Jakościowa i ilościowa ocena wpływu edukacji żywieniowej na spożycie wybranych składników pokarmowych oraz ocena wiedzy żywieniowej młodych piłkarzy

Transkrypt

1 Figurska-Ciura Probl Hig Epidemiol D i wsp. 214, Jakościowa 95(2): i ilościowa ocena wpływu edukacji żywieniowej na spożycie wybranych składników Jakościowa i ilościowa ocena wpływu edukacji żywieniowej na spożycie wybranych składników pokarmowych oraz ocena wiedzy żywieniowej młodych piłkarzy Qualitative and quantitative assessment of the impact of nutritional education on the intake of selected nutrients and evaluation of nutritional knowledge of young football players Danuta Figurska-Ciura, Joanna Bartnik, Monika Bronkowska, Jadwiga Biernat Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wstęp. Właściwie dobrana dieta jest istotnym elementem procesu przygotowania sportowca do treningu, zawodów i regeneracji. Cel badań. Ocena skuteczności regularnej edukacji żywieniowej, trzymiesięcznej, prowadzonej w formie grupowych warsztatów i indywidualnej porady doradcy żywieniowego. Materiał i metody. Oceniono sposób żywienia, stan odżywienia, zwyczaje żywieniowe oraz wiedzę żywieniową piętnastu piłkarzy w wieku lat, przed i po edukacji żywieniowej, przeprowadzonej w ramach autorskiego programu szkoleniowego. Zastosowano metodę ankietową oraz metodę bieżącego notowania. do prowadzenia. Ocenę ilościową sposobu żywienia przeprowadzono przy pomocy programu komputerowego Dietetyk1., na podstawie 7 dniowych dzienników żywieniowych. Wyniki. Przed edukacją, zaobserwowano błędy takie jak: nieregularność spożywania posiłków, zbyt małą wartość energetyczną dziennej racji pokarmowej (średnio 35 normy) oraz nieprawidłowy udział energii z poszczególnych składników odżywczych (średnio węglowodany 48, białko 15, tłuszcz 36). Po edukacji żywieniowej zawodnicy zracjonalizowali swoje zachowania żywieniowe; pokrycie zapotrzebowania na energię wzrosło średnio do ok. 69, a spożycie poszczególnych składników odżywczych było zbliżone do zaleceń średni udział energii z węglowodanów wynosił 55, białka 13, tłuszczów 31. Wnioski. W sposobie żywienia młodych piłkarzy występowały błędy żywieniowe i odstępstwa od zasad prawidłowego odżywiania a ich wiedza żywieniowa była niska. Piłkarze wykazali duże zainteresowanie prowadzonym programem szkoleniowym. Ocena sposobu żywienia po przeprowadzonej edukacji wykazała korzystne zmiany zachowań żywieniowych: wzrost ilości spożywanych posiłków w ciągu dnia, wzrost częstości spożywania produktów zbożowych, mlecznych oraz owoców i warzyw; a zmniejszenie spożycia tłustych produktów mięsnych i produktów typu fast food. Introduction. A properly chosen diet is an essential part of the process of preparing the athlete for training, competition and recovery. Aim. The evaluation of the effectiveness of regular, conducted in the form of group workshops and individual nutritional advice, three-month long nutrition education. Materials and methods. The diet, nutritional status, dietary habits and nutritional knowledge of fifteen footbal players aged years, before and after nutrition education, under copyright training program has been evaluated. The method of questionnaire and the method of the current quotation were applied. Quantitation was performed using diet computer