Zdzisław Krzemiński, Władysław Żywicki Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alimenty. Palestra 11/4(112), 28-42

Transkrypt

1 Zdzisław Krzemiński, Władysław Żywicki Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alimenty Palestra 11/4(112),

2 ZDZISŁAW KRZEMIŃSKI I WŁADYSŁAW ŻYWICKI Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alimenty Sąd rozwodowy, w ydając w yrok orzekający rozwód, rozstrzyga m. in.: a) o wysokości, w jakiej każdy z m ałżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzym ania i w ychow ania dziecka (art. 58. k.r.o.), b) o roszczeniach alim entacyjnych m iędzy m ałżonkam i (art. 444 k.p.c.). W trak cie zaś spraw y rozw odow ej sąd orzeka (art. 443 k.p.c.) o obow iązku m a ł żonków przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny przez czas trw an ia procesu. Poniew aż spraw y o alim enty dla dzieci i w spółm ałżonka mogą być w ytaczane rów nież przed w niesieniem spraw y rozwodowej a zdarza się także, że strony, niezależnie od toczącego się procesu rozwodowego, w noszą pozwy alim entacyjne przeto zachodzi potrzeba uregulow ania takich kolizyjnych sytuacji procesow ych. Jednoczesne prow adzenie obu procesów mogłoby doprowadzić do w ydania dwóch sprzecznych ze sobą orzeczeń. S tąd konieczność znalezienia tego rodzaju w yjścia, k tó re w yłączałoby pow stanie takich sytuacji. P roblem ten zarysow ał się szczególnie ostro pod rządem d.k.p.c., który nie zaw ierał przepisów zajm ujących się bezpośrednio rozw iązaniem podanych w yżej tr u d ności. W ty ch w aru nk ach trzeb a było szukać rozw iązania przez odpow iednie zastosow anie przepisów procesow ych dotyczących instytucji zaw ieszenia postępow ania. O pierając się w ięc n a tych przepisach, zarówno doktryna, ja k i orzecznictwo sądow e w ypracow ały pewien schem at, który ułatw iał w yjście z trudności. Sprow adzał się on do założenia, że w razie równoczesnego toczenia się dwóch procesów, tj. o alim enty i o rozwód, należy do czasu praw om ocnego zakończenia procesu o rozwód zaw iesić postępow anie w spraw ie o alim enty. Zaw ieszenie nie w yłączało oczyw iście możliwości w ydania postanow ienia w kw estii zabezpieczenia pow ództw a *. A czkolw iek obow iązujący obecnie k.p.c. rozstrzygnął szereg niejasności proceduraln y ch istniejących przedtem w w ypadkach zbiegu procesu rozwodowego z p ro cesem alim entacyjnym, to jednak n adal są jeszcze pew ne w ątpliw ości i trudności in terp retacy jn e zw iązane z tym zbiegiem procesów. Poniżej omówimy nasuw ające się w ątpliw ości przy uw zględnieniu w yodrębnienia zbiegu procesu rozwodowego: 1) z procesem o alim enty dla dziecka m ałoletniego, 2) z procesem o alim enty dla dziecka pełnoletniego, 3) z procesem o alim enty d la w spółm ałżonka. i P o r.: z. W iszniewski: Z & p g p ro c esu o n lim enl.y dla dzia;?ta z p ro cesem o rozw ó d je g o ro d zicó w, N P 10/51, s. 48 i n.; orzecz. S N z dn. 10.VIII.1948 r. III C 1568/47, P ip 11/48, s. 134; o r ze c z. SN z d n. 19.X.1949 r. W ac 91/49, D P P 4/1059, s. 49; orzecz. S N,z dn. 19.IV.1951 r. ZC 2061/50, O SN 16/1952; orzecz. S N z dn r. II C 695/53, P ip 10 11/1951, s. 660 oraz k r y ty c z n e u w a g i d o te g o o r ze czen ia Z. W iszn ie w sk ie g o w k om en ta rzu : K o d e k s R o d zin n y, w y d. 1959, s ; o rzecz. S ą d u W o jew. d la m. st. W arszaw y III Cr 505/59, O S P ik A 302/60 oraz g lo sa K. Lipińskiego; o rzecz. S ą d u W o jew ó d z k ieg o w P o z n a n iu z d n. 13.XI.1962 r. III Cr 1663/62, O S P ik A 253/63 oraz g lo sa B. D obrzańskiego; Z. K rzem iń sk i W. 2 y wieki: R o zw ó d, W arszaw a 1961 r., s. 175 i n.

3 N r 4 (112) Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alim enty 29 I. Z BIE G P R O C E SU ROZW ODOW EGO Z PR O C ESEM O A L IM ENTY D LA DZIECKA M AŁOLETNIEGO W ym aga oddzielnego om ów ienia zagadnienie zbiegu procesu rozwodowego z p ro cesem alim entacyjnym, który: a) poprzedza proces rozwodowy, ale nie jest jeszcze zakończony praw om ocnie, b) poprzedza proces rozw odow y i jest zakończony praw om ocnie, c) w ytoczony je st w trak cie trw an ia procesu rozwodowego, d) w ytoczony jest ju ż po zakończeniu procesu rozwodowego. P onadto oddzielnego om ów ienia w ym aga spraw a zabezpieczenia roszczeń alim entacyjnych. 1. Proces o alim enty w ytoczony przed w niesieniem spraw y rozw odow ej, ale do te j d aty nie zakończony. W sytuacji gdy proces o alim enty był w ytoczony przed w niesieniem spraw y ro z w odow ej, ale do tej daty nie został jeszcze zakończony, n asuw ają się zagadnienia: A) zaw ieszenia spraw y alim entacyjnej, B) zabezpieczenia pow ództw a w spraw ie o alim enty, C) w strzym ania w ykonania niepraw om ocnych orzeczeń alim entacyjnych, D) sposobu i trybu zakończenia spraw y alim entacyjnej po zakończeniu spraw y rozwodowej. Poniżej om aw iam y kolejno te zagadnienia. Ad A). Jeżeli postępow anie w spraw ie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alim enty zostało w szczęte przed wytoczeniem pow ództw a o rozwód, to z chw ilą wytoczenia takiego pow ództw a podlega ono zawieszeniu z urzędu co do świadczeń za okres od jego w ytoczenia. W tym w ypadku zawieszenie musi nastąpić, jeśli chodzi o św iadczenia za okres od w ytoczenia pozwu o rozwód ( ulega z urzędu zaw ieszeniu ) (por. uchw ałę SN z dnia 20.X.1966 r. III CZP 84/66 OSNCP 45/1967). Pow staje natom iast kw estia, czy zawieszenie może nastąpić, jeśli chodzi o okres do w ytoczenia pozw u rozwodowego. W tym w ypadku pow inny mieć zastosowanie ogólne przepisy dotyczące zawieszenia postępow ania, określone przepisam i art k.p.c. Jeżeli spełnione zostały w arunki w ym ienione w tych ogólnych przepisach, to zaw ieszenie niew ątpliw ie może mieć m iejsce. W praktyce sądow ej przyjęło się dość pow szechnie, że sądy zaw ieszają postępow anie w spraw ie o całość roszczeń alim entacyjnych w razie powzięcia wiadom ości o w niesienie spraw y rozwodowej i w ydają orzeczenie końcow e dopiero po zakończeniu procesu rozwodowego. P rak ty k a ta budzi w ątpliw ości i trzeba ją chyba uznać za niesłuszną. Roszczenia alim entacyjne bow iem m ają charakter roszczeń uprzyw ilejow anych i pow inny być rozpoznaw ane możliwie szybko. Oczekiwanie na praw om ocne rozstrzygnięcie spraw y rozwodowej pow oduje w razie zawieszenia postępow ania w spraw ie alim entacyjnej odroczenie rozstrzygnięcia na okres w ielu miesięcy, a nieraz naw et kilku lat. Dlatego też w ydaje się rzeczą słuszną, żeby w w ypadku w ytoczenia spraw y rozwodowej sąd, który rozpatruje spraw ę alim entacyjną uprzednio w niesioną, zaw iesił postępow anie co do roszczeń alim entacyjnych należnych za czas po w ytoczeniu pozwu rozwodowego oraz w ydał w yrok częściowy oo do alim entów należnych za czas ubiegły d'o daty w niesienia pozwu rozwodowego (art. 317 kjp.c.). W uchw ale z dnia 14 lipca 1966 r. III CZP 52/66

