Archeologiczne źródła rekonstrukcji kontaktów handlowych w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych

Transkrypt

1 Archeologiczne źródła rekonstrukcji kontaktów handlowych w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych Notatki z ćwiczeń semestr letni 2013/2014 Opracowanie notatek: Paweł Borycki Wykład prowadził: dr Michał Starski Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski 29 maja 2014

2 Wstęp Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek. Notatki zapisane w języku L A TEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres owy pb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję! 2

3 Spis treści 1 Historia gospodarcza w późnym średniowieczu 4 2 Komercjalizacja w końcu wczesnego średniowiecza 6 3 Strefy handlu europejskiego 13 4 Miary i wagi oraz rachunkowość i gospodarka pieniężna w działalności kupieckiej 21 5 Ceramika nowożytna 24 6 Strefy handlu polskiego Elbląg Braniewo i Frombork małe porty Zalewu Wiślanego Litwa Handel wiślany Polska południowa Polska środkowa

4 1 Historia gospodarcza w późnym średniowieczu Historia gospodarcza od XIII do XVII wieku, w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych. W XVI doszło do przejścia z gospodarki feudalnej do protokapitalistycznej i kapitalistycznej w XVII wieku. Przemiany miały charakterystyczne tło prawne, ekonomiczne i kulturowe. Na tło prawne składało się kształtowanie swobód kupieckich i przywileje. Tło ekonomiczne to charakterystyka koniunktur gospodarczych, uwarunkowań polityki fiskalnej i celnej. Tło społeczne to zaludnienie, formy zatrudnienia, funkcjonowanie targów i kupiectwo. Handel ma swoje manifestacje materialne w postaci materiałów archeologicznych. Od wieku XI do XIV trwało wprowadzanie w Polsce mennictwa. Pieniądz stawał się stopniowo najważniejszym płacidłem, wokół którego zaczynał oscylować cały handel. Rodzaj gospodarki uległ przejściu od towarowej do pieniężnej. Nastąpiła komercjalizacja i upieniężnienie. Od XIV wieku Cesarstwo Rzymskie nie wykazywało już tak wielu wspólnych cech, co w okresie wcześniejszym. Większość konfliktów zbrojnych i ekspansji państw w późnym średniowieczu ma swoje uzasadnienie w gospodarce. Bardzo niewiele wojen odbywało się w imię honoru, państwa i dynastii. Polityka dynastyczna była drugorzędna względem uwarunkowań gospodarczych. Wyjątkiem jest wojna stuletnia między Anglią i Francją, która miała rozstrzygnąć siłę wpływów francuskich w Anglii. Imperium Osmańskie również ekspandowało na obszary bogatsze. Hiszpańska rekonkwista również miała charakter ekonomiczny. Skierowana była głównie na ziemie lepiej rozwinięte. Polska walczyła z Krzyżakami i pozostawała w konflikcie z Brandenburgią i Czechami. Tło tych konfliktów też było gospodarcze. W XIII wieku ziemie polskie nie obejmowały Śląska, Pomorza Zachodniego i Mazur. Dominującą rolę odgrywała Małopolska. Władcy polscy dążyli do podboju ziem ruskich. Konflikt polsko-krzyżacki dotyczył wszystkich świadomych obywateli mieszczan i szlachty, a nie tylko władców. Konflikt dotyczył w rzeczywistości całego społeczeństwa i był kwestią istnienia państwa. Handel odbywał się wzdłuż szlaku wiślanego, który był blokowany. W 1389 Jagiełło zapewnił Krakowowi prawo składu w handlu miedzią i ołowiem. Krzyżacy nadali wtedy prawo składu Toruniowi. Zablokowało to handel na szlaku wiślanym. Prawo składu nakładało obowiązek wystawienia towarów na handel w określonym mieście po ustalonych z góry cenach. Naprzeciwko Torunia w odpowiedzi założono konkurencyjne miasto Nieszawę. Przez XIV wiek Polska była blokowana przez Krzyżaków na północy i czeskich Luksemburgów na południu. Należy zastanowić się, czy znaleziska archeologiczne to źródła rekonstrukcji. Konieczne jest ustalenie, czym jest kontakt handlowy, jakiej sfery historii dotyczy oraz o czym świadczy. Kontakt handlowy to wymiana nadwyżek produkcyjnych z korzyścią co najmniej jednej ze stron. Handel odbywał się w punktach wymiany handlowej (ang. ports of trade), w pobliżu ośrodków władzy, które generowały dochód. Rynki i targi tworzyły się w lokalnych ośrodkach władzy grodach kasztelańskich, grodach książęcych, a także przy brodach. Wokół targów powstawały następnie miasta. Tradycyjnym punktem handlu była karczma. Na rynku nie gwarantowano bezpieczeństwa zawieranych transakcji. 4