program Dietetyk1., on the basis of 7-day food diaries. Results. Prior to education, observed errors such as irregular meals, too little energy value of daily food intake (35 of RDA for energy), and abnormal share of energy from different nutrients: carbohydrates on average 48, protein 15, fat 36. The respondents showed a low nutritional knowledge. After the nutrition education players rationalized their feeding behavior; covering the RDA for energy has increased to an average of about 69 of, and a nutrient intake was similar to recommendations average energy share was 55 carbohydrates, 13 protein, 31 fat. Conclusions. Nutrition knowledge of athletes studied was low. The players showed great interest in training program. Evaluation of nutrition education conducted showed the favorable changes in dietary behavior: increase in the number of meals per day, an increase in the frequency of consumption of cereal products, milk products and fruits and vegetables and reducing the consumption of fatty meat and fast-food. Key words: nutrition, sports nutrition knowledge, nutritional education Słowa kluczowe: żywienie, sport, wiedza żywieniowa, edukacja żywieniowa Probl Hig Epidemiol 214, 95(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Danuta Figurska-Ciura Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. Chełmońskiego 37/41, Wrocław tel , danuta.figurska-ciura@wnoz.up.wroc.pl

2 472 Probl Hig Epidemiol 214, 95(2): Wstęp W sporcie wyczynowym do uzyskania wyników na światowym poziomie niezbędne są nie tylko predyspozycje zawodnika do danej dyscypliny, a także odpowiednie metody treningowe oraz sprzęt sportowy, znajomość zmian zachodzące w organizmie sportowca pod wpływem wysiłku. Jednym z czynników kształtujących zdolność do wzmożonego wysiłku i gotowość do treningu o zwiększonym obciążeniu jest właściwie dobrana dieta [1]. Prawidłowo skomponowana dieta może znacząco poprawić efekty treningowe, a znajomość zasad racjonalnego żywienia ma duże znaczenie w praktyce żywieniowej sportowców. Ważne jest podejmowanie badań prowadzących do zdefiniowania czynników odpowiedzialnych za występowanie błędów żywieniowych w środowiskach sportowych. Zmiana sposobu żywienia w kierunku wyeliminowania błędów żywieniowych istotnie wpływa na poprawę zdrowia, jakości życia i zdolności do wysiłku [2]. Wyniki badań dowiodły, że wiedza żywieniowa w środowiskach sportowych nie jest wystarczająca, a styl życia bardzo często nie jest właściwy dla osób chcących osiągać coraz lepsze wyniki sportowe [3, 4]. W celu zapewnienia prawidłowego i równomiernego rozwoju organizmu niezbędne są, oprócz ugruntowanej wiedzy z zakresu racjonalnego odżywiania, także praktyczne umiejętności odpowiedniego komponowania diety [5, 6]. Cel badań Jakościowa i ilościowa ocena skuteczności trzymiesięcznej regularnej edukacji żywieniowej, prowadzonej w formie grupowych warsztatów szkoleniowych i indywidualnej porady doradcy żywieniowego, na sposób żywienia, stan odżywienia i wiedzę żywieniową młodych piłkarzy. Materiał i metody Badania przeprowadzano od grudnia 21 r. do marca 211 r.; badano sposób żywienia, stan odżywienia, zwyczaje żywieniowe oraz wiedzę żywieniową 15 piłkarzy w wieku lat. Do oceny stanu odżywienia zastosowano pomiar masy ciała i wzrostu oraz pomiar składu ciała