4 Zdzisław Krzemiński, Władysław Żyw i cki N r 4 (112) (OSNCP 9/1966) Sąd Najwyższy w yjaśnił, że zawieszenie postępow ania z mocy art k.p.c. odnosi się tylko do św iadczenia za okres od w ytoczenia pow ództw a o rozwód. W stosunku w ięc do św iadczeń alim entacyjnych przypadających za okres poprzedzający w ytoczenie pow ództw a o rozwód postępow ania może się to czyć n ad al bez przeszkód. Oczywiście przedstaw iony wyżej try b postępow ania będzie w łaściw y wówczas, gdy powództwo o alim enty zostało w niesione n a dłuższy czas przed w niesieniem pozwu rozwodowego. N atom iast jeżeli różnica między datą złożenia obu pozwów w ynosi zaledwie kilka tygodni lub m iesięcy, to rzeczą bardziej praktyczną będzie zawieszenie całości postępow ania w spraw ie alim entacyjnej do czasu zakończenia spraw y rozw odow ej. Ad B). Jeśli w spraw ie o alim enty w ytoczonej przed w niesieniem spraw y rozw odow ej sąd w ydał zarządzenie tym czasow e co do zabezpieczenia powództwa, to zabezpieczenie takie, jeśli jest niepraw om ocne, traci moc z chw ilą w ydania przez sąd rozw odow y postanow ienia w try b ie art. 443 k.p.c. (art k.p.c.). W spraw ie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alim enty, wszczętej przed spraw ą rozwodową, sąd może zabezpieczyć powództwo także po wszczęciu spraw y rozwodowej (por. orzecz. S ądu W ojewódzkiego dla m. st. W arszaw y z r., OSPiKA z 1966 r., poz. 252). W pow oływ anym orzeczeniu słusznie stw ierdzono, że sąd rozpatrujący spraw ę o alim enty, jeśli dowie się o w niesieniu spraw y rozw odow ej, zaw iesza postępow anie (art k.p.c.), ale może zarazem zabezpieczyć powództwo (art k.p.c.). Jeśli natom iast jak głosi to orzeczenie postanow ienie o zabezpieczeniu upraw om ocniło się przed w ydaniem przez sąd rozwodowy orzeczenia z art k.p.c., to pozostaje już ono w pełni w mocy i p rzestaje obow iązyw ać dopiero w razie jego zm iany przez sąd rozwodowy w w a ru n k ach w skazanych w art k.p.c., tj. gdy zachodzi potrzeba zm iany w y sokości świadczeń ze w zględu n a zm ianę okoliczności, a w ięc n a zasadach ogólnie obow iązujących przy zm ianie orzeczeń alim entacyjnych. W cytow anej już wyżej uchw ale z dnia 14 lipca 1966 r. III CZP 52/66 (OSNCP 9/1966) Sąd N ajw yższy w yjaśnił, że w spraw ie o alim enty w szczętej przed w y to czeniem pow ództw a o rozwód sąd, zaw ieszając postępow anie zgodnie z art k.p.c., pow inien rozpatrzyć w niosek o zabezpieczenie. W uzasadnieniu tej uchw ały Sąd N ajw yższy ro zp atru je zarazem zagadnienie, ja k i jest w zajem ny sto sunek zarządzenia tym czasowego w przedm iocie zabezpieczenia powództwa do postanow ień, jakie następnie może w ydać sąd, przed którym wytoczono powództwo o rozwód, w try b ie art. 443 k.p.c. Sąd Najwyższy stw ierdza, że odpowiedzi na to pytanie należy szukać w art k.p.c. (zdanie ostatnie). Z przepisu tego pisze SN w ynika, że gdyby w spraw ie o rozwód orzeczenie w trybie art. 443 k.p.c. zostało w ydane w momencie, gdy zarządzenie tym czasow e o zabezpieczeniu pow ództw a nie jest jeszcze praw om ocne, to w ykonanie tego ostatniego w strzym uje się z mocy praw a. Jeśli natom iast zarządzenie tym czasow e jest już prawomocne, to uznać w ypadnie, że w ydanie postanow ienia z art. 443 k.p.c. może być aktualne tylko wówczas, gdy zachodzi potrzeba podw yższenia (na w niosek jednego z m ałżonków albo z urzędu) lub obniżenia (wyłącznie n a w niosek zainteresow anego m ałżonka) św iadczeń alim entacyjnych przyznanych w try b ie zabezpieczenia pow ództw a. Ad C). Z tek stu art. 445 k.p.c. w ynika, że z chw ilą w ydania w spraw ie o rozwód orzeczenia o obowiązku zaspokojenia potrzeb rodziny w strzym uje się z mocy praw a w ykonanie niepraw om ocnych orzeczeń o obowiązku świadczeń, w ydanych w poprzednio w szczętej spraw ie, za okres od w ytoczenia pow ództw a o ro zw ó d 2.

5 N r 4 (112) Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alim enty 31 W tym zakresie więc ulega w strzym aniu z urzędu egzekucja prow adzona n a podstaw ie postanow ienia o zabezpieczeniu (art. 753 k.p.c.) lub na podstaw ie n ie prawom ocnego w yroku alim entacyjnego opatrzonego rygorem natychm iastow ej w ykonalności (art p k t 1 k.p.c.), jeżeli sąd rozwodowy w yda w try b ie art k.p.c. postanow ienie dotyczące alim entacji. Na tle stosowanej dotychczas powszechnie praktyki, że w spraw ach o rozwód sąd, w ydając postanow ienie w trybie art. 443 k.p.c. (zwykle po upływ ie kilku miesięcy od daty pozwu rozwodowego), nie stw ierdza, iż alim enty należą się od w ytoczenia pow ództw a o rozwód może się zdarzyć, że ścisłe stosowanie art k.p.c. doprow adzi do sytuacji krzyw dzącej osobę upraw nioną do alim entacji.. Spraw ę tę w yjaśni najlepiej następujący przykład: W styczniu 1966 r. wniesiono pozew o alim enty dla nieletnich dzieci. W dniu 15 m arca 1966 r. sąd w ydał w tej spraw ie niepraw om ocne jeszcze orzeczenie. W dniu 15 kw ietnia 1966 r. został w niesiony pozew rozwodowy, a po przeprow adzeniu próby pojednania m ałżonków sąd rozwodowy na pierw szej rozpraw ie, m ającej m iejsce w dniu 15 lipca 1966 r., w ydał postanow ienie w try b ie art. 443 k.p.c. P o stanow ienie takie z reguły nie m a mocy w stecznej, działa zatem od 15 lipca 1966 r. do czasu zakończenia procesu rozwodowego. "Gdyby postanow ienie to w strzym a ło z mocy praw a w ykonanie nieprawom ocnego w yroku z dnia 15 m arca 1966 r., to w ierzyciel nie otrzym a alim entów za czas od d aty w niesienia pozwu rozw odowego (15 kw iecień 1966 r.) do daty postanow ienia sądu rozwodowego (15 lipiec 1966 r.). P łynie stąd wniosek, że w spraw ach rozwodowych sąd, w ydając postanow ienie n a podstaw ie art k.p.c., pow inien podaw ać jako datę, od k tó rej m ałżonkowie m ają przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb rodziny, dzień w ytoczenia pow ództw a o rozwód. Ad D). W zależności od tego, jaki okres dzieli w ytoczenie spraw y o alim enty od daty pozwu rozwodowego, spraw a o alim enty może się znajdow ać bądź w s ta dium początkowym, bądź też już po w ydaniu w yroku jeszcze nieprawom ocnego. Jeżeli w yrok w spraw ie o alim enty został w ydany już po w niesieniu pozw u rozwodowego albo naw et przed tą datą, ale jest jeszcze niepraw om ocny, to każda ze stron, która się ńie zgadza z treścią w yroku alim entacyjnego, pow inna wnieść rew izję, aby nie dopuścić do upraw om ocnienia się tego w yroku. W rew izji należy wnosić: a) o zm ianę lub ew entualnie o uchylenie w yroku i odesłanie spraw y do ponownego rozpoznania w części, dotyczącej roszczeń alim entacyjnych za czas do daty pozwu rozwodowego, oraz b) jeśli chodzi o tę część w yroku, k tóra dotyczy alim entów za czas po w niesieniu spraw y rozwodowej o uchylenie w yroku i odesłanie spraw y do ponownego rozpoznania (albowiem w tej części postępow anie pow inno być zawieszone). Istnieje również możliwość zgłoszenia w rew izji w niosku o zawieszenie całego postępow ania. Po praw om ocnym zakończeniu procesu rozwodowego zawieszone postępow anie w spraw ie alim entacyjnej zostaje podjęte z urzędu. P odjęcie postępow ania może się odnosić tylko do alim entów za okres, za który w spraw ie rozwodowej nie w ydano orzeczenia (art k.p.c.). W zakresie, ja k i został uregulow any orze 2 A r ty k u ł 445 k.p.c. m ó w i ty lk o o p o trz eb a c h r o d zin y i o a lim en ta ch, n ie w sp o m in a ją c n ic o p o stę p o w a n iu z zakresu w y k o n y w a n ia w ła d z y r o d z ic ie lsk ie j nad d ziećm i. U w a ża m y jednak, że jeśli chodzi o te zagadnienia, to działać będą te sa m e zasad y d otyczące zaw ieszenia postępow ania.