5 Handel odbywał się także w karczmach. Karczmy lokalizowane były często poza miastami, w sporej odległości od nich. Jarmark był miejscem handlu większym od targu. Jarmarki kształtowały się od Kazimierza Wielkiego i w czasach Jagiellonów. Dopiero za Zygmunta Starego ukształtowała się sieć jarmarków. Istniały okresowe jarmarki prowincjonalne, które odbywały się od wiosny do jesieni. Ponadto istniały stałe, całoroczne targi, m.in. w Lublinie, Sandomierzu, Przemyślu, Lwowie. Miejscami handlu były też siedziby ludzkie, np. rycerskie, folwarki, klasztory, przy brodach, na skrzyżowaniu szlaków handlowych, na wyspach. Miasta zakładano w pobliżu wody, często w miejscach niedogodnych dla osadnictwa, ale korzystnych ze względu na przebieg szlaków handlowych. Czynnikiem najistotniejszym był przebieg szlaków handlowych, który umożliwiał rozwój gospodarczy. Krzyżacy przy lokowaniu miast kierowali się czasami względami politycznymi. Celem było zasiedlenie ziem, które były rdzennymi pruskimi grodami. Zachowało się przedstawienie późnośredniowiecznego targu otwartego w Rostoku. Wraz z czasem rozdzielono transakcje wielkokapitałowe, dotyczące handlu wyrobami luksusowymi, od handlu wyrobami użytku codziennego. Handel luksusowy został przeniesiony do zamkniętych hal. Ratusz na rynku legitymizował transakcje handlowe. W ratuszu można było w oficjalny sposób wziąć pożyczkę. W ratuszu znajdowała się waga oraz wzorce miar i wag. Celem było przystosowanie przestrzeni do handlu. Na ziemiach polskich handel był wprowadzany przez instytucję miasta w późnym średniowieczu,, wcześniej nie istniał zorganizowany handel na tym obszarze. Tymczasem w północnych Włoszech handel istniał nieprzerwanie od starożytności. Historia kultury materialnej różni się od historii kultury i historii kultury społecznej. Kultura materialna nie jest wyłącznie pojęciem marksistowskim. Pojęcie to obejmuje całokształt dóbr wytwarzanych i konsumowanych przez ludzi. Marks uznawał kulturę materialną za narzędzie walki klasowej. Obecnie przyrost źródeł pisanych jest już bardzo mało, a zatem nowe ustalenia mogą być osiągnięte głównie dzięki źródłom archeologicznym. Kontakty handlowe zawierają się w historii kultury. Historia kultury obejmuje ona produkcję rzeczy, obieg rzeczy w handlu i jego konsumpcję przez ostatecznego nabywcę. Archeologów najbardziej interesuje materialny aspekt kultury. Handel jest wymianą towarów zakładającą korzyści lub obustronne korzyści. Dystrybucja to kontrola działalności handlowej nastawiona na konkretny zysk. Dystrybucją jest dążenie do monopolizacji. W odróżnieniu od handlu jest procesem jednostronnym. Na początku późnego średniowiecza pieniądz nie był popularny. Chłopi nie posiadali pieniądza, mimo jego jego wprowadzenia w XI wieku. Dopiero w XIV i XV wieku pieniądz stał się na tyle powszechny, by można było wyrazić daniny w pieniądzach i poddać fiskalizacji politykę podatkową państwa. Dopiero rozwój mennictwa w Kutnej Horze w Czechach doprowadził do szerszego upowszechnienia pieniądza. Pojęcia importu i eksportu są względne. Mogą dotyczyć miasta, kraju lub regionu. Import i eksport można rozpatrywać w aspekcie materiałowym, stylistycznym, technologicznym lub kulturowym. Trudno określić, jakie warunki muszą być spełnione, by można było mówić o imporcie i eksporcie. Garncarstwo w Gdańsku upadło, gdyż Gdańsk był zalewany naczyniami importowanymi z całych ziem polskich. Naczynia kieleckie służą do datowania na ziemiach litewskich. 5

6 Handel dzieli się na masowy i luksusowy. Handel masowy obejmuje zwykłe tkaniny, naczynia, zwykłe szkło, a handel luksusowy obejmował często wyroby sprowadzane z Włoch lub Holandii. Towary masowe i luksusowe konkurowały ze sobą, a ich stosunek wzajemny ich cen zmieniał się w zależności od koniunktury i dekoniunktury. Gdy cena towarów masowych osiąga wartość nominalną, ceny towarów luksusowych wzrastają. W XIV wieku na ziemiach polskich był okres koniunktury. Handel był formą osiągnięcia przewagi gospodarczej. Rozpatrywany jest bilans handlowy, czyli różnica między eksportem i importem. Polska przez większość późnego średniowiecza miała ujemny bilans handlowy, z wyjątkiem XVI wieku, gdy bilans stał się dodatni. W XVII wieku bilans handlowy stał się znów ujemny. W Polsce rynek eksportu obejmował głównie zboża. spośród państw Europy Środkowej był w Czechach. Najkorzystniejszy bilans handlowy Istnieją różne modele handlu. Dobra cyrkulowały między wsią i ośrodkiem wczesnomiejskim w formie wymiany. W późnym średniowieczu surowce lub wyroby proste wytwarzano w jednym miejscu, dostarczano na rynek miejski, przetwórczy, a następnie dystrybuowano do innych ośrodków miejskich. W Polsce model ten dominował od XIII do XV wieku, gdy został wyparty przez czynniki polityczne narzucone przez szlachtę. Istotną część przetwórstwa przejęły folwarki. Bezpośredni kontakt handlowy jest bardzo małą częścią całej wymiany handlowej. Duże znaczenie miały miejsca dystrybucji, pośrednictwo i punkty wymiany. Przedmiot sprowadzony z obcych ziem informuje nas, że istniał pewien kontakt między obszarami, z których zabytek pochodził i obszarem, na którym został znaleziony. Może świadczyć o kontakcie idei lub kontakcie społeczności. W Pucku znajdowane są liczne wyroby z obcych ziem, co jest konsekwencją lokalizacji blisko Gdańska, który był ważnym ośrodkiem handlowym późnego średniowiecza, o znaczeniu nieznacznie mniejszym od Amsterdamu. Do Gdańska importowano liczne wyroby ceramiczne z całej Polski, często niskiej jakości, ale produkowano kafle, które znane były z wysokiej jakości. 2 Komercjalizacja w końcu wczesnego średniowiecza Nastąpił długotrwały i ciągły rozwój kulturowy i gospodarczy Europy Zachodniej w wiekach X-XIII. W Polsce doszło do pierwszego okresu rozwoju, zaś na zachodzie rozwój był ciągły. Od wieku XII do XIV w Europie była pełnia średniowiecza, a w XV wieku doszło do kryzysu europejskiego. W Polsce kryzys XV-wieczny był mało odczuwalny, podobnie jak na Węgrzech, gdzie zaczęły się jednak konflikty. W Czechach doszło do wojen husyckich. Karol Wielki zaczął tworzyć państwo zachodnioeuropejskie. Monarchie zachodnioeuropejskie odchodziły od modelu państw plemiennych ze słabymi książętami i zaczęły się przekształcać w państwa oparte na władcy i jego dworze. Zaczęto odchodzić od systemu patrymonialnego. We Francji zaczęła się feudalizacja i stopniowe wydawanie zwolnień prawnych i ekonomicznych - tzw. immunitetów. Były to przywileje szlachty oraz duchowieństwa. Państwo Karola Wielkiego zajęło znaczne obszary Europy. Część władcy musiała być przelana na 6