metodą bioimpedancji. Na podstawie uzyskanych danych obliczono wskaźnik masy ciała BMI (Body Mass Index). Wskaźnik ten zastosowano jako pomocniczy, gdyż w ocenie stanu odżywienia sportowców jest on niewystarczający. W celu uzyskania dokładnych danych dotyczących składu ciała u badanych sportowców oznaczono zawartość tłuszczu w organizmie metodą bioimpedancji przy pomocy aparatu BIA-11 firmy Akern, przy użyciu programu komputerowego Bodygram 1.31, zgodnie z instrukcją producenta. Rozmieszczenie tkanki tłuszczowej w organizmie zawodników zostało ocenione przy pomocy wskaźnika WHR (Waist to Hip Ratio). Dane o ilościowym spożyciu uzyskano metodą bieżącego notowania oraz wywiadu bezpośredniego. Dziennik żywieniowy, prowadzony przez każdego z zawodników dwukrotnie przed i po edukacji żywieniowej przez 7 kolejnych dni, posłużył do ilościowej oceny sposobu żywienia. Przy pomocy programu komputerowego Dietetyk 1. obliczono wartość energetyczną i zawartość wybranych składników odżywczych w całodziennych racjach pokarmowych badanych zawodników. Otrzymane wyniki zostały porównane z normami i zaleceniami ustalonymi indywidualnie dla każdego sportowca. Przyjęte zostały normy na poziomie RDA, opracowane przez Jarosza i Bułhak-Jachymczyk [7] dla osób o dużej aktywności fizycznej. Przyjęta średnia norma na energię wynosiła 39 kcal, zaś zalecany udział energii z węglowodanów 55 całodziennej należnej energii, spożycie białka,95 g/kg masy ciała i tłuszczu 13 g/dzień. Posłużono się autorską ankietą opracowaną w Zakładzie Żywienia Człowieka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, która została przeprowadzona zarówno przed jak również po edukacji żywieniowej. Ankieta obejmowała 32 pytania o dane personalnosocjologiczne (np. wykształcenie matki, status ekonomiczny), dane dotyczące zwyczajów żywieniowych (np. częstość i ilość spożywanych produktów i potraw). Pytania dotyczyły również, intensywności treningów, zachowań ryzykownych (picie alkoholu i palenie papierosów), wiedzy w zakresie zasad racjonalnego żywienia i zasad żywienia w sporcie, znajomości źródeł energii i składników odżywczych. Ankieta zawierała pytania zamknięte i otwarte. W części dotyczącej zwyczajów żywieniowych znalazły się pytania o liczbę, miejsce i częstotliwość spożywanych posiłków oraz o zróżnicowanie sposobu odżywiania w dni treningów i w dni wolne. Edukacja grupowa zrealizowana została w okresie 3 miesięcy, podczas siedmiu 1-godzinnych aktywizujących spotkań, odbywających się co dwa tygodnie. Prezentowano i dyskutowano z zawodnikami zagadnienia związane z ogólnymi zasadami prawidłowego żywienia, zapotrzebowaniem sportowców na poszczególne składniki pokarmowe, wartością energetyczną pożywienia, piramidą prawidłowego żywienia, komponowaniem racjonalnych posiłków, produktami typu fast food, nadwagą i otyłością oraz z informacją żywieniową na opakowaniach. Przeprowadzono następnie jedno indywidualne szkolenie z każdym m, trwające ok. 3 minut, w czasie którego omawiano wyniki oceny sposobu żywienia zawodnika uzyskane na podstawie dziennika żywieniowego prowadzonego przed edukacją. Rozmowy prowadzone były w formie ukierunkowanych porad specjalistycznych, dzięki czemu sportowiec mógł poznać popełniane przez siebie błędy żywieniowe a także proste sposoby ich eliminacji.