6 32 Zdzisław Krzemiński, Władysław Ż y w i c k l Nr 4 (112) czeniem rozwodowym, postępow anie ulega z mocy praw a um orzeniu. Jak wiemy, postanow ienie w ydane przez sąd rozwodowy w try b ie art. 443 k.p.c. m a charakter ostateczny. Zasadność tego postanow ienia może być kontrolow ana tylko w trybie zażaleniowym, nie może być natom iast przedm iotem rozw ażań w żadnym ianym procesie. Jeżeli więc sąd rozwodowy określił obowiązek alim entacyjny rodziców w pew nej wysokości, to uregulow anie to nie może być później kw estionow ane w innym procesie (np. alim entacyjnym ). Oczywiście ta ostateczność m a swoją określoną granicę czasową, gdyż postanow ienia te działają tylko przez czas trw an ia procesu rozwodowego. Sum y w yegzekw ow ane na podstaw ie takich postanow ień nie podlegają zwrotowi. Po podjęciu więc postępow ania w spraw ie alim entacyjnej sąd nie będzie mógł zajm ow ać się okresem, w którym działało orzeczenie w ydane na podstaw ie art. 443 k.p.c. O kres ten znajdzie się poza sferą, w której może interw eniow ać sąd rozpoznający spraw ę alim entacyjną. D la tego sądu pozostanie natom iast okres sięgający aż do daty skuteczności praw nej postanow ienia w ydanego w trybie art. 443 k.p.c. W ypada jednak rozważyć, czy sąd rozpoznający spraw ę alim entacyjną może się zajm ow ać okresem zaczynającym się od daty praw om ocności w yroku rozw odow e go. N ależy tu rozróżnić dw ie m ożliwe sytuacje: pierw sza gdy pow ództw o w sp ra w ie rozw odow ej zostanie oddalone i d ruga gdy sąd rozwodowy orzeka roziwód. W pierw szym w ypadku, jeżeli powództwo o rozwód zostało oddalone, w yrok w spraw ie rozw odow ej nie będzie zaw ierać rozstrzygnięcia o alim entach dla n ieletniego dziecka. W w ypadku takim, po praw om ocnym zakończeniu procesu rozwodowego, sąd w spraw ie alim entacyjnej, która była zawieszona, w yda orzeczenie regulujące obowiązek alim entacyjny za czas: a) do chw ili w ytoczenia pozwu rozwodowego, a ściśle biorąc do daty w ydania przez sąd rozwodowy postanow ienia w trybie art k.p.c., b) po dacie upraw om ocnienia się w yroku oddalającego pozew rozwodowy. P rzyjm ujem y przy tym, że w spraw ie rozwodowej sąd w ydał postanow ienie alim entacyjne w try b ie art k.p.c. Inaczej jednak przedstaw ia się ta spraw a w razie orzeczenia rozwodu. W tym w ypadku bowiem sąd obligatoryjnie m usi się wypowiedzieć w kw estii alim entów dla dziecka. M amy tu zatem sytuację, w której strony mogą powoływać się na zasadę rei iudicatae. Z m iana obow iązku alim entacyjnego co do tego okresu mogłaby więc nastąpić tylko wówczas, gdyby się zm ieniły stosunki, czyli gdyby się spełniły przesłanki określone w art. 138 k.r.o. W b rak u takich przesłanek sąd w spraw ie alim entacyjnej w yda orzeczenie co do alim entów za czas poprzedzający w niesienie pozwu rozwodowego, a w pozostałej części postępow anie w spraw ie um orzy (wobec uregulow ania spraw y przez sąd rozwodowy art k.p.c.). 2. Proces o alim enty prawomocnie rozstrzygnięty przed wniesieniem sprawy rozwodowej W sytuacji gdy przed w niesieniem spraw y rozwodowej upraw om ocnił się w yrok u stalający alim enty, pow stają dw a zagadnienia: A) możności odm iennego uregulow ania spraw y na czas trw an ia procesu rozw o dowego, B) w pływ u w yroku alim entacyjnego na orzeczenie o alim entach zaw arte w w y roku rozwodowym,

