo. Respondenci wypełniali autorski kwestionariusz ankiety, zawierający pytania na temat stylu życia, w tym aktywności fizycznej oraz zwyczajów i zachowań żywieniowych w okresie poza zgrupowaniami, a także samooceny sprawności fizycznej, samooceny sposobu żywienia oraz stanu zdrowia. Deklarowane spożycie płynów w dniu treningowym i bez treningu porównano w programie Statistica 10, przeprowadzając test ANOVA z powtarzanymi pomiarami, przyjmując poziom istotności α=0,05. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę komisji bioetycznej przy Instytucie Żywności i Żywienia. Wyniki Średni wiek badanych wynosił 23±4 lata, a staż treningowy 11±5 lat. Badani przeznaczali na trening sportów walki 8,9±3,0 godz. tygodniowo. Dodatkową aktywność fizyczną podejmowało 89% badanych; najczęściej było to bieganie (71%), siłownia (69%), pływanie (23%) oraz inne (29%). Ponad połowa badanych (57%) posiadała średnie wykształcenie, a 37% wyższe. Co trzeci badany pracował fizycznie, 27% umysłowo, a 39% nie pracowało. Ponad połowa badanych (58%) zadeklarowała, że spożywa posiłki regularnie, jedynie 16% odpowiedziało, że nigdy nie spożywa posiłków w regularnych odstępach czasu; 26% podało, że jest to uzależnione od sytuacji, w jakiej się znajdują. Przerwy między posiłkami u osób spożywających je regularnie wynosiły 3,7±1,1 godziny. Ankietowani najczęściej spożywali 4 (40%) lub 5 (27%) posiłków dziennie; prawie co czwarty (23%) zadeklarował spożywanie 3 posiłków. 2% badanych przyznało, że spożywa 1-2 posiłki dziennie, a 8% nawet 6 i więcej posiłków dziennie. Ponad 3/4 badanych (80%) dojadało między posiłkami, w tym 56% czasami, a 24% regularnie. Jako przekąski badani najczęściej spożywali słodycze (52%) oraz owoce (42%), rzadziej produkty mleczne (15%) oraz inne produkty (24%). Ponad połowa badanych (55%) zadeklarowała, że nie spożywanie produktów typu light; na stałą konsumpcję takich produktów wskazało 35%, a czasami 10%. Ankietowani w zdecydowanej większości zadeklarowali ograniczanie spożycia niektórych produktów. Najczęściej ograniczenia były deklarowane w stosunku do produktów typu fast-food (88%), alkoholu (73%), słodyczy (67%); rzadziej ankietowani wskazywali na słone przekąski (49%), kawę (39%), sól (35%); 10% ankietowanych wskazało, że ogranicza również i inne produkty. Prawie 2/3 badanych korzystała z suplementów (61%) oraz napojów izotonicznych (66%), które przez 85% były regularnie spożywane podczas treningów, a tylko w przypadku 15% sporadycznie. Spośród suplementów najczęściej wybierane były: BCAA (61%), węglowodany (58%), witaminy i składniki mineralne (50%) oraz białko (42%). Rzadziej ankietowani wskazywali na: keratynę (26%), aminokwasy (24%), środki pobudzające, np. kofeinę (24%), kwasy omega-3 (11%), gainer i termogeniki (po 8%) i beta alaninę (3%). Dwie trzecie badanych sama zdecydowała o wyborze suplementów, jedynie u 8% stosowanie suplementów zalecił dietetyk, choć z konsultacji dietetycznej dla sportowców skorzystał co czwarty badany. Nikt z respondentów nie palił papierosów; co dziesiąty zadeklarował, że również nie pije alkoholu. Pozostali ankietowani (90%) spożywali alkohol, w tym 71% sporadycznie; do częstego spożywania alkoholu (1-2 razy w tygodniu) przyznało się 13% ankietowanych, a do bardzo częstego (3-6 razy w tygodniu) 6%. Badani przeznaczali na sen średnio 7,6±0,9 godziny w ciągu doby (najmniej było to 5,5 godziny, a najdłuższy sen liczył 10 godzin). Zdeklarowana przez badanych ilość wypijanych płynów w dniu treningowym była o ponad połowę wyższa niż w dniu bez treningu (p<0,001). W dniu treningowym było to 3,8±1,1 litra (najmniej 1,5; a najwięcej 6,0 l); w dniu bez treningu było to 2,4±0,9 litra (najmniej 1,0; a najwięcej 4,5 l). Zawodnicy najczęściej spożywali wodę oraz