7 Odrzucano wzorce bizantyjskie i cesarski przepych władzy. W VIII wieku doszło do rekatolizacji Europy Zachodniej. Państwo oddaliło się od systemu bizantyjskiego. Religia legitymizowała władzę. W VIII-IX nie było jeszcze rozwoju, ale doszło do konfliktów. Dochodziło do najazdów Wikingów na północy, w Hiszpanii i na Sycylii. Nie sprzyjało to kształtowaniu się sieci handlowych. Europa była jeszcze rzadko zaludniona, stopniowo wypełniały się pustki Europy Środkowej. Doszło do kolonizacji europejskiej pod względem gospodarczym. Kolonizacja taka miała też miejsce na Skandynawii. Doszło do europeizacji północnej Hiszpanii po rekonkwiście. Na Bałkanach powstawały twory państwowe włączano do systemu gospodarczego. Od X wieku trwał wzrost gospodarczy, który miał apogeum w XII wieku. Nie było wtedy dużych, światowych konfliktów. Wojny dotyczyły interesów feudalnych. W XI i XII wieku wprowadzono nowości techniczne w produkcji rolnej. Wprowadzono nowe narzędzia, sprzęża, a także trójpolówkę. Doszło do wytworzenia nadwyżki handlowej, która pojawiła się jako towar na rynku. Dobra była sytuacja ekonomiczna chłopów. Doprowadziło to do stabilizacji osadnictwa i przyrostu liczby ludności. Na szczytach władzy dochodziło do feudalizacji, powstawały nowe grody, powstawały zamki. Nadawano nowe przywileje. Powstawały nowe ośrodki stanowiące skupienie ludności. Grupy te gromadziły się wokół władcy. Grupy miały zapotrzebowanie na produkty podstawowe i luksusowe. W XI i XII wieku było coraz silne zapotrzebowanie na produkty luksusowe w Europie środkowej. Półwysep Apeniński oraz obszar grecko-bizantyjski to obszar dużych, zorganizowanych miast posiadających swoje kodyfikacje prawa oparte na prawie rzymskim, liczące po kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Na północy dominowały lasy, ale zaczęły się tam kształtować rynki zbytu dla towarów luksusowych. W 1096 odbył się apel cesarza Urbana. Zorganizowano krucjaty. Było to przejawem wzrostu liczby rycerstwa, które potrzebowało zadysponowania. Całość majątku była dziedziczona przez najstarszego syna. Majątek był niepodzielny. Pozostali synowie musieli sami pozyskać własny majątek. Dlatego angażowano się w wyprawy krzyżowe. Ludność wędrowała też do miast, gdzie koncentrowały się zaplecza gospodarcze. W miasta gromadzili się ludzie, którzy nie byli w stanie funkcjonować w przestrzeni wiejskiej. Ludność migrowała do podgrodzi, co prowadziło do kształtowania się ośrodków wczesnomiejskich. Kształtowały się szlaki handlowe łączące miasta włoskie z północną Francją, Flandrią oraz zachodnimi Niemcami. Kształtowały się też szlaki morskie opływające kontynent i docierające do miast Niderlandów. Około końca XII wieku wciąż intensyfikowała się produkcja morska. Duże grupy ludności gromadziły się w podgrodziach, stanowiąc zaplecze ludnościowe dla produkcji rzemieślniczej na użytek aparatu władzy lokalnej, lokalnych wasali. Ośrodki takie kształtowały się wokół zamków rycerskich, biskupich i wokół klasztorów. Wymiana handlowa koncentrowała się w ośrodkach protomiejskich. W ośrodkach tych handlowali też kupcy obcy, z miast włoskich. Nie chcieli oni handlować na lokalnym prawie patrymonialnym, odrzucającym samodzielność gospodarczą. Narzucano ceny, prawa. Zaczęły tworzyć się grupy zabiegające o prawa handlowe. Grupy te współpracowały z władcą, dostarczając mu towary luksusowe. Mogły one rządzić się po swojemu, posiały własne sądy. Grupy zabiegały o różne przywileje. W Polsce grupy te zwane były hospites. Przybywający kupcy mogli więc korzystać ze swojego wzorca prawnego. Kupcom lokalnym także zależało na potwierdzeniu nietykalności oraz prawa własności. Kupcy chcieli wydrzeć przywileje władcy i elicie panującej. 7

8 Stale dochodziło do konfliktów między władzą świecką i duchowieństwem, a zwykłą ludności. Ośrodki w Dortmundzie, Hanowerze, Magdeburgu gwałtowanie wzrastały. Obszary Flandrii i Fryzji też przeżywały rozkwit. Północna Francja, domena Kapetyngów, obszar Szampanii i okolice Paryża wzrastały gwałtowanie. Pod koniec XII ukształtowała się sieć jarmarków i targów na obszarze Szampanii i zachodnich Niemiec. Jarmarki powstawały dzięki określeniu przez władców przywilejów dla ośrodków innych niż największe miasta. Dzięki temu na tym obszarze tym wykształciła się jednolita strefa handlowa. Jarmarki odbywały się okresowo w różnych miastach np. Akwizgran, Reims, Paryż. Mogły trwać od tygodnia do miesiąca. Jarmarki dominikańskie trwały 2-3 miesiące. Około 1190 ukształtowała się ostatecznie sieć handlowa. Ta część Europy przeszła na gospodarkę finansową, fiskalną, opartą głównie na pieniądzach. Pieniędzy było już wystarczająco dużo. Komercjalizacja gospodarki była możliwa dzięki dużej ilości pieniędzy. Określono rentę feudalną w pieniądzu. Na początku XIII wieku element finansowy dominował już w gospodarce państwa. Wszystkie regulacja państwowe, świadczenia, cła, podatki wyrażono w pieniądzach. Przemiany wynikały z konfliktów między władcą i ludnością. Dochodziło do buntów tkaczy niderlandzkich, którzy nie mieli zapewnionego prawa do własności. Na obszarze podgrodzi zaczęły tworzyć się zalążki samorządu miejskiego. Władcy musieli odejść od rządzenia do finansowego nadzoru i poboru podatków. Musieli zgodzić się na większą samodzielność ludzi. Podatki nie były zależne od zysku. Był to często podatek ryczałtowy, taki sam dla wszystkich. Renta feudalna została zastępowana podatkiem. Chłopi, mieszczanie i rycerstwo, po opłaceniu podatku posiadali wolność produkcyjną. Chłopstwo mogło swobodnie dysponować nadwyżkami produkcyjnymi. Podatki ryczałtowe były korzystniejsze, gdyż pozwalały na swobodniejsze kształtowanie nadwyżek. Chłopi bogacili się i mogli odbierać towary rzemieślnicze z miast. W Polsce szlacheckiej XVII wieku chłopi nie mogli uczestniczyć w wymianie, gdyż byli ograniczani przez szlachtę. Skomercjalizowanie wymiany handlowej pozwoliło na zwiększenie grupy ludzi uczestniczącej w wymianie handlowej. Procesy były różne w różnych krajach. Inne były relacje społeczne i inny był stopień rozwoju tych ziem. Model końca wczesnego średniowiecza to model zakładający istnienie centrum. W centrum tym była opieka sądowa, gwarancja bezpieczeństwa, istniał sojusz z władcą, który był dobrze opłacony. Prężne ośrodki rozwijały się zawsze kosztem prowincji. Wsie były zapleczem dla miasta, małe miasta były zapleczem dla dużych miast. Zaczęła tworzyć się struktura centrów oddziałujących między sobą. Centra tworzyły hierarchię. Zaczęły tworzyć się faktorie kupieckie w XIII wieku. Następowała akumulacja kapitału kupieckiego. Spółki kapitałowe zaczęły uczestniczyć w wymianie handlowej. Miasta francuskie i niemieckie były miejscem kapitalizacji. Na ziemiach polskich Gdańsk i Kraków były głównymi ośrodkami wymiany handlowej. Frankfurt nad Odrą i Wrocław rywalizowały ze sobą i nakładały prawo składu, podobnie jak Toruń i Kraków. Lwów stawał się ośrodkiem handlu ruskiego. Chełmno, Braniewo i Królewiec, a także Wilno, Kłajpeda, Kowno, Ryga stawały się również ważnymi ośrodkami. Fiskalizacja gospodarki była możliwa się zapewnieniu dostępu do kruszcu. W XII wieku doszło do ekspansji górnictwa kruszcu i hutnictwa. Górnictwo rozwijało się w Niemczech, Anglii, północnej Hiszpanii. W XII wieku doszło do penetracji obszaru Śląska. 8