7 N r 4 (112) Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alim enty Ad A). A rtykuł 4^3 3 k.p.c. stanow i, że jeżeli w spraw ie zaspokojenia potrzeb rodziny lub alim e' ió w pomiędzy m ałżonkam i oraz pom iędzy nim i a ich w spólnym i m ałoletnim i dziećmi zapadło praw om ocne orzeczenie przed wszczęciem spraw y o rozwód, a zachodzi potrzeba zm*iny wysokości św iadczeń ze w zględu n a zm ianę okoliczności, to sąd w ydaje w tym zakresie postanow ienie stosownie do art k.p.c. U staw a dopuszcza podwyższenie alim entów z urzędu, jeżeli zm ieniły się okoliczności, a w ięc jeżeli spełniły się przesłanki określone w art. 138 k.r.o. O bniżenie w ysokości św iadczeń może mieć m iejsce tak że w tedy, gdy spełniły się podane w yżej w aru n k i (tzn. zm ieniły się okoliczności) oraz gdy stro n a zgłosiła odpow iedni w niosek w tej m aterii (w ty m w ypadku zm iana z urzędu jest niedopuszczalna)- W tego rodzaju w ypadkach postanow ienie sądu rozwodowego w ydane w trybie art k.p.c. pow inno m ieć brzm ienie następujące: O bowiązek alim entacyjny X w stosunku do jego m ałoletniego dziecka Y, ustalony praw om ocnym w yrokiem sądu w A z dn sygn. ak t (...) na czas trw an ia procesu rozwodowego poczynając od dnia (...), zmienić w ten sposób, że kw otę (...) podwyższyć (zmniejszyć) do kw oty (...) w stosunku m iesięcznym. Jeśli proces rozw odow y zakończy się orzeczeniem rozwodu, to sąd u stali w w y roku wysokość należnych alim entów. Ad B). Pod rządem daw nego k.p.c. zachodziła k o n tro w ersja co do tego, w ja kim stopniu sąd, k tó ry ro zpatru je spraw ę rozw odow ą, zw iązany jest w cześn iejszym praw om ocnym w yrokiem zasądzającym alim enty n a rzecz d zieck a3. Obecnie, stosow nie do art. 58 k.r.o., w w yroku orzekającym rozwód sąd zaw sze m a obow iązek orzec o tym, w jakiej w ysokości każde z m ałżonków pow inno ponosić koszty utrzym ania i w ychow ania dzieci. Dotyczy to także sytuacji, gdy istnieje już w yrok zasądzający alim enty. W m yśl art k.p.c., jeśli zachodzi potrzeba zm iany w ysokości świadczeń alim entacyjnych ze w zględu n a zm ianę okoliczności, sąd w ydaje w tym zakresie odpow iednie postanow ienie. W praw dzie przedstaw ione uregulow anie dotyczy, ściśle rzecz biorąc, tylko zaspokojenia potrzeb rodziny przez czas trw an ia procesu rozwodowego, jednakże te sam e zasady pow inno się stosować do ustalenia obow iązku alim entacyjnego w w y roku rozwodowym. Takie stanow isko zajm uje również B. D obrzański4, który w yraża pogląd, że jeśli nie zachodzi żadna zm iana stosunków, to sąd w w yroku orzekającym rozwód nie pow inien orzekać n a nowo o alim entach (wobec pow agi rzeczy osądzonej p o przednio w ydanego w yroku alim entacyjnego), natom iast pow inien stw ierdzić w sentencji, że św iadczenia alim entacyjne są określone w praw om ocnym w yroku poprzednio w ydanym (z jednoczesnym dokładnym oznaczeniem danych dotyczących tego wyroku). W yrok rozwodowy ureguluje spraw ę alim entów dla dziecka w sposób odmienny, niż to czynił poprzednio w ydany w yrok w procesie alim entacyjnym, jeżeli w tym 3 W m yśl orzecz. SN z dnia r. II C 659/53 (P ip 10/11/1954, s. 660) sąd rozw o d o w y m ó g ł o k r e ślić a lim e n ty o d m ien n ie, n iż to u c z y n ił p o p rz e d n io w y d a n y w y r o k a lim en ta c y jn y, ch o c ia żb y n ie za ch o d z iła zm ian a o k o licz n o śc i. W yrok te n k r y ty k o w a ł Z. Wiszniew ski w K o m en ta rzu do K o d ek su ro d z in n eg o (w y d. 1959, s ) tw ierd zą c, że zm iana w y so k o śc i a lim e n tó w m oże b y ć o rze c zo n a ty lk o w ra zie z m ia n y o k o liczn o śc i. 4 P or. K om entarz do K odeksu rodzinnego, w y d r., s P a lestr a

8 34 Zdzisław Krzemiński, Władysław Ż y w i c k i N r 4 (112) czasie zaszły zm iany stanu faktycznego uzasadniające m odyfikację wysokości alim entów. Również i w ty m w ypadku celowe będzie naw iązanie sentencji w yroku rozwodowego do w yroku poprzedniego, aby uniknąć w ten sposób w ątpliw ości przy egzekucji oraz ew entualnych dalszych p ro cesó w 5. Jeśli natom iast sąd rozwodowy oddali powództwo o rozwód, to wówczas w yrok taki nie będzie zaw ierał orzeczenia o alim entach dla dziecka. Po praw om ocnym oddaleniu pow ództw a rozwodowego dziecku będą się należeć alim enty w w ysokości ustalonej w poprzednio w ydanym praw om ocnym w yroku w spraw ie alim entacyjnej (chociażby n a czas trw an ia procesu rozwodowego sąd rozwodowy ustalił obowiązek alim entacyjny w innej wysokości). Rzecz jasna, w m iarę zm iany okoliczności poprzedni w yrok alim entacyjny m oże być zm ieniony w oddzielnym p ro cesie n a podstaw ie art. 138 k.r.o. 3. Proces o alim enty wytoczony w trakcie trwania sprawy rozwodowej W sytuacji gdy pozew o alim enty w płynął do sądu w trak c ie trw an ia spraw y rozw odow ej, w ym agają rozw ażenia następu jące zagadnienia: A) przekazanie spraw y o alim enty sądow i rozw odow em u, B) zabezpieczenie pow ództw a w spraw ie alim entacyjnej, C) w strzym anie w ykonania niepraw om ocnych orzeczeń alim entacyjnych, D) zakończenie spraw y o alim enty. Ad A). W now ym k.p.c. ustaw odaw ca w prow adził przepis (art. 445 ' 1 k.p.c.) stw ierdzający, że w czasie trw a n ia procesu o rozw ód nie m ożna w szczynać o drębnej spraw y o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alim enty pom iędzy m ałżonkam i albo pom iędzy nim i a ich w spólnym i m ałoletnim i dziećmi co do świadczeń za okres od w ytoczenia pow ództw a o rozwód. Pozew ta k i lub w niosek o zabezpieczenie pow ództw a w takiej spraw ie sąd przekaże sądowi, w którym toczy się spraw a o rozwód, w celu rozstrzygnięcia o nich na podstaw ie art. 443 k.p.c. Z przepisu art k.p.c. w ynika obowiązek sądu, który rozpatruje spraw ę alim entacyjną, dokładnego zbadania (przez w ypytanie stron), czy nie toczy się rów nolegle spraw a rozw odow a m iędzy rodzicam i dziecka. Ja k należy postąpić, jeżeli na skutek przeoczenia lub w prow adzenia w błąd sądu rozpatrującego spraw ę alim entacyjną zostanie w ydany w yrok ustalający w y sokość obowiązku alim entacyjnego, aczkolwiek pozew został wytoczony już po wszczęciu spraw y rozwodowej? W ydaje się, że nie m ożna uznać takiego w yroku za n ie istniejący lub niew ażny. Jednakże taki praw om ocny w yrok będzie w iązał sąd rozwodowy tylko w takim zakresie, w jakim praw om ocny w yrok alim entacyjny, w ydany przed wszczęciem spraw y rozwodowej, w iąże sąd rozwodowy (por. wyżej p k t 2). Ad B). Szczególnie częste mogą być w ypadki tego rodzaju, że sąd, rozpatrując w niosek o zabezpieczenie pow ództw a alim entacyjnegp, w y da postanow ienie o zabezpieczeniu, n ie w iedząc nic o tym, że przedtem został w niesiony pozew rozw o dowy. Je śli postanow ienie to nie zostanie zaskarżone zażaleniem i upraw om ocni się (art. 741 k.p.c.), będzie mogło być zm ienione przez sąd rozwodowy w w arunkach w skazanych w art k.p.c., tzn. w tedy, gdy zachodzi p o trzeb a zm iany w yso 5 P o r. z. W iszniewski:. Z b ieg p ro cesu o a lim e n ty d la d z ie c k a z p r o c esem o rozw ód jeg o rodziców, N P 1951 r., nr 10, s. 52.