herbatę, rzadziej kawę, soki i słodzone napoje oraz nektary (ryc. 1). Spośród 74% osób, które wyjeżdżały na zgrupowania 84% odżywiało się inaczej niż w domu: 76% wskazało, że je regularniej; 63% że je więcej, a 7% przeciwnie, że je mniej; 37% je lepiej jakościowo, a 4% przeciwnie, że gorzej; 33% mniej dojada, a 20% więcej dojada. Dokonując samooceny sprawności fizycznej, większość badanych uważała, że jest ona bardzo dobra (64%), co trzeci badany uznał, że dobra (34%), a 2%, że przeciętna. Sposób żywienia jako bardzo dobry został oceniony zaledwie przez 5% badanych, 61% uznała, że był dobry, co czwarta osoba (24%), że przeciętny (24%), a 10% jako słaby. Stan zdrowia

3 Anyżewska A i wsp. Wybrane elementy stylu życia oraz zwyczaje i zachowania żywieniowe mężczyzn % osób herbata kawa nektary soki słodzone napoje sporadycznie lub wcale kilka razy w tygodniu codziennie przez prawie 2/3 badanych został oceniony, jako bardzo dobry (60%), przez co trzeciego (35%) jako dobry; 5% uważa, że jego stan zdrowia jest zaledwie przeciętny. Dyskusja Regularne spożywanie odpowiednio zbilansowanych posiłków odgrywa kluczową rolę w żywieniu sportowców. Ma zapewnić nie tylko prawidłowe funkcjonowanie organizmu w czasie wzmożonej aktywności fizycznej, ale przede wszystkim wspomagać procesy regeneracyjne po wysiłku [1, 2]. Sporty walki charakteryzują się dużą wszechstronnością, tzn. trening obejmuje pracę zarówno nad siłą, wytrzymałością, szybkością, jak i zwinnością oraz zręcznością, dlatego zalecenia żywieniowe dla zawodników sportów walki powinny łączyć zalecenia dla osób trenujących sporty wytrzymałościowe oraz siłowe [3]. Ponadto podczas zawodów zawodnik jest aktywny także psychicznie, rozmyślając taktykę walki, co podwyższa poziom metabolizmu. Dlatego też tak ważne jest regularne przyjmowanie posiłków o dobrej jakości i w stałych odstępach czasu. Według Iwao i wsp. [4] spożywanie większej ilości posiłków w ciągu dnia jest korzystniejsze ze względu na możliwy antykataboliczny efekt, zwłaszcza przy ograniczonej podaży energii, co ma często miejsce w dyscyplinach sportowych, w których obowiązują kategorie wagowe, jak np. w sportach walki. Morawska i wsp. [5] wykazali, że wartość energetyczna spożywanych posiłków przez 187 mężczyzn trenujących karate była zbyt niska w stosunku do zalecanych norm, które zostały zrealizowane zaledwie w 58%. Ponadto poza zahamowaniem utraty beztłuszczowej masy ciała przy zbyt niskiej podaży energii względem zapotrzebowania, częstsze spożywanie posiłków przyczynia się do wzrostu beztłuszczowej masy ciała oraz beztlenowej woda Ryc. 1. Częstotliwość spożycia wybranych napojów [% wskazań] Fig. 1. Frequency of selected beverage consumption [% of answers] mocy i pomaga redukować tkankę tłuszczową [6]. Zachowanie stałych i niezbyt długich odstępów między posiłkami pozwala utrzymać stały poziom glukozy we krwi, a tym samym nie dopuszcza do hipoglikemii podczas wysiłku [7]. Większość badanych respondentów spożywała posiłki w odpowiedniej ilości, tj. 4-5, zachowując przerwy wynoszące średnio 3,7 godziny, a więc zgodnie z obowiązującymi zaleceniami. Podobne wyniki uzyskała Szczepańska i Spałkowska [8] u zawodników siatkówki i koszykówki, Szyguła i Pilch [9] u pływaków oraz Durkalec-Michalski i wsp. [10] u wioślarzy. Jednak istnieją również badania, które wskazują na zbyt małą liczbę posiłków spożywanych przez sportowców, a tym samym zbyt długie odstępy między posiłkami, m.in. u siatkarzy czy lekkoatletów [11, 12]. Znaczna część badanych dojadała między posiłkami, wybierając najczęściej słodycze oraz owoce. O ile wybór owoców jest jak najbardziej uzasadniony, to zbyt częste spożywanie słodyczy nie jest wskazane ani u sportowców, ani u osób nietrenujących; jednak spożywanie słodkich przekąsek