9 Równocześnie powstawały ośrodki górnicze w Czech, w Łuku Karpat w Siedmiogrodzie i w Królestwie Chorwackim i Serbskim. Górnictwo kruszcowe gwarantowało stabilizację wewnętrzną. Cały czas trwała koniunktura. Stały rozwój gospodarczy był możliwy. Nadwyżki ludności w Niemczech nie powodowała kryzysu, gdyż ludność ta była wypierana do kolonizacji wschodu Prus, Śląska, Siedmiogrodu, Pomorza. Nadwyżki ludności mogły być też zagospodarowane w gospodarce. Ukształtowała się wymiana surowca za dobra luksusowe. Wymiana ta spowodowała uwstecznienie gospodarcze ziem Europy środkowej. Gospodarka tam opierała się na zbożu. Doszło do ponownego uzależnienia pańszczyźnianego chłopstwa. Najlepiej mogły rozwijać się Czechy ze względu na obecność tam kruszców. Centra kształtowały wyraźnie swoje peryferia. Poza tym istniały obszary silnie zacofane. Normy handlowe typowe dla zachodu zaczęły funkcjonować w Europie środkowej. Obszary Nowogrodu Wielkiego i Finlandia pozostawały obszarami peryferyjnymi Europy. Tam wzorce te nie upowszechniły się. W państwie krzyżackim istniały małe ośrodki miejskie włączone w strefę handlu dzięki gospodarce fiskalnej, dużej gęstości zaludnienia. Na Łotwie także istniały ośrodki wymiany, ale Litwa pozostawała obszarem zacofanym. Biały Bór, Kościerzyna pozostawały małymi i zacofanymi ośrodkami. Rozwój handlu pod koniec XII wieku był kluczowy. Wtedy ukształtowała się rola gospodarcza Lubeki. System kupiecki ekspandował na północ. Utworzyła się hanza kupców, czyli stowarzyszenie, które zaczęło tworzyć obszar gospodarczy w basenie Morza Bałtyckiego. W XIII i do połowy XIV wieku kluczowa była rola miast wendyjskich. Później do hanzy włączono miasta Łotwy i Estonii oraz Nowogród Wielki, który był ważnym partnerem Lubeki. Ważna była pośrednicząca rola władztwa niemieckiego w przelewaniu mechanizmów komercjalizacji na ziemię polskie. Na ziemiach niemieckich nie było tak wyraźnego podziału na stany, jak we Francji. Możliwy był awans społeczny, nawet od chłopstwa przez mieszczaństwo do rycerstwa. Ten sam wzorzec awansu został przeniesiony na ziemie polskie. Dużą rolę w przemianach gospodarczych odgrywał także kościół. W Niemczech miała miejsce silna migracja wewnętrzna. Na terenie Niemiec pojawiły się procesy typowe dla późnego średniowiecza ośrodki miejskie uzyskały rolę dominującą w gospodarce, która była konsekwencją ich niezależności. Sądy targowe gwarantowały bezpieczeństwo. Początkowo ludność gromadziła się na podgrodziach. Kształtowało się ius mercatorum, prawo kupieckie. Na czas targu władca rezygnował z praw sądowych na rzecz sądów kupieckich. Najpierw były to rezygnacje czasowe, a potem stałe. Wykształciły się ławy kupieckie. Rody kupieckie często były we Włoszech spokrewnione z rodami patrycjuszowskimi. Mieszczanie i grupy kupieckie organizowały miasto jako miejsce sprzyjające handlowi pod każdym względem. Rody kupieckie nabywały parcele przy rynku. Miasto było maszyną do organizowania handlu. Celem samorządu miejskiego było potwierdzenie praw własności, dziedziczenia, swobód handlowych. Miasta uzyskiwały coraz większą niezależność od władzy. Kiera to ogół zgromadzenia mieszczan, które wybierało swoich reprezentantów do kontaktów z władzą. Była pierwszym organem demokratycznym. Na polskie ziemie przenoszono głównie gotowe wzorce z ziem niemieckich. Przywileje kupieckie od XIII wieku określało zwierciadło saskie. Funkcjonowało prawo magdeburskie i lubeckie. 9