9 N r 4 (H2) Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alim enty 33 kości świadczeń ze w zględu na zm ianę okoliczności (por. w yżej w p k t I B orzeczenie opublikow ane w OSPiKA z 1966 r. pod poz. 252). Ad C). Skoro art. 445 ' 2 k.p.c. stw ierdza, że z chw ilą w ydania w spraw ie o ro z wód orzeczenia o obowiązku zaspokojenia potrzeb rodziny (art k.p.c.) w strzym uje się z mocy praw a w ykonanie niepraw om ocnych orzeczeń w ydanych w poprzednio w szczętej spraw ie o alim enty, to ta sam a zasada tym bardziej m usi być stosow ana w w ypadkach, gdy spraw a o alim enty została w szczęta w trak cie trw an ia procesu rozw odow ego. i j Jeżeli zatem w spraw ie o alim enty wszczętej po w niesieniu spraw y rozwodowej sąd z naruszeniem przepisu art k.p.c. zabezpieczył przez om yłkę lu b przez nieśw iadom ość o istnieniu spraw y rozwodow ej powództwo o alim enty, przy czym postanow ienie to nie uprawom ocniło się, to nie może ono być w ykonane w razie w ydania przez sąd rozwodowy postanow ienia w trybie art. 443 k.p.c. o obow iązku zaspokojenia potrzeb rodziny. Ad D). Jeżeli spraw a rozwodowa zakończy się orzeczeniem rozwodu, to sąd ureguluje w w yroku rozwodowym kw estię alim entacji dzieci. Jeżeli natom iast sąd rozwodowy oddali powództwo o rozwód, to wów czas nie będzie orzeczenia o alim entach n a przyszłość, postanow ienie zaś w ydane w trybie art k.p.c. obowiązywać będzie tylko n a czas trw an ia procesu rozwodowego. W takiej sytuacji spraw a alim entów n a czas po upraw om ocnieniu się w yroku oddalającego pozew rozwodowy pozostanie otw arta. Pozew o alim enty w niesiony w trakcie spraw y rozwodowej ulega przekazaniu sądowi rozwodowem u tylko w celu rozstrzygnięcia o nim stosownie do przepisu art. 443 k.p.c. (art k.p.c.). Sądzić zatem należy, że oddalając powództwo o rozwód, sąd rozwodowy pow inien wyłączyć spraw ę o alim enty i przekazać ją (po upraw om ocnieniu się orzeczenia oddalającego pow ództw o rozwodowe) do oddzielnego rozstrzygnięcia. N ie byłoby bowiem podstaw do tego, by w ym agać od strony, która już raz dożyła pozew o alim enty, żeby w nosiła jeszcze jedną spraw ę o ten sam przedm iot sporu, skoro spór ten nie został rozstrzygnięty przez sąd rozwodowy. 4. Proces o alim enty wytoczony po zakończeniu procesu rozwodowego W dotychczasowej literatu rze przedm iotu najobszerniejsze rozw ażania sytuacji, w której po praw om ocnym orzeczeniu rozwodu dziecko w ystępuje z roszczeniem o alim enty, zaw iera arty k u ł Z. W iszniewskiego pt.: Zbieg procesu o alim enty dla dziecka z procesem o rozwód jego rodziców (NP 1951 r. n r 10, s ). K onkluzje tego artykułu, które należy uznać za n adal aktualne w obecnym stanie praw nym, są następujące: 1) orzeczenie o alim entach dla dziecka zaw arte w w yroku rozwodowym m a skutek także w stosunku do dziecka. Ani dziecko, ani żadne z rodziców nie może w ięc domagać się zm iany wysokości tych alim entów, dopóki nie nastąpi jakaś zm iana stosunków ; 2) zm iany orzeczenia o alim entach zaw artego w w yroku rozwodowym mogą się dom agać zarów no dziecko, ja k i jego rodzice tylko w try b ie pow ództw a. A w ięc rów nież w obecnym stanie praw nym zm iana w ysokości alim entów u sta lonych w w yroku rozw odow ym dla m ałoletniego dziecka (zm ierzająca do podw yższenia, obniżenia lub uchylenia obowiązku alim entacyjnego) może nastąpić tylko

10 36 Z d z i s i a w Krzemiński, Władysław Ż y w i c ki Nr 4 (112) w m iarę zm ienionych okoliczności w trybie pow ództw a wytoczonego w myśl art. 138 k.r.o. Orzecznictwo S ądu Najwyższego dotyczące kodeksu rodzinnego z 1950 r., które należy uw ażać za nadal aktualne, zajm ow ało się w pływ em w yroku wydanego w procesie o zaprzeczenie ojcostw a n a ustalony uprzednio obowiązek alim entacyjny zaw arty w w yroku rozwodowym. Gdyby po upraw om ocnieniu się w yroku rozw o dowego, który uregulow ał stosunek rozwiedzionych m ałżonków do dziecka, zapadł praw om ocny w yrok ustalający, że dziecko to nie pochodzi z m ałżeństw a zaw arte w w yroku rozwodowym orzeczenie dotyczące alim entów stanie się samo przez się bezprzedm iotow e, a ew entualna egzekucja zasądzonych na rzecz dziecka alim entów ulegnie um orzeniu w skutek pow ództw a wytoczonego n a podstaw ie art. 840 k.p.c.8 II. Z BIE G PR O C E SU ROZW ODOW EGO ZE S P R A W Ą O A L IM E N T Y D L A D Z IECKA PEŁNOLETNIEGO ROZW ODZĄCYCH SIĘ RODZICÓW 1. Ustalenie w sprawie rozwodowej alimentacji pełnoletnich dzieci Z przepisu art k.p.c. w ynika że sąd rozwodowy, w ydając postanow ienie o obowiązku m ałżonków przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny przez czas trw an ia procesu rozwodowego, pow inien mieć n a uw adze nie tylko dzieci m ałoletnie, ale rów nież dzieci pełnoletnie, które w ym agają alim entow ania ich. M ianowicie art k.p.c. nie używa określenia m ałoletnie w stosunku do dzieci, lecz m ówi o zaspokojeniu potrzeb rodziny. Użycie słów: potrzeby rodziny daje podstaw ę do przyjęcia, że chodzi tu ta j o w ydatki związane z utrzym aniem m ałżonków oraz utrzym aniem i w ychow aniem dzieci. Zgodnie zaś z art. 133 k.r.o. ciążący n a rodzicach obowiązek utrzym ania dziecka trw a tak długo, dopóki dziecko nie będzie w stanie sam odzielnie się utrzym ać {chyba że dochody z m ajątk u dziecka w ystarczają na pokrycie kosztów jego utrzym ania i wychowania). Jeżeli dziecko jest pełnoletnie, ale nie pracuje zarobkowo, gdyż np. uczy się, to obowiązek alim entow ania trw a dalej. T aka sam a zasada w ynika z art. 27 k.r.o. A rtykuł ten nakazuje przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb rodziny, którą przez sw ój zw iązek założyli. Z powyższego w ynika, że przez pojęcie dzieci użyte w art k.p.c. należy rozum ieć poza dziećmi, k tó re są m ałoletnie, także dzieci pełnoletnie, które nie pracują zarobkowo i nie są samodzielne. O dm ienny pogląd reprezentow any był w orzecz. SN C 1338/51 z dn. 16.X.1951 r. (NP 8 9/1952, s. 95), w którym głoszono tezę, że w trybie art. 431 d.k.p.c. (obecnie art. 443 k.p.c.) nie m ożna żądać środków utrzym ania dla dziecka pełnoletniego. Pogląd ten nie mógł się jednak długo ostać, gdyż opierał się n a nietrafnej w ykładni przepisów. I tak w orzecz. z dn r. 1 CZ 181/58 (NP 7 8/1959, s. 953) Sąd Najwyższy zm ienił swe stanow isko, słusznie przyjm ując, że w spraw ie o rozwód m ałżonek może n a podstaw ie art. 431 k.p.c. (obecnie art. 443 k.p.c. uw. aut.) żądać przyznania od drugiego m ałżonka kosztów utrzym ania pełnoletniego dziecka pozostającego na u trzym aniu rodziców. Stanow isko to zostało podtrzym ane w uchw ale składu 7 s ę dziów SN z dn r. 1 CO 43/59 (OSPiKA 108/60), k tó ra zaw iera następującą tezę: W toku procesu o rozwód m ałżonek może w trybie art. 431 k.p.c. (obecnie art. 443 k.p.c. uw. aut.) dochodzić od w spółm ałżonka przyczyniania się do 6 O rzecz. S N z dnia 13.IV,1955 r. I CZ 45/55, P ip 11/1955, s. 851.