3 Figurska-Ciura D i wsp. Jakościowa i ilościowa ocena wpływu edukacji żywieniowej na spożycie wybranych składników Wyniki Na podstawie wyników podstawowych pomiarów antropometrycznych obliczono wskaźniki stanu odżywienia badanych sportowców (tab. I). Średnia wartość wskaźnika BMI w badanej grupie wynosiła 22,9. U czterech sportowców, u których wskaźnik BMI wynosił powyżej 25, nie stwierdzono nadmiernej ilości tłuszczu w ciele (9,7-11,1). Średni wskaźnik WHR był równy,83 i u żadnego z zawodników nie wskazywał występowania otyłości typu brzusznego. Wśród badanych piłkarzy zawartość tkanki tłuszczowej wynosiła średnio 1. Ocena sposobu żywienia prowadzona przed szkoleniami piłkarzy wykazała, że u większości zawodników zalecane pobranie energii realizowane było średnio zaledwie w około 35 (ryc. 1). Zgodnie z zaleceniami żywieniowymi opracowanymi dla osób o wysokiej aktywności fizycznej przyjęto, że węglowodany powinny dostarczać 56, białka 14, a tłuszcze do 3 należnej energii. W posiłkach badanych sportowców stwierdzono zbyt niski udział energii z węglowodanów, przy zwiększonym udziale energii pochodzącej z tłuszczów. Węglowodany dostarczały średnio 48, białko 15, tłuszcz 36 energii (ryc. 2). Jednocześnie realizowali normę spożycia tłuszczów średnio na poziomie zaledwie ok. 6. Podaż energii z białka w dziennej racji pokarmowej była zróżnicowana (27,1-114,6), u 8 zawodników zbyt wysoka, a u pozostałych zbyt niska. Racje pokarmowe wszystkich sportowców charakteryzowały się nieprawidłowym udziałem energii z węglowodanów, wynoszącym od 14 do 77,6 (ryc. 3). U 8 piłkarzy węglowodany dostarczały poniżej 5 energii. Po przeprowadzeniu edukacji żywieniowej wśród badanych piłkarzy zaobserwowano korzystne zmiany w ich sposobie żywienia. Zawodnicy zwiększyli ogólną podaż energii w dziennej racji pokarmowej średnio do 69 normy (ryc. 1). Udział poszczególnych składników odżywczych w dostarczaniu energii był zbliżony do zalecanego i wynosił średnio: z węglowodanów 55, z białka 13, z tłuszczów 31 (ryc. 4). Normy i zalecenia, dotyczące spożycia węglowodanów, białek i tłuszczów realizowane były przed edukacją odpowiednio w 81, 125 i 47, a po edukacji odpowiednio w 6, 7 i 91 (ryc. 5). W badaniach wiedzy żywieniowej, w 93 twierdzili, że aby odżywiać się racjonalnie należy unikać cukrów prostych, tłuszczów zwierzęcych i soli kuchennej. Wszyscy zawodnicy wiedzieli, że zapotrzebowanie energetyczne dziewcząt i chłopców w wieku lat jest zróżnicowane przy czym 6 badanych określiło swoje dzienne zapotrzebowanie energetyczne na 25-3 kcal, zaś 4 podało przedział 35 4 kcal, zgodny z normami opracowanymi przez Jarosza i Bułhak-Jachymczyk [7]. Zawodnicy w większości (65) prawidłowo wskazali węglowodany jako najlepsze źródło energii w żywieniu sportowców. Prawie wszyscy (93) błędnie uważali, że puste kalorie dostarczane są wraz z owocami i warzywami. Większość zawodników (6) uważała, że aby poprawić masę mięśniową i wydolność organizmu należy zwiększyć spożycie białek i węglowodanów. Białko roślinne, według ankietowanych, jest równie ważne dla budowy mięśni jak białko zwierzęce (87). Aż 47 zawodników uważało niedokrwistość, za skutek niedoboru białka, a 33 jako skutek niedoboru tego składnika wskazywało alergię. Tabela I. Wyniki pomiarów antropometrycznych i podstawowych wskaźników stanu odżywienia oraz indywidualne normy i zalecenia dla badanych