10 Prawo magdeburskie zakładało podział na niezależną władzę sądową i samorządową z radą miejską i burmistrzem. W prawie lubeckim nie było ławy sądowej, a sędzia był częścią samorządu miejskiego. W XV wieku doszło do rywalizacji kupców i rzemieślników. Kupcy stali się oligarchami miejskimi, Prawo lubeckie w Polsce przyjęło się jako średzkie, zaś prawo chełmińskie zostało wprowadzone przez Krzyżaków, poprzez uwzględnienie prawa magdeburskiego. Prawo chełmińskie obowiązywało na ziemiach mazowieckich, krzyżackich, litewskich. Prawo chełmińskie było najbardziej korzystne dla władcy. Elbląg miał nadane prawo chełmińskie. Krzyżacy intensywnie rywalizowali z Lubeką. Odebrali Gdańskowi bramo lubeckie. Od XI wieku w Europie trwała komercjalizacja. Wprowadzono nowości w rolnictwie, doszło do wzrostu plonów, stabilizacji osadnictwa wiejskiego, migracji ludności do miast i podgrodzi ze wsi w wyniku jej przesiedlenia. Grupy ludności skupiające handel walczyły o własną niezależność. Dążono do uwolnienia handlu spod władzy księcia, seniora lub wasala. Doszło do wzrostu ilości produkcji. Wzrost jakości i ilości najczęściej nie wiążą się ze sobą. O postępie nie decydują pojedyncze innowacyjne wytwory, ale dopiero ich upowszechnienie się. Musi zatem najpierw dojść do powstania wynalazku, a potem wzrostu ilościowego produkcji. Analogicznie można porównać kolonizację Ameryki, gdzie Anglicy zajęli mały obszar, ale założyli tam trwałe kolonie. Francuzi zajęli bardzo duży obszar, ale nie byli w stanie go kontynuować. Komercjalizacja nie byłaby możliwa bez rozwoju górnictwa i pojawienia się nadmiaru kruszców. Bolesław Chrobry wybił około 0,5 mln monet. W czasach Łokietka i Kazimierza Wielkiego pieniądz upowszechnił się. Przyjęcie chrześcijaństwa było korzystne dla lokalnych władców, gdyż chrześcijaństwo legitymizowało ich władzę. System podziału władzy oparty o warstwę rycerską, szlachecką, czyli warstwę możną i warstwę pracującą, był korzystny dla systemu władzy. Szlachta litewska dążyła do połączenia ze szlachtą polską i przyjęcia nowego systemu organizacji społecznej. Szlachta pruska została też włączona w struktury państwa krzyżackiego. W XIII i XIV wieku przemiany komercjalizacyjne z obszarów władztwa niemieckiego przeszły do Europy Środkowej. Głównymi obszarami handlowymi były północna Francja, Anglia, północne Niemcy nad morzem oraz południowe Niemcy utrzymujące kontakty z Europą południową. Na obrzeżach były obszary eksploatowane, produkujące Hiszpania, Węgry, Czechy, Polska, Inflanty, Nowogród. W Hiszpanii rozwijało się rolnictwo, z Inflant i Nowogrodu pozyskiwano surowce leśne. W rezultacie tworzenia się systemu gospodarczych zależności Europy wytworzyły się strefy handlowe i gospodarcze. Dwoma głównymi takimi obszarami był obszar śródziemnomorski oraz bałtycki. W obszarze śródziemnomorskim handlowały ze sobą Bizancjum, Morze Czarne, Izrael, Syria, Aleksandria, republiki włoskie, które były w stanie realizować swoje cele polityczne i nie rywalizowały tak silnie w obrębie Półwyspu Apenińskiego. W późnym średniowieczu miasta francuskie, Brugia i miasta niemieckie stały się kontrahentami miast włoskich, które pośredniczyły w handlu. System śródziemnomorski kończył się na Brugii, do której pływano wokół Hiszpanii i Francji. Miasta włoskie z roli odbiorców przeszły do roli pośredników w handlu. Równocześnie handel ekspandował na północ z obszaru władztwa niemieckiego. W XI i XII wieku na obszarach Polski i Rusi handlowano niewolnikami. Truso i Wolin były ośrodkami 10

11 takiego lokalnego handlu. Obszar ten był bardzo słabo rozwinięty w porównaniu z południem Europy. W Truso handlowano głównie solą. Każdy ośrodek miał swój główny towar. W XII wieku w wyniku ekspansji Niemców założono Lubekę miasto cesarskie. Powstała ona w latach 70. XII wieku. Założona została przez kupców z Soestu i Dortmundu, a także kupców z południa Niemiec. W drugiej połowie XII wieku doszło do walk ze Słowianami połabskimi. Zostali oni pokonani przez Niemców. Niemcy zajęli Meklemburgię i Pomorze Przednie zajmujące ziemie polskie i niemieckie wokół Szczecina. Kolonizacja ziem wschodnich wiązała się z funkcjonowaniem silnej grupy kupców, która dążyła do rozwinięcia handlu nad Morzem Bałtyckim. Ważnym elementem przemian był rozwój niezależności miast. Samorząd miejski tworzył się w wyniku rywalizacji między właścicielem księciem lub biskupem, kupcami i rzemieślnikami pospólstwem miejskim. Te trzy Konflikty takie miały miejsce w Holandii, Flandrii i Francji. W Niderlandach problemem był niedostatek ziemi. Przemiany były możliwe dzięki kontaktom z Europą południową, z której przenoszone były wzorce kulturowe. Miasta kształtowały się w Europie zachodniej od XI do XIII wieku. W XIII wieku miasta miały już ukształtowaną Pierwszym etapem samorządności było wydzielenie pokoju targowego oraz sądu targowego. Na czele sądu targowego stawał najpierw przedstawiciel księcia, a potem przedstawiciel grupy kupieckiej. Sąd taki ustalał m.in. ceny i jednostki miar i wag. Z czasem sąd targowy przekształcił się w grupę reprezentującą kupców przed seniorem. Tworzyły się gminy, które nazywano gośćmi. Uformowanie się miasta powodowało też utworzenie wzorców prawnych dla ludzi, które sprawiały, że życie w miastach było opłacalne. W XIII wieku doszło do kryzysu władzy centralnej, wzrostu samorządności. Doszło do rozbicia dzielnicowego w Polsce i na Rusi oraz w Niemczech. W ramach decentralizacji miasta zyskiwały szeroką autonomię. Tylko Czechy i Węgry funkcjonowały jako jednolite państwa. Powstawały też nowe państwa krzyżackie i kawalerów mieczowych. Państwo krzyżackie stało się państwem nowoczesnym i dobrze zorganizowanym. W czasach Henryka Brodatego przydzielano pierwsze przywileje dla miast. Nadano prawo do sądu kupieckiego. Reformy kontynuował Henryk Pobożny. Lokowano nowe miasta, relokowano też wsie, nadając im akty lokacyjne wsi. Wytyczono siatkę pól, które były zorientowane pod trójpolówkę. Porzucono uprawy płodozmianowe. Ławy miejskie nie funkcjonowały w miastach na prawie lubeckim. Prawo lubeckie nie zakładało takiego podziału władzy. W magdeburskim prawie było rozdzielenie władzy sądowej i wykonawczej. Po założeniu miasta nadawano mu zarządcę wójta, sołtysa. Był to początkowo reprezentant seniora. Urząd ten był dziedziczny. Z czasem urząd ten był wykupywany przez Radę Miejską w celu uniezależnienia miasta od władcy. Sołtys lub wójt był zasadźca. Ponadto w mieście funkcjonowała Rada Miejska składająca się z 4-12 rajców. Główną funkcją miasta było rozwijanie handlu. W centrum miasta znajdował się rynek, waga miejska, w której przechowywano wzorce miar i wag. W mieście zdobywano też informacje o cenach i warunkach handlu. 11