11 N r 4 (112) Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alim enty 37 utrzym ania pełnoletniego dziecka stron, jeżeli nie uzyskało ono jeszcze możności utrzy m an ia się sam odzielnie i nie zaw arło m ałżeństw a. J. Gwiazdom orski, podzielając stanow isko zajęte w orzeczeniu 1 CZ 181/58, podaje w obszernej glosie argum enty przem aw iające za proponow anym przez Sąd Najwyższy rozw iązaniem zagadnienia alim entacji pełnoletnich dzieci. P rzy określeniu wysokości kosztów u trzym an ia rodziny sąd orzekający w w y padku gdy w skład rodziny wchodzą dzieci pełnoletnie pow inien przeprow adzić postępow anie zm ierzające do w yjaśnienia, czy dziecko pełnoletnie może się u trzy mać sam odzielnie oraz czy n ie m a dochodów z w łasnego m ajątku (art. 133 k.r.o.). Jeżeli się okaże, że dziecko pełnoletnie m ieszka w praw dzie z rodzicam i, ale p ra cuje zarobkowo i usam odzielniło się pod w zględem finansow ym, to koszty u trzy m ania takiego dziecka nie mogą być w liczone do kosztów utrzym ania rodziny. 2. Powództwo o alim enty dla pełnoletniego dziecka wniesione przed wszczęciem sprawy rozwodowej jego rodziców Skoro w łaściw a w ykładnia tek stu art. 443 k.p.c. prow adzi do winiosku, że w czasie toczącego się postępow ania rozwodowego sąd rozwodowy może określając sum y niezbędne do zaspokojenia potrzeb rodziny b rać także pod uw agę koszty u trz y m ania pełnoletnich dzieci (nie posiadających sam odzielności m aterialnej), to pow staje zagadnienie, jak należy postąpić, gdy przed w niesieniem spraw y rozwodowej pełnoletnie dziecko wniosło pozew o alim enty. Istn ieją tu 2 m ożliwe rozw iązania kw estii: a) zawieszenie spraw y alim entacyjnej co do świadczeń dochodzonych za czas po w ytoczeniu sprafwy rozwodowej, b) niezależne prow adzenie 2 procesów, tj. spraw y o alim enty dla dziecka pełnoletniego oraz spraw y rozw odow ej jego rodziców. W kw estii tej pod rządem obecnie obow iązującego k.p.c. b rak jest opublikow a nego orzecznictw a SN, ja k również w ypow iedzi przedstaw icieli nauk i p raw a. Są argum enty, które przem aw iają zarówno za tezą, że do powództw o alim enty, wytoczonych przez dzieci pełnoletnie w trakcie spraw y rozwodowej, należy stosować art k.p.c. (a w ięc zawieszać postępow anie w spraw ie alim entacyjnej do zakończenia procesu rozwodowego), jak i przeciw ko te j tezie. Również autorzy niniejszego artykułu m ają na powyższe zagadnienie rozbieżne poglądy. Jeden z autorów (Z. Krzem iński) sądzi, że konieczne jest stosow anie przepisu art k.p.c. także do spraw alim entacyjnych wytoczonych przez pełnoletnie dzieci co do świadczeń za okres od w ytoczenia pow ództw a o rozwód. Do takiego rozw iązania dochodzi się poprzez zasady określone w art k.p.c. Z aw ieszenie będzie tu ta j konieczne, gdyż tylko w ten sposób uniknie się ryw alizacji dwóch orzeczeń odnoszących się do alim entacji. K w estia zaw ieszenia spraw y alim entacyjnej nie pow inna budzić w ątpliwości, jeśli chodzi o 2 art. 445 k.p.c. W obec bow iem w yraźnego tekstu tego przepisu spraw y o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alim enty (dla dzieci pełnoletnich lub m ałoletnich), wszczęte przed w ytoczeniem pow ództw a o rozw ód, ulegają z urzędu zawieszeniu. Drugi z autorów niniejszego opracowania (W. Żywicki) broni stanow iska, że art k.p.c. nie stosuje się do sp raw o alim enty, w szczętych przez dzieci pełn o letnie, i na uzasadnienie swego stanow iska przytacza następujące argum enty: 1) sąd rozwodowy, opierając się na art k.p.c., tylko wówczas może brać

12 38 Zdzisław Krzemiński, Władysław Ży wieki Nr 4 (112) pod uw agę potrzeby alim entacyjne dzieci pełnoletnich, gdy ich potrzeby zaspok ajan e są w ram ach rodziny, tzn. gdy dziecko (pełnoletnie m ieszka razem z rodzicam i (lub z jednym z nich) oraz gdy w szystkie w y d atk i z tym zw iązane są pokryw ane z funduszu ogólnego przeznaczonego przez rodziców na utrzym anie dom u i dzieci. Jeżeli jednak dziecko pełnoletnie dochodzi od sw ych rodziców w oddzielnym pozwie należnych m u alim entów, to daje tym sam ym w yraz dążeniu do w yodrębnienia sw ych potrzeb z ogólnych potrzeb.rodziny i do sam odzielnego pokryw ania swych w ydatków. Tym sam ym więc koszty utrzym ania dziecka pełnoletniego nie będą w takich okolicznościach stanow ić części składow ej potrzeb rodziny, o których m ówi art k.p.c.; 2) jeżeli dziecko pełnoletnie dochodzi alim entów od sw ych rodziców, m am y do czynienia z podm iotem procesowym, który nie bierze udziału w spraw ie rozw odow ej. T rudno byłoby przyjąć, że dziecko pełnoletnie nie może sam o dzielnie dochodzić należnych m u alim entów i że o w ysokości tych alim entów zadecyduje sąd rozw odow y bez udziału pełnoletniego dziecka; 3) dziecko pełnoletnie m a pełne i nieskrępow ane praw o sam odzielnego uleżenia swego życia, posiadania w łasnych dochodów i w ydatków. Gdyby w trakcie trw an ia spraw y rozw odow ej rodziców (a więc przez okres nieraz kilku lat) pełnoletnie dziecko nie mogło się upom inać o alim enty dla siebie, to byłoby to nieuzasadnionym zarówno z p u n k tu w idzenia praw nego, jak i z p u n k ta w idzenia życiowego pozbaw ieniem pełnoletniej osoby jej istotnych u p raw nień; 4) w razie orzeczenia przez sąd rozwodu rodziców dziecka pełnoletniego w yrok rozwodowy nigdy nie będzie regulow ał spraw y alim entów dla tego dziecka (w yrok rozwodowy rozstrzyga jedynie o alim entacji dzieci m ałoletnich). Byłoby rzeczą zupełnie bezcelową zawieszać postępow anie w spraw ie o alim enty do czasu zakończenia procesu rozwodowego, ponieważ ten proces rozwodowy w żadnym razie nie ureguluje alim entacji dziecka pełnoletniego. W konkluzji, zdaniem Żywickiego, sąd rozw odow y tylko w ów czas może regulow ać w try b ie art k.p.c. spraw ę ponoszenia kosztów utrzym an ia pełn o letniego dziecka rozwodzących się rodziców, gdy dziecko to nie w ystąpiło przedtem 2 pozwem o zasądzenie n a jego rzecz alim entów. Jeżeli pozew ta k i w płynął do sądu, to sąd w spraw ie o alim enty określi ich wysokość, natom iast sąd rozwodowy w postanow ieniu dotyczącym zaspokojenia potrzeb rodziny nie będzie b rał pod u w agę kosztów u trzym ania pełnoletniego dziecka. 3. Żądanie alimentów przez dziecko pełnoletnie w trakcie sprawy rozwodowej jego rodziców W konsękw encji tego, co pow iedziano wyżej pod p k t 2, istnieje rozbieżność pogiądów rów nież n a kw estię dopuszczalności żądania alim entów przez pełnoletnie dziecko w trak c ie spraw y rozw odow ej jego rodziców. Także autorzy niniejszego opracow ania m ają n a powyższe zagadnienie rozbieżne zapatryw ania. Jeden z autorów (Z. K rzem iński) w ypow iada się za stosowaniem art k.p.c. uw ażając, że w czasie trw an ia procesu o rozw ód nie może być wszczęta odrębna spraw a o zaspokojenie potrzeb rodziny, o alim enty m iędzy m ałżonkam i