piłkarzy Table I. Results of anthropometric measurements and basic indicators of nutritional status and individual standards and guidelines for tested football players Lp. Wiek [lata] Masa ciała [kg] Wzrost [m] Wskaźnik BMI [kg/m 2 ] Wskaźnik WHR [cm] Tkanka tłuszczowa w organizmie [] Energia [kcal] Normy i Zalecenia Białko [g] Tłuszcz [g] Węglowodany [g] ,74 2,9,75 8,4 6, ,76 21,3,79 1,1 88, ,79 21,9,73 1,7 67, ,76 22,1,78 9,2 76, ,71 22,4,87 9,5 65, ,8 23,1,85 9,4 67, ,8 23,6,75 1,2 67, ,88 23,7,87 11, , ,74 23,9,88 1,8 61, ,74 24,6,87 1,2 95, ,88 24,9,87 7,2 8, ,73 25,1,84 1,3 67, ,87 25,3,85 9,7 67, ,87 27,89 1,1 58, ,83 27,6,86 11,1 61,2 x śr 17,6 76, 1,79 23,83,83 9,87 71,23

4 474 Probl Hig Epidemiol 214, 95(2): przed edukacją (średnio 35) po edukacji (średnio 63) Ryc. 1. Realizacji indywidualnych norm () na energię przez zawodników przed i po edukacji żywieniowej Fig. 1. Meeting individual standards for energy intake () by players before and after nutritional education ,3 42,7 15,7 45,8 39,6 14,4 45,5 4,8 13,7 39,3 37,6 23,1 52, ,2 43,4 44,5 9,7 52,6 35,8 12, białko (średnio 15) tłuszcz (średnio 36) węglowodany (średnio 48) Ryc. 2. Udział makroskładników w dostarczaniu energii przed edukacją zawodników Fig. 2. Share of macronutrients in the energy supply before nutritional education of players Ryc. 3. Dzienne spożycie białka, tłuszczu i węglowodanów przed edukacją żywieniową jako procent realizacji zaleceń i norm Fig. 3. Daily intake of protein, fat and carbohydrates before nutritional education as a percentage of the implementation of recommendations and standards 48 33,9 16, ,8 23,6 14,4 49,3 39,5 11,2 39, , ,1 1,8 54,4 3,2 15, ,9 13,1 51,4 28,5 15,1 białko (średnio 125) tłuszcz (średnio 47) węglowodany (średnio 47) ,8 13,2 14,7 15,1 14,6 13,2 15, białko (średnio 13) tłuszcz (średnio 31) węglowodany (średnio 55) Ryc. 4. Udział składników odżywczych w dostarczaniu energii po edukacji zawodników Fig. 4. Share of macronutrients in the energy supply after nutritional education of players ,4 28,8 56,5 3,2 53, 32,3 49,8 35, 54,8 3,6 56, 3,8 białko (średnio 7) tłuszcz (średnio 91) węglowodany (średnio 6) 5,9 33,5 Ponad 2 chłopców uznało, że zbyt duże spożycie węglowodanów nie przyczynia się do rozrostu tkanki tłuszczowej. Ponad połowa zawodników nieprawidłowo określiła, że źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych jest masło, zaś pozostali za takie źródło prawidłowo uznali oliwę z oliwek. Większość zawodników (87) uważało, że masło i margaryny stołowe zawierają duże ilości witamin A i D natomiast tylko jedna osoba uważała, że spożywanie witamin powyżej normy pogarsza wyniki sportowe. Wszyscy sportowcy byli zgodni, że alkohol obniża wydolność wysiłkową i większość z nich nie spożywało alkoholu (92). Wszyscy zawodnicy uważali, że regularne spożywanie posiłków ma ogromne znaczenie dla sportowców oraz, że dieta sportowców różni się od diety osób prowadzących siedzący tryb życia a ocena sposobu 63,2 33,5 13, ,6 3,3 13,1 54,2 3,5 15,2 51,6 33,6 14,7 56,6 3,4 13, 59,4 29,7 1,8 57, 28,7 14, Ryc. 5. Dzienne spożycie białka, tłuszczu i węglowodanów po edukacji żywieniowej jako procent realizacji zaleceń i norm Fig. 5. Daily intake of protein, fat and carbohydrates after nutritional education as a percentage of the implementation of recommendations and standards 51,4 33,7 14,8