12 Na rynku wyznaczano ratusz, siedzibę władzy miejskiej, w którym koncentrowały się usługi kredytowe. Ratusz gwarantował uczciwość pożyczki. W miastach prowadzono księgi, dopiero w wiekach XIV-XV rozwinęła się księgowość prowadzona przez spółki kupieckie. W XIV wieku w całej Europie dochodziło wtedy do wylesienia, a także spadku urodzajności ziem, intensywnie eksploatowanych gospodarką rolną. W latach liczba ludności wzrosła z 70 do 75 mln. Do 1450 spadła do 50 mln w wyniku epidemii dżumy, aby osiągnąć 75 mln w roku We Francji żyło mln ludzi. Polskie miasta liczyły co najwyżej kilka do kilkunastu tysięcy ludzi. W XIV wieku doszło do spowolnienia gospodarczego w wyniku klęsk naturalnych i epidemii dżumy. Epidemia zaczęła się w roku 1346 na Krymie i w rosyjskiej części wybrzeża Morza Czarnego. W 1348 dżuma objęła całą Europę. W najmniejszym stopniu objęła Polskę i Ruś. Umierali głównie mieszkańcy wsi, a zatem brakowało dostaw żywności do miast, a także rynków zbytu dla produktów miejskich. Miasta zaczęły dążyć do zapewnienia sobie spichlerza. W XIV wieku Polska zaczęła sprzedawać zboże. Polska dopiero w XV wieku uzyskało rolę dominującą w handlu w Europie Środkowej. Była to konsekwencja rywalizacji z Krzyżakami oraz walki o szlak wiślany. Europa wschodnia dostarczała głównie surowce zboża, złoża kruszców z Czech, głównie Kutnej Hory, rudy cynku i ołowiu z Olkusza, Będzina i Chrzanowa, a także złoża transylwańskie. Europa zachodnia dostarczała głównie wyroby rzemieślnicze, przetworzone. Znaczenie handlowe Gdańska było duże i zauważalne w Europie Zachodniej. Główne szlaki handlowe Europy to szlaki morskie oraz lądowe szlaki przecinające Europę południkowo. Gospodarka Polskiej wczesnofeudalnej, do rozbicia dzielnicowego, była związana głównie na wsi służebnej, która składała dary materialne. Polska wczesnopiastowska była zlepkiem częściowo niezależnych księstw. Rozbicie dzielnicowe było jedynie nasileniem tego statusu. Walki Piastów śląskich rozpoczęły zjednoczenie ziem polskich. Henryk Brodaty zajął Śląsk, Małopolskę i część dzielnicy senioralnej. Zjednoczenie zostało jednak przerwane najazdem mongolskim. W XIV wieku odradzające się państwo utraciło Śląsk. Utraciło orientację południkową. Ekspandowało na Ruś Czerwoną, Halicką oraz Podole. Państwo rozwijało się w tym kierunku, w którym było to możliwe, dla uniknięcia konfliktu z Czechami i Węgrami. Na północy występowało zagrożenie litewskie i krzyżackie. Kierunek ekspansji wschodniej określił się w wyniku wstąpienia na tron Jagiełły. W XIV wieku Polska otoczona była wrogimi państwami. Dlatego elity zawarły sojusz z Litwą przeciwko Krzyżakom. Polska toczyła z Krzyżakami wojny o obszary przygraniczne, ale nie dążono do podboju tego obszaru. pomorze Gdańskie i Prusy nie było etnicznie powiązane z państwem polskim, dlatego nie dążono do jego podbiciu. Dopiero przemiany gospodarcze w XIV wieku spowodowały zmianę podejścia. Polska nie była w czasach Kazimierza Wielkiego emitować monety o tej sile, co grosz czeski i węgierski ze względu na niedobór kruszców. Kryzys w Europie Zachodniej spowodował, że Polska zaczęła uzyskiwać coraz większe znaczenie. Kryzys w XVII wieku był związany z uzyskaniem przez Rosję dostępu do Bałtyku. Rosja zaoferowała na rynku bałtyckim tańsze zboże niż Polska. Ostatecznie dokonano inkorporacji Prus do państwa polskiego, mimo różnic etnicznych. Od połowy XIII do połowy XIV wieku dokonano najważniejszych lokacji miejskich na ziemiach polskich oraz pruskich. Około 1350 roku dokonano serii kilkunastu lokacji na Pomorzu Gdańskim. 12