jest często stosowane przez sportowców w celu zwiększenia wartości energetycznej racji pokarmowej przy znacznym obciążeniu treningowym, kiedy to zawodnik nie jest w stanie dostarczyć odpowiedniej ilości energii wraz z racjonalnymi posiłkami. Zawodnicy często także wspomagają się odżywkami, które nie obciążają przewodu pokarmowego i nie wymagają zazwyczaj specjalnego przygotowania, dlatego są chętnie stosowane przez sportowców, np. w okresie startowym [13]. Stosowanie środków wspomagających jest powszechne u sportowców wielu dyscyplin sportowych, dodatkowo istnieje przekonanie wśród sportowców o potrzebie korzystania ze środków ergogenicznych dla osiągnięcia mistrzostwa sportowego [14-16]. W badaniach Frączek i wsp. [14] 82% mężczyzn trenujących wyczynowo różne dyscypliny sportowe stosowało wspomaganie, przy czym 70% stosowało suplementację witaminową oraz składnikami mineralnymi, a 63% korzystało z napojów izotonicznych. W badaniach własnych mniejszy odsetek osób suplementował dietę, ale spożycie napojów przez sportowców kształtowało się na podobnym poziomie. Powszechne stosowanie środków wspomagania farmakologicznego przez zawodników sportów walki stwierdzili także inni autorzy [17]. Należy jednak pamiętać, że ani odżywki ani suplementy nie powinny nigdy zastąpić planowanego i prawidłowo zbilansowanego posiłku, który powinien być podstawą w żywieniu sportowca. Środki te jedynie mogą uzupełnić jadłospis w razie wystąpienia takiej potrzeby. Stosowanie wspomagania środkami żywieniowymi różnego typu powinno być także nadzorowane przez dietetyka, a nie jak w badaniu własnym, gdzie znaczna większość respondentów sama decydowała o wyborze ich spożycia.

4 798 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): W niniejszej pracy uzyskane deklarowane spożycie płynów w dniu treningowym było znacznie wyższe niż w badaniach innych autorów, gdzie wyliczona na podstawie wywiadów żywieniowych lub 3-dniowego bieżącego notowania podaż płynów wynosiła od 1,4 do 2,8 litra [18-21]. Świadczyć to może o dużej świadomości zawodników sportów walki o roli, jaką odgrywa prawidłowe nawodnienie organizmu w czasie wzmożonej aktywności fizycznej, zwłaszcza gdy zmniejszona koncentracja czy opóźniony refleks w znacznym stopniu utrudniają prowadzenie walki. Badani najchętniej wybierali wodę oraz herbatę, podczas gdy w badaniach innych autorów najczęściej spożywana przez zawodników sportów walki była woda mineralna oraz soki i napoje izotoniczne [22]. Spośród osób biorących udział w zgrupowaniach, tylko nieliczni sportowcy (16%) nie zmieniali sposobu żywienia, podczas gdy 84% żywiło się podczas takich wyjazdów inaczej niż w domu. Badani deklarowali większą regularność i ilość oraz lepszą jakość spożywanych posiłków, co jest jak najbardziej pożądanym trendem zmian, ze względu na znaczne obciążenia treningowe, jakim są poddawani zawodnicy w czasie takich zgrupowań. Ponadto Clarys i wsp. [23] wykazali, że zawodnicy judo podczas krótkiego zgrupowania dostarczali zbyt mało energii z pożywieniem (2913±697 kcal/dzień) w porównaniu do wyliczonego na podstawie dzienniczków aktywności oraz pomiarów antropometrycznych zapotrzebowania, które mieściło się w zakresie od 3140 do 3550 kcal. Dlatego szczególnie istotna jest edukacja zawodników, jak również ich trenerów, w zakresie prawidłowego odżywiania się sportowców, w tym także odpowiedniej podaży płynów, ze szczególnym uwzględnieniem poszczególnych okresów treningowych, aby odpowiednio ustalony i dopasowany do indywidualnych potrzeb zawodnika sposób żywienia mógł w pełni wspomagać proces treningowy. Wnioski 1. U większości badanych zaobserwowano prawidłowe zachowania i zwyczaje żywieniowe; badani charakteryzowali się prozdrowotnymi zachowaniami, jak: niepalenie papierosów i sporadyczne spożywanie alkoholu. 