13 N r 4 (112) Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alim enty 39 oraz o alim enty dla dzieci (niezależnie przy tym od tego, czy chodzi o alim enty dla dzieci m ałoletnich, czy też o alim enty dla dzieci pełnoletnich). Pozew w takiej spraw ie zostaje przekazany sądow i rozw odowem u. Jednakże w tych w ypadkach m usi być spełniona jeszcze jedn a przesłanka faktyczna, a m ianow icie dzieci pełn o letnie, niesam odzielne m aterialnie, m uszą m ieszkać stanow iąc w spólnotę rodzinną z podm iotem procesow ym (z zasady będzie to m atka), któ ry w ystąpił w trybie art. 443 k.p.c. o zasądzenie kw ot n a zaspokojenie potrzeb rodziny. N atom iast drugi z autorów (W. Żywicki), ze w zględu na przesłanki podane wyżej w pkt 2, broni stanow iska, że pełnoletnie dziecko m a pełne i nieskrępow ane praw o dom agania się oddzielnych alim entów oraz w yodrębnienia jego potrzeb z ogólnych potrzeb rodziny. Dlatego rów nież w czasie trw an ia procesu o rozwód pełnoletnie dziecko może wytoczyć powództwo o alim enty i spraw a ta k a pow inna być rozpoznana niezależnie od spraw y rozw odow ej rodziców dziecka. Za tak ą w y k ładnią przem aw ia, zdaniem Żywickiego, dodatkowo fakt, że art k.p.c. mówi o przekazaniu sądow i rozw odowem u wytoczonych w czasie trw an ia procesu o rozwód spraw o alim enty pomiędzy m ałżonkam i a ich wspólnym i m ałoletnim i dziećmi. A zatem w yraźne brzm ienie art k.p.c. ogranicza stosowanie tego przepisu tylko do spraw y alim entacji dzieci m ałoletnich. Gdyby nat.im iast sąd rozpatrujący spraw ę rozwodową rodziców pełnoletniego dziecka w ydał najpierw postanow ienie w try b ie art k.p.c. (m ając na uw adze potrzeby tego dziecka), a dopiero potem w płynął do sądu pozew o alim enty złożony przez to pełnoletnie dziecko, to wówczas stanow iłoby to podstaw ę do zm iany postanow ienia wydanego przez sąd rozwodowy (przez odpowiednie ograniczenie kw oty przeznaczonej r.a zaspokojenie potrzeb rodziny). 4. Istnienie prawom ocnego orzeczenia co do alim entów w ydanego przed w niesieniem spraw y rozw odow ej Jeżeli pełnoletnie dziecko uzyskało praw om ocne orzeczenie co do należnych m u alim entów, orzeczenie to może być zmienione tylko z uw zględnieniem art. 138 k.r.o., tzn. w m iarę zm iany okoliczności, oraz tylko w drodze pow ództw a w yto czonego przez jedną ze stron, a więc bądź przez pełnoletnie dziecko upraw nione do alim entacji, bądź też przez tego z rodziców, od którego alim enty były zasądzone. Później wytoczony proces rozwodowy rodziców pełnoletniego dziecka nie m a w tej sytuacji żadnego w pływ u na ew entualną zm ianę obowiązku alim entacyjnego. W ynika to zresztą w yraźnie z treści art k.p.c., który w tym zakresie przyznaje sądow i rozwodowem u upraw nienia do zm iany ustalonych poprzednio alim entów tylko co do orzeczeń alim entacyjnych dotyczących m ałoletnich dzieci. T akie rozw iązanie spraw y pow oduje rozbieżne oceny autorów niniejszego o pracow ania. Gdy m ianow icie W. Żyw icki uw aża tak ie uregulow anie za słuszne (zgodnie z w yw odam i podanym i wyżej pod p k t 2 i 3), to Z. K rzem iński zajm uje sta n o w isko krytyczne w stosunku do obecnego sform ułow ania art k.p.c. z p rzy czyn następujących: W art. 443 k.p.c. te k st 3 nie został należycie zsynchronizow any z 1. Ja k już bow iem w ykazano w yżej, tek st 1 daje podstaw ę do przyjęcia, ż e sąd rozw o dowy w trybie tego przepisu może orzekać o kosztach utrzym ania pełnoletniego dziecka pozostającego na utrzym aniu rodziców. W ykładnia w erbalna 3 prow adzi zatem w tej kw estii do następującego rozw iązania: sąd rozwodowy może w try b ie art. 443 k.p.c. decydow ać o obow iązkach m ałżonków przyczynienia się do zaspoko

14 40 Zdzisław Krzemiński, W ł a d y st w Ż y wieki Nr 4 a «f jenia potrzeb rodziny związanych z utrzym aniem dzieci pełnoletnich będących na utrzym aniu rodziców, jednakże w ydając to orzeczenie, sąd nie może zm ieniać w ysokości św iadczeń (dla dzieci pełnoletnich) ustalonych praw om ocnym w cześniejszym orzeczeniem sądowym. III. Z BIE G PR O C E SU ROZW ODOW EGO Z PROCESEM O A L IM E N T Y D LA W SPÓŁM AŁŻONKA W razie zbiegu procesu rozwodowego z procesem o alim enty dla współm ałżonka, będą m iały odpowiednio zastosow anie w yjaśnienia podane już w części I niniejszego opracow ania a dotyczące zbiegu procesu rozwodowego z procesem o alim enty dla dziecka m ałoletniego. Omówimy więc nasuw ające się tu zagadnienia w tej sam ej co poprzednio kolejności. 1. Pfroces o alimenty wytoczony przed wniesieniem sprawy rozwodowej, ale do tej daty nie zakończony Jeżeli proces o alim enty dla w spółm ałżonka został wytoczony przed wniesieniem spraw y rozw odow ej, ale do tej daty nie został ukończony, to wówczas: a) postępow anie w spraw ie o alim enty ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą w ytoczenia pow ództw a rozw odow ego co do św iadczeń za okres od jego w y to czenia (art k.p.c.), b) w spraw ie o alim enty sąd może zabezpieczyć powództwo także po wszczęciu spraw y rozwodowej (OSPiKA z 1986 r., poz. 252); zarządzenie tym czasowe co do zabezpieczenia, w ydane w spraw ie o alim enty, traci moc z chwilą w ydania przez sąd rozwodowy postanow ienia w trybie art. 443 k.p.c. (art ); jeśli zarządzenie tym czasow e co do zabezpieczenia w ydane w spraw ie o alim enty upraw om ocniło się przed w ydaniem przez sąd rozwodowy orzeczenia z art. 443 k.p.c., pozostaje ono w mocy i może być zm ienione przez sąd rozw odow y tylko w razie zm iany okoliczności (art. 138 k.r.o), c) z chw ilą w ydania w spraw ie rozwodowej orzeczenia o obowiązku zaspokojenia potrzeb rodziny w strzym uje się z mocy p raw a w ykonanie niepraw o m ocnych orzeczeń w ydanych w poprzednio wszczętej spraw ie o alim enty; dotyczy to zarów no niepraw om ocnych zarządzeń tym czasow ych co do zabezpieczenia, jak i niepraw om ocnych w yroków (art k.p.c.), d) po praw om ocnym zakończeniu spraw y rozwodowej sąd w spraw ie o alim enty w yda w yrok bądź co do całości roszczeń (jeśli powództwo rozwodowe zostało oddalone, a sąd rozwodowy nie w ydał postanow ienia co do alim entów na czas trw an ia procesu), bądź też tylko co do roszczeń poprzedzających w niesienie spraw y rozw odow ej (jeżeli sąd rozwodowy w ydał postanow ienie w tr y bie art. 443 k.p.c., a następnie orzekł rozwód i rozstrzygnął zgłoszony przez w spółm ałżonka w niosek o alim enty). Jeśli sąd rozwodowy oddalił powództwo rozwodowe i tym sam ym nie rozstrzygnął roszczeń alim entacyjnych w spółm ałżonka, natom iast w ydał postanow ienie w try b ie art. 443 k.p.c. to w ów czas sąd rozpatrujący spraw ę alim entacyjną zaniecha orzekania o okresie objętym tym postanow ieniem, gdyż będzie związany rozstrzygnięciem co do alim entów przyjętym we w spom nianym postanow ieniu sądu rozwodowego ^por. w yżej p k t I, 1, D niniejszego opracow ania). W reszcie jeżeli sąd rozw o