13 Krzyżacy założyli stosunkowo mało miast w okolicach Gdańska. Był konflikt z Lubeką, gdyż Gdańsk był miastem lubeckim. W połowie XIII wieku nie było możliwe zakładanie miast, gdyż nie było osadników przybywających z ogarniętej kryzysem Europy. Z tego powodu trzeba było zmienić dotychczasowe prawo dopuszczające, by obywatelem miasta krzyżackiego mógł zostać tylko człowiek mówiący po niemiecku. Zezwolono na migrację z Wielkopolski, Kujaw i innych ziem. Więcej miast Krzyżacy założyli na Prusach właściwych niż na Pomorzu Gdańskim. W wiekach XIV-XVI gospodarka polska opierała się na rolnictwie. Główną osią kraju był szlak wiślany. Wymiana dóbr i gospodarka europejska funkcjonująca na zasadzie wymiany usług i dóbr przetworzonych na surowce doprowadziła do uwsteczniania przemian gospodarczych w Polsce. Doszło do ponownej feudalizacji, powiązania chłopa z ziemią, wprowadzenia pańszczyzny. Szlachta miała zagwarantowane prawa do handlu bez opłat i ceł, nie była zmuszana do przestrzegania prawu składu miast. Szlachta stworzyła taksy wojewodzińskie, aby uniezależnić się od miast. Przedstawiciel szlachty określał ceny towarów na obszarze miasta. W ten sposób ograniczono znaczenie mieszczan i rzemieślników. Szlachta tworzyła też dobra rzemieślnicze w folwarkach, a jednocześnie ceny ustalała pod siebie. Spowodowało to nierentowność produkcji miejskiej i zubożenie mieszczaństwa. Rentowność zachowały tylko największe ośrodki. Przemiany te doprowadziły do powstania monokultury zbożowej w Polsce. W wyniku konkurencji ze strony tańszego zboża rosyjskiego doszło do całkowitego upadku gospodarczego kraju. Najistotniejszą charakterystyką gospodarki polskiej była całkowita dominacja jednego stanu nad pozostałymi. 3 Strefy handlu europejskiego Od XI wieku miały miejsce zmiany związane ze wzrostem zaludnienia i wzrostem produkcji żywności. Doszło do ekspansji wewnętrznej i zewnętrznej. Doszło też do ekspansji elit w formie rekonkwisty hiszpańskiej oraz ekspansji marchii wschodnich władztwa niemieckiego. Tworzenie przywilejów handlowych wynikało z walki o immunitety. Odbywały się bitwy między miastami w celu wywalczenia immunitetu. W całej Europie wyróżniono różne strefy handlowe. Na ziemiach polskich istniały strefa bałtycka-hanzeatycka i strefa sudecko-karpacka. Rywalem Hanzy była Dania oraz zakony krzyżacki i kawalerów mieczowych. Henryk Lew w 1158 założył Lubekę na wybrzeżu Bałtyku. Był władcą Saksonii i Bawarii. Zapleczem gospodarczym dla Lubeki byli głównie kupcy z Soest i Hamburga. W 1158 Lubece nadano prawo Soest. Kilku seniorów z północnych Niemiec podjęło się kolonizacji ziem słowiańskich. Poza Lubeką nad Bałtykiem było w XII wieku kilkanaście ważnych ośrodków handlowych. Najważniejszym z nich było Visby na Gotlandii, które potrzebowało surowców. Nabywało je od Republiki Nowogrodzkiej. Nowogród funkcjonował do XVI wieku jako ważny ośrodek, potem zostało pokonane przez Iwana Groźnego. Visby nabywało wosk, skóry i drewno od Nowogrodu. Miasta Skandynawii nie były przyjęte do Hanzy, ale istniały tam odrębne kantory hanzeatyckie, czyli dzielnice posiadające oddzielne przywileje. 13

14 Ma arenę handlu z Visby wkroczyli w XII wieku kupcy z miast niemieckich, którzy wypierali z tych kontaktów handlowych Duńczyków. Przywilej altenburski z 1160 umożliwiał pełny i wolny handel między Gotlandią i Lubeką w obie strony. Lubeka była głównym punktem handlu Niemieckiego. Kupcy z Lubeki wędrowali do Visby i docierali do Nowogrodu. Towary nowogrodzkie trafiały więc do Lubeki z pominięciem Visby. Z czasem powstały kolejne ośrodki handlu w północnych Niemczech Wismar (1228), Rostock (1218), Stralsund (1236), Greifswald miasta wendyjskie. Król duński kilkanaście lat okupował Lubekę na początku XIII wieku. W 1227 doszło do bitwy pod Bornhöved, w której Dania poniosła porażkę. Zawarto pokój, który zezwolił Hanzie na zakładanie ośrodków rybackich fitte i łowieniu ryb na duńskich łowiskach Skanii. Lubeka kontrolowała więc handel rybami oraz solą luneburską. Poza towarami własnymi importowano wyroby z Rusi, surowce z Węgier i Polski. W Lubece istniała ława miejska, ale nie było ławy sądowej. Lubeka była miastem rządzonym przez kupców. Dochodziło do krwawych konfliktów z innymi grupami mieszczańskimi. Elbląg uzyskał ograniczone prawa lubeckie. Krzyżacy nie popierali praw lubeckich, gdyż dawały one dużą autonomię. Nastąpiło wyparcie kupców ruskich z żeglugi bałtyckiej.lubeka uzyskała dominującą pozycję handlową w Nowogrodzie w zamian za respektowanie praw kupców ruskich na ich ziemi. Lubeka miała też pozycję monopolistyczną w handlu z Norwegią. Wiek XIII to okres intensywnego wzrostu znaczenia Elbląga. Zniszczenie Gdańska przez Krzyżaków około 1310 roku doprowadził do konfliktu Krzyżaków z Lubeką. Dopiero w 1339 roku ponownie nadano prawa lubeckie w wydmuszce prawa chełmińskiego Gdańskowi. Braniewo funkcjonowało jako miasto biskupie. Od końca XII wieku Inflanty były obszarem silnej kolonizacji. Założono Rygę, Tallinn oraz inne miasta. Był to obszar migracji ludności niemieckiej. Miasta miały jednak spore mniejszości lokalne. Zamiarem kawalerów mieczowych była eksploatacja surowcowa tego obszaru. Prowadziło to do konfliktów z ludnością lokalną i najazdów chłopstwa na miasta. Lubeka i Greifswald są najlepiej przebadanymi archeologicznie miastami. Pierwszy okres funkcjonowania Hanzy wiązał się z włączeniem w wymianę handlową całego obszaru bałtyckiego. Połączono obszary fryzyjskie z Nowogrodem i Visby. Założono miasto Bergen w Norwegii. Miedź i żelazo sprowadzono ze Szwecji. Z Gotlandii pozyskiwano piaskowiec do budowy zamków krzyżackich. Na obszarze szwedzkim i kurońskim funkcjonowało piractwo oraz kaperstwo. Kaperstwo to piractwo finansowane przez państwo. Gdańsk posiadał flotę kaperską. Floty kaperskie walczyły też w bitwie trzynastoletniej. Związki pirackie ograniczały szlaki handlowe. Istniały do końca wieku XIII. W XIV wieku doszło do wyludnienia, dżumy i kryzysu. Wyludniły się wsie. Wykształciły się strefy produkujące oraz surowcowe. W Hanzie wzrosło zapotrzebowanie na surowce i zboże. Eksploatowano Pomorze Przednie, co doprowadziło do rozwoju Kołobrzegu, Szczecina i Stargardu, a także Stralsundu. W połowie wieku XIV zaczęła się zwiększać rola państwa krzyżackiego, w którym handel był kontrolowany centralnie, odgórnie. Rywalem Krzyżaków byli Duńczycy, Hanza i Lubeka. 14