5 Figurska-Ciura D i wsp. Jakościowa i ilościowa ocena wpływu edukacji żywieniowej na spożycie wybranych składników żywienia badanych piłkarzy wykazała, że 67 z nich spożywało dziennie optymalną ilość 5 posiłków. Na uwagę zasługuje fakt, że mimo popełnianych nadal przez zawodników błędów ich wybory żywieniowe uległy racjonalizacji w stosunku do zachowań przed edukacją żywieniową. Po edukacji żywieniowej zawodnicy deklarowali zwiększenie liczby spożywanych posiłków (83 spożywało 5 posiłków dziennie) oraz zmniejszenie długości przerw pomiędzy posiłkami (78 spożywało posiłki o stałych porach). Sportowcy częściej spożywali produkty zbożowe, owoce i warzywa oraz produkty mleczne, a rzadziej produkty typu fast food oraz produkty białkowe i tłuszcze pochodzenia zwierzęcego. Świadczy to o korzystnym wpływie szkolenia na poziom wiedzy i zachowania żywieniowe badanych sportowców. Dyskusja Uzyskane wyniki pomiarów antropometrycznych wskazują na prawidłowe odżywienie badanych sportowców pomimo popełnianych błędów i niskiej wiedzy na temat racjonalnego żywienia. U mężczyzn prowadzących tryb życia o umiarkowanej aktywności fizycznej, zawartość tkanki tłuszczowej powinna wynosić ok. 16. U sportowców zawartość tkanki tłuszczowej zależna jest od uprawianej dyscypliny sportowej [8]. Zawartość tkanki tłuszczowej wynosiła u badanych piłkarzy średnio 1, co jest charakterystyczne dla osób uprawiających dyscypliny wytrzymałościowoszybkościowo-siłowe. Bardzo niepokojący jest fakt niezaspokajania przez badanych piłkarzy zapotrzebowania na energię oraz niewłaściwy udział makroskładników w dostarczaniu energii. Można wywnioskować, że zawodnicy spożywali posiłki zbyt rzadko lub że ich posiłki zawierały produkty wysokotłuszczowe i wysokobiałkowe, dające wprawdzie wrażenie sytości ale nie zaspokajające ich potrzeb energetycznych. Podobne wyniki uzyskała Gacek [17] wśród studentów Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie. 48 badanych zadeklarowało spożywanie 4-5 posiłków dziennie, a 46 3 posiłków dziennie. Zbyt długie przerwy pomiędzy posiłkami sprzyjają wahaniom stężenia glukozy we krwi i pojawieniu się uczucia głodu a w konsekwencji obniżeniu wydolności fizycznej [18]. Mędrela-Kuder [19] w badaniach sposobu żywienia młodzieży uprawiającej sport stwierdziła, że tylko 4 ankietowanych spożywało posiłki o stałych porach. Wśród badanych zawodników 52 deklarowało jadanie posiłków o stałych godzinach. Gacek [2] wykazała, w pracy przeprowadzonej w krakowskiej Akademii Wychowania Fizycznego, że udział białek i tłuszczów w dostarczaniu energii w racjach pokarmowych u większości studentów IV roku specjalizacji trenerskiej był zbyt duży. Wyniki badań Bajerskiej-Jarzębowskiej i wsp. dotyczących sposobu odżywiania piłkarzy [21] wykazały również, że w posiłkach sportowców zbyt mały był udział energii z węglowodanów (48) i białka (11), a zbyt duży z tłuszczów (41). Badanym zawodnikom brakowało podstawowej wiedzy z zakresu racjonalnego żywienia i zasad odżywiania sportowców. W wielu wcześniejszych badaniach wiedzy żywieniowej wśród młodzieży inni autorzy wykazali, że jej poziom jest niski. Przyczyną tego na ogół było zbyt późne rozpoczęcie edukacji żywieniowej oraz nieodpowiednie dobranie formy edukacji. Kołłajtis- Dołowy i Boniecka [11] oceniły wiedzę w grupie stu studentów Akademii Medycznej na Wydziale Nauk o Zdrowiu nisko, przy czym szczególnie słabą wiedzę