15 N r 4 (112) Zbieg procesu rozwodowego z procesem o alim enty 41 dowy przy orzeczeniu rozwodu ustalił w praw dzie wysokość alim entów należnych w spółm ałżonkowi, ale nie w ydał przedtem postanow ienia w trybie art. 443 k.p.c., to pow stanie kw estia, w jakim trybie osoba upraw niona może się dom agać alim entów za czas trw an ia procesu. K w estia ta pow stanie d la tego, że w yrok rozwodowy ustala obowiązek alim entacyjny na przyszłość (od daty upraw om ocnienia się w yroku rozwodowego), nie m a jednak mocy w stecznej (art. 444 k.p.c.); nie może on być rów nież zaopatrzony rygorem natychm iastow ej w ykonalności. W w ypadku takim jeżeli ani sąd w e wcześniej w szczętej spraw ie o alim enty, ani też sąd w spraw ie o rozwód nie zabezpieczył pow ództw a o alim enty dla w spółm ałżonka, to wówczas po orzeczeniu rozw odu sąd w spraw ie o alim enty pow inien wznowić zawieszone postępow anie i w ydać orzeczenie co do obowiązku alim entacyjnego zarówno za czas do w ytoczenia spraw y rozwodowej, jak i za czas trw an ia procesu rozwodowego (za k tóry to czas m ałżonek nie otrzym ał alim entów). Oczywiście może pow stać w tedy kw estia, czy zachodzi potrzeba przyznania alim entów za okres w steczny, jeżeli w spółm ałżonek upraw niony do alim entacji zaspokoił mim o b rak u alim entów swe potrzeby życiowe. 2. Proces o alimenty prawomocnie rozstrzygnięty przed wniesieniem sprawy rozwodowej A. M ałżonek, który m a już praw om ocny w yrok zasądzający dla niego alim enty od drugiego m ałżonka, nie m usi zgłaszać w spraw ie rozwodowej żądania przyznania m u alim entów (art. 444 k.p.c.), gdyż poprzedni w yrok nie traci swej prawom ocności na skutek w ydania w yroku rozwodowego. Gdyby jednak m ałżonek-w ierzyciel chciał uzyskać podw yższenie alim entów, to potrzebne byłoby w ów czas zgłoszenie w niosku w trybie art. 444 k.p.c. (orzecz. SN z 2.VII.1955 r. 1 CO 27/55, OSN 33/1956). B. Jeżeli przed wszczęciem spraw y rozwodowej został w ydany w yrok ustalający alim enty należne od jednego z m ałżonków na rzecz drugiego, a zachodzi potrzeba zmiany wysokości świadczeń ze w zględu zm ianę okoliczności, to sąd rozwodowy w ydaje w tedy postanow ienie na podstaw ie art k.p.c. dotyczące wysokości alim entów na czas trw an ia spraw y rozw odow ej. W postanow ieniu tym sąd rozw o dowy bądź podwyższa alim enty (co może uczynić naw et z urzędu), bądź też je obniża (tylko n a w niosek strony). W spraw ie rozw odow ej sąd może w ydać p o stanowienie w try b ie art. 443 i 1 k.p.c. co do wysokości alim entów na rzecz w spółm ałżonka-w ierzyciela, chociażby ten m ałżonek nie dochodził roszczeń alim entacy j nych na w ypadek orzeczenia rozwodu, n a podstaw ie art. 444 k.p.c. W ynika to z faktu, że w m yśl art w spraw ie rozwodowej sąd na żądanie jednego z m ałżonków lub z urzędu orzeka postanow ieniem o obow iązku m ałżonków p rzy czyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny na czas trw an ia procesu, utrzym anie zaś w spółm ałżonka m ieści się w pojęciu zaspokajanie potrzeb rodziny. C. Jeżeli na skutek zm iany okoliczności zachodzi potrzeba odmiennego ustalenia wysokości świadczeń, niż to czynił poprzednio w ydany w yrok alim entacyjny, to sąd rozwodowy zm odyfikuje odpowiednio w swym w yroku obowiązek alim en tacyjny n a podstaw ie art. 138 k.r.o. Jednakże sąd rozwodowy może to uczynić jedynie w tedy, gdy m ałżonek-w ierzyciel zgłosi w niosek w kw estii roszczeń alim en tacy j nych (art. 444 k.p.c.). W b rak u takiego w niosku sąd rozwodowy w w yroku orzekającym rozwód nie orzeka o alim entach, a tym sam ym nie może on zm ienić

16 42 Zdzisław KrzetniJisfci, Władysław Żytoicki N r 4 (112) wysokości poprzednio ustalonych już praw om ocnie alim entów, aczkolwiek był upraw niony (z mocy art k.p.c.) do odmiennego uregulow ania wysokości alim entów n a czas trw an ia procesu rozwodowego. W takiej sytuacji m ałżonek- -w ierzyciel pow inien po praw om ocnym zakończeniu procesu rozwodowego dochodzić podw yższenia alim entów w try b ie oddzielnego pow ództw a z pow ołaniem się n a a rt. 138 k.r.o. D. Sąd rozwodowy, zm ieniając w sw ym w yroku wysokość alim entów należnych jednem u z m ałżonków n a podstaw ie w ydanego ju ż praw om ocnego w yroku, pow inien w w yroku orzekającym roziwód stw ierdzić, że zm ienia w yrok w spraw ie o alim enty. Gdyby takiej w zm ianki nie było, istniałyby dw a ty tu ły egzekucyjne, które odm iennie regulow ałyby wysokość alim entó w 7. f 3. Proces o alim enty wytoczony w trakcie trwania sprawy rozwodowej Zgodnie z art k.p.c., jeżeli w trak cie spraw y rozw odow ej jeden z m a ł żonków w niesie do sądu oddzielne pow ództw o o zasądzenie alim entów od w spółm ałżonka, pozew ta k i lub w niosek o zabezpieczenie pow ództw a zostanie p rze k a zany sądowi, w którym toczy się spraw a o rozwód, w celu rozstrzygnięcia o tych alim entach w m yśl przepisu art R edakcja art: k.p.c. je st o ty le nieścisła, że sąd rozw odow y po p rzek azaniu m u pozwu o alim enty pow inien nie tylko w ydać postanow ienie w m yśl art. 443 k.p.c. (a w ięc ustalić w ysokość alim entów na czas trw an ia procesu rozw odow e go), ale rów nież potraktow ać przekazany m u pozew jako w niosek złożony w myśl art. 444 k.p.c. (a zatem jako w niosek o zasądzenie alim entów w w yroku rozw o dowym). Poza tym do procesu o alim enty w niesionego w trakcie spraw y rozwodowej będą m iały odpow iednie zastosow anie w yjaśnienia podane wyżej w p k t I, 1, 3 niniejszego artykułu. 7 P or. w te j k w e s tii u c h w a łę sk ła d u 7 sęd zió w S N z d n ia 2.V II.1955 r. I CO 27/55 (O SN 33/1956). P a trz te ż S. Włodyka: P o s tę p o w a n ie są d o w e w sp raw a c h o a lim en ta c ję, Z eszy ty n a u k o w e U J, P r a w o n r 4/1957, s. 227 i n.