2. Istnieje potrzeba monitorowania zachowań i zwyczajów żywieniowych sportowców, a także edukacji żywieniowej, zarówno zawodników, jak i trenerów, w zakresie zasad prawidłowego odżywiania się, jako wspomagania procesu treningowego. Piśmiennictwo / References 1. Zając A, Zydek G, Michalczyk M i wsp. Żywienie i suplementacja w sporcie, rekreacji i stanach chorobowych. AWF, Katowice Kreider RB, Wilborn CD, Taylor L, et al. ISSN exercise & sports nutrition review: research & recommendations. J Int Soc Sport Nutr 2010, 7: Górski J. Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego. PZWL, Warszawa Iwao S, Mori K, Sato Y. Effects of meal frequency on body composition during weight control in boxers. Scand J Med Sci Sports 1996, 6(5): Morawska A, Bolesławska I, Przysławski J i wsp. Wartość energetyczna oraz podstawowe składniki odżywcze w całodziennych racjach pokarmowych (CRP) mężczyzn uprawiających karate. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): Benardot D, Martin DE, Thompson WR, Roman SB. Betweenmeal energy intake effects on body composition, performance and total caloric consumption in athletes. Med Sci Sport Exerc 2005, 37(5): S Celejowa I. Żywienie w sporcie. PZWL, Warszawa Szczepańska E, Spałkowska A. Zachowania żywieniowe sportowców wyczynowo uprawiających siatkówkę i koszykówkę. Rocz PZH 2012, 63(4): Szyguła Z, Pilch W. Nawyki żywieniowe u pływaków. Żyw Człow Metabol 2009, 36(2): Durkalec-Michalski K, Suliburska J, Jeszka J. Ocena stanu odżywienia i nawyków żywieniowych wybranej grupy zawodników uprawiających wioślarstwo. Bromat Chem Toksykol 2011, 3: Gacek M. Zwyczaje żywieniowe grupy osób wyczynowo uprawiających siatkówkę. Rocz PZH 2011, 62(1): Czaja J, Lebiedzińska A, Szefer P. Sposób żywienia i suplementacji diety reprezentantów Polski w biegach średnio- i długodystansowych w latach Rocz Panstw Zakl Hig 2008, 59(1): Szczepańska B, Malczewska-Lenczowska J, Gajewski J. Zasadność stosowania odżywek przez reprezentantów kadry narodowej seniorów podnoszenia ciężarów na zgrupowaniu treningowym. Żywn Nauk Technol Jakość 2009, 4(65): Frączek B, Gacek M, Grzelak A. Żywieniowe wspomaganie zdolności wysiłkowych w grupie sportowców wyczynowych. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Gawroński W, Koźmińska J. Wspomaganie zdolności wysiłkowych w lekkiej atletyce: próba analizy stosowania wspomagania w poszczególnych konkurencjach lekkoatletycznych na przykładzie kofeiny. Med Sport Pract 2004, 5(2-3): Kosendiak J, Kosendiak A, Kałwa M. Wiedza osób uprawiających ćwiczenia siłowe na temat dozwolonego i niedozwolonego wspomagania farmakologicznego. Med Sportiv 2006, 10 (supl3):

5 Anyżewska A i wsp. Wybrane elementy stylu życia oraz zwyczaje i zachowania żywieniowe mężczyzn Wróblewska M, Smoleń A. Suplementy diety stosowane przez zawodników sportów walki. Żyw Człow Metab 2009, 36(1): Fleming S. Nutrient intake and body composition in relation to making weight in young male Taekwondo players. Nutr Food Sci 2007, 37(5): Książek A, Kopeć A, Słowińska-Lisowska M. An assessment of diet among high rank professional judo athletes. J Combat Sport Martial Arts 2014, 5(1): Pettersson S, Berg CM. Dietary Intake at Competition in Elite Olympic Combat Sports. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2014, 24(1): Smith M. Physiological profile of Senior and junior England international amateur boxers. J Sports Sci Med 2006, 5: Kozirok W, Babicz-Zielińska E. Ocena spożycia wody i napojów przez zawodników różnych dyscyplin sportowych. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Clarys P, Rosseneu A, Aerenhouts D, et al. Energy expenditure and intake in judo athletes during training camp. J Combat Sport Martial Arts 2011, 1(2): 7-11.