zaprezentowali studenci oddziału pielęgniarskiego i położniczego w porównaniu do studentów dietetyki. Kołłajtis-Dołowy i Roszkowski [12] badali znajomość zagadnień żywienia wśród uczniów warszawskich szkół średnich i wykazali słabą wiedzę na temat źródeł składników pokarmowych, a także żywieniowych czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych. Wśród badanych osób wyższy poziom wiedzy żywieniowej stwierdzono u dziewcząt i kobiet niż u chłopców i mężczyzn. Do podobnych wniosków doszła Pirouznia [13] badając 532 uczniów szkoły średniej w Ohio. Ocena wiedzy z zakresu żywienia człowieka i jego związków z chorobami dietozależnymi, przeprowadzona przez Jeżewską- Zychowicz [14] w grupie 2179 młodych osób (średnia wieku 15 lat), około 3 badanych charakteryzowało się wyjątkowo niskim poziomem wiedzy żywieniowej, a wiedza dziewcząt była istotnie wyższa niż chłopców. Badania przeprowadzone przez tą samą autorkę wśród 292 uczennic technikum i zawodowej szkoły gastronomicznej wykazały, że mimo ukierunkowania zawodowego również ich wiedza żywieniowa nie była satysfakcjonująca [14]. Chalcarz i Radzimirska-Graczyk [15] ocenili wiedzę żywieniową z zakresu profilaktyki cywilizacyjnych chorób metabolicznych wśród 141 aktywnych fizycznie dzieci i młodzieży. Wiedza z zakresu żywienia była słaba, choć wyniki bardzo zróżnicowane. Badania Chalcarza i Radzimirskiej-Graczyk [16] wykazały również niewielką wiedzę z zakresu żywienia w sporcie u młodzieży trenującej szermierkę, a największą wiedzą charakteryzowali się uczniowie, którzy indywidualnie dążyli do jej poszerzania. Większość badanych piłkarzy nie podejmowala zachowań ryzykownych takich jak picie alkoholu i palenie papierosów. Błach [9] w badaniach nad przeciwdziałaniem ryzykownym zachowaniom zdrowotnym przez uprawianie sztuk walki stwierdził, że aktywność fizyczna wpływa na podejmowanie decyzji o nie paleniu papierosów lub piciu alkoholu. Autorzy udowodnili, że różne zajęcia sportowo-rekreacyjne mają korzystne, profilaktyczne oddziaływanie na

6 476 Probl Hig Epidemiol 214, 95(2): osoby ćwiczące, także poza salą treningową. Również Mędrela-Kuder [1] w swoich badaniach nad nałogami w środowiskach młodzieży uprawiającej sport wykazała, że większość młodych sportowców deklarowała niepalenie papierosów. Badani zawodnicy wykazali bardzo duże zainteresowanie szkoleniami z zakresu racjonalnego odżywiania a wiedza zdobyta w trakcie trzymiesięczne zaowocowała dobrze prognozującymi zmianami w sposobie odżywiania. Właściwie dobrana edukacja z zakresu żywienia człowieka, służąca racjonalizacji wyborów i tworzeniu podstaw intelektualnych, kształtujących prawidłowe nawyki żywieniowe powinna być istotnym elementem szkolenia młodych piłkarzy i trenerów w środowisku szkolnym [22]. Wnioski: 1. W sposobie żywienia młodych piłkarzy występowały błędy żywieniowe i odstępstwa od zasad prawidłowego odżywiania, takie jak: nieregularna liczba i częstotliwość spożywania poszczególnych posiłków, zbyt niska podaż energii w ciągu dnia i nieprawidłowy udział poszczególnych składników odżywczych w podaży energii z całodzienną racją pokarmową: zbyt duży udział tłuszczów przy zbyt małym udziale węglowodanów w dostarczaniu energii. 2. Ocena wiedzy żywieniowej po przeprowadzonej edukacji wykazała korzystne zmiany zachowań żywieniowych spożywano więcej posiłków w ciągu dnia. Częściej także spożywano produkty zbożowe, mleczne oraz owoce i warzywa; a wysokotłuszczowe produkty mięsne i typu fast food były spożywane rzadziej; 3. Badania potwierdziły duże zainteresowanie, potrzebę i zasadność prowadzenia prozdrowotnej edukacji żywieniowej wśród młodych sportowców. Piśmiennictwo / References 1. Maughan R, Burke L. Żywienie a zdolność do wysiłku. Med Sportiva 2, 4(3 supl): Bronkowska M, Sadowska B. Ocena sposobu żywienia kobiet w okresie okołomenopauzalnych w aspekcie zagrożenia chorobami- spożycie wybranych składników pokarmowych. Żywn Nauk Technol Jakość 27, 6(55), Rastmanesh R, Taleban F, Kimiagar M, et al. Nutritional knowledge and attitudes in athletes with physical disabilities. J Athl Train 27, 42(1): Pilch W, Żuława G. Ocena sposobu żywienia gimnastyków klubu AZS w Krakowie. Med Sportiva Pract 29, 1(1): Maughan R, Burke L. Handbook of sports medicine and science. Sports nutrition. Blackwell Science 27: Clark N. Identifying the educational needs of aspiring sports nutritions. J Am Diet Assoc 2, (12): Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka. PZWL, Warszawa Zając A, Waśkiewicz Z. Dietetyczno-treningowe wspomaganie zdrowia i sprawności fizycznej. AWF, Katowice Błach W, Liwiniuk A, Migasiewicz J. Sporty i sztuki walki jako formy przeciwdziałania ryzykownym zachowaniom zdrowotnym młodzieży w wieku lat na przykładzie judo i aikido. Med Sport 25, 21(2): Mędrela-Kuder E. Niektóre elementy stylu życia młodzieży aktywnie uprawiającej sport. Kult Fiz 24, 1-2: Kołłajtis-Dołowy A, Boniecka I. Stan wiedzy żywieniowej studentów Wydziału Nauki o Zdrowiu AM oraz jej źródła. Ann UMCS Lublin 23, 58 supl. 13(117): Kołłajtis-Dołowy A, Roszkowski W. Błędne poglądy o żywności i żywieniu. Przem Spoż 1994, 3: Pirouznia M. The association between nutrition knowledge and heating behavior in male and female adolescents in the US. Int J Food Sci Nutr 21, 52(2): Jeżewska- Zychowicz M. Ocena poziomu wiedzy żywieniowej młodzieży w wieku lat w perspektywie preferencji chorób dietozależnych. Żyw Człow Metab 24, 31, supl 2: Chalcarz W, Radzimirska-Graczyk M. Wiedza żywieniowa dzieci i młodzieży uprawiającej szermierkę w zakresie profilaktyki metabolicznych chorób cywilizacyjnych. Med Sport 24, 2(2): Chalcarz W, Radzimirska-Graczyk M. Ocena wiedzy żywieniowej uczniów uprawiających szermierkę w zakresie żywienia w sporcie. Pol J Sport Med 24, 2(5): Gacek M. Charakterystyka sposobu odżywiania się osób rozpoczynających studia zaoczne na kierunku wychowanie fizyczne i fizjoterapia AWF w Krakowie. Wych Fiz Sport 25, 46(1): Clark N. Identifying the educational needs of aspiring sports nutrition s. J Am Diet Assoc 2, : Mędrela-Kuder E. Charakterystyka sposobu odżywiania się młodzieży uprawiającej sport. Żyw Człow Metab 23, 1/2: Gacek M. Ilościowa ocena sposobu odżywiania się i preferencje żywieniowe studentów specjalizacji trenerskiej AWF w Krakowie. Kult Fiz 24, 9-1: Bajerska-Jarzębowska J, Jeszka J, Kostrzewa-Tarnowska A. Ocena sposobu żywienia, stanu odżywienia, wydatków energetycznych związanych z obciążeniem treningowym oraz bilansu energetycznego młodzieży uprawiającej piłkę nożną. Med Sport 23, 138(1): Sowell K, Ahmed SM, Werber JP, et al. The nutrition knowledge of collegiate division I male and female scholarship basketball players compared to random sample of non-athletes at an urban university. J Am Diet Assoc 211, supl. 2, 111(9):