15 Doszło do konfliktu z Danią. Zawarto w 1370 traktat stralsundzki, co spowodowało otwarcie cieśnin duńskich dla handlu hanzeatyckiego. Handel przez Sund stał się możliwy. Powodem konfliktu było zajęcie Gotlandii przez Duńczyków. Doszło do przekształcenie Hanzy kupców na Hanzę miast. Hanza stała się związkiem politycznym. Miasta nadawały sobie wzajemnie przywileje. W XIV wieku doszło też do zmian w geopolityce europejskiej. Zaczęły nasilać się tendencje centralistyczne we władztwie niemieckim. Polska odrodziła się, rozwijały się Litwa i Nowogród, który włączył Psków w swoje ziemie. Większą rolę odgrywały miasta z Niemiec południowych. W XV wieku pojawiły się oznaki kryzysu. Pojawiło się tanie zboże z Inflant i Polski. Doprowadziło to do osłabienia państwa krzyżackiego. Doszło do konfliktu z Polską. Państwo krzyżackie funkcjonowało dzięki skupowaniu tańszego zboża i sprzedawania go po cenach rynkowych. Krzyżacy uzyskiwali zboże od chłopów pruskich. Duża część wierzycieli państwa krzyżackiego zubożała i nie była w stanie spłacać długów wobec państwa. Doszło więc do osłabienia finansowego państwa krzyżackiego. Na początku XV wieku Krzyżacy utracili możliwość kontroli handlu. Handel odrodził się jako niezależny. Funkcjonowały miasta Gdańsk, Elbląg, Królewiec i Toruń. Elbląg i Toruń dążyły do podziału strefy wpływów między siebie. Gdańsk zaczął bezpośrednio kontaktować się z producentami tak, jak wcześniej w XII wieku robiła to Lubeka. Toruń w XV wieku przeżywał kryzys, za to intensywnie rozwijał się Gdańsk. W II połowie XV wieku doszło do autonomizacji handlu. Z Gdańskiem kontakty utrzymywały Niderlandy i Anglia, dzięki otwarciu Sundu, z pominięciem Hanzy. Było to wynikiem wojny trzynastoletniej, w której Lubeka była po stronie Krzyżaków. Udział Holendrów i Anglików na Bałtyku rósł. Upadek Nowogrodu doprowadził do silnego kryzysu Lubeki i Hanzy w XVI wieku. Po odrodzeniu się Polski doszło do konfliktu z Krzyżakami. Przedmiotem konfliktu była żegluga Wisłą. Polska handlowała głównie zbożem i surowcami miedzią i ołowiem. Doszło do refeudalizacji. Przez szlak wiślany Polska była związana z obszarem gospodarczym północnym hanzeatyckim. Poznań i Warszawa były na styku obszaru południowego i północnego. Miasta mogły wykształcić dwa rodzaje dominacji prawo składu lub dominacją poprzez aktywność. Wrocław, Frankfurt i Szczecin funkcjonowały nad Odrą. Frankfurt wykształcił prawo składu, dlatego Wrocław i Szczecin związane z Hanzą, prowadziły chętniej handel Wartą lub lądem. Kraków rywalizował z Toruniem. profil handlu. Nie rywalizował z Warszawą ze względu na odmienny Strefa sudecko-karpacka to obszar dominacji górnictwa kruszcowego. W Polsce do strefy tej należały Małopolska, Śląsk i Ruś, a także Czechy i Węgry. Rudawy, Sudety, Śląsk, Morawy i Transylwania były kolonizowane przez Niemców. Było to związane z górnictwem kruszcowym. Ważnymi ośrodkami były Sudety (srebro, złoto), Kutna Hora w Czechach, Olkusz (cynk, ołów, srebro), Transylwania (żelazo, miedź), Słowacja (miedź). Miedź i żelazo pozyskiwano też w Styrii i Karyntii, złoża kruszców były w Hiszpanii, która objęta była rekonkwistą. 15

16 Wytworzyło się też zaplecze rzemieślnicze. Strefa ta pod względem rzemiosła była znacznie bardziej rozwinięta niż Hanza. Rzemiosła obejmowały produkcję broni, narzędzi, a także sukiennictwo. Eksportowano pieniądz i kruszce. Wiek XIV to okres rozwoju, w XV wieku doszło do regresu związanego z wojnami husyckimi. Doszło do regresu górnictwa, wzrostu udziału kapitału prywatnego, Okres XIII-XIV wieku to okres największego znaczenia Czech, pod koniec panowania Przemyślidów, potem władzę przejęli Luksemburgowie. Bilans handlowy obszaru był przez większy okres czasu ujemny. Najbardziej zrównoważony bilans miały Czechy, gdzie rzemiosło było najbardziej rozwinięte. Węgry miały silnie ujemny bilans handlowy. Gospodarka Węgier w dużym stopniu opierała się na hodowli bydła. Rzemiosło węgierskie było słabo rozwinięte. Zawsze dysponowały ośrodkami słabszymi od Norymbergi, Włoch i Austrii. Na Węgry docierały gotowe produkty wysokiej jakości, co zniechęcało do rozwoju własnego rzemiosła. Węgry wciąż miały nieuporządkowaną granicę południową, gdzie graniczyło z Wenecją, Austrią, Serbami, Chorwatami. W wiekach XIV-XV pojawiło się zagrożenie tureckie. Cały wiek XV to czas rywalizacji z Turkami. Stałe zagrożenie doprowadziło do wzrostu znaczenia rycerstwa i refeudalizacji na obszarze Węgier. W 1444 doszło do klęski pod Warną. Znaczna część Węgier znalazła się pod władzą Turków. Na ziemiach polskich w XIII wieku doszło do rozwoju śląska. Powstało kilkanaście ośrodków. W wieku XIII rozpoczął się też rozwój Małopolski, okresowo pojawiała się tam kolonizacja niemiecka. Na Śląsku wydobywano Au, Ag, a w Małopolsce Pb, NaCl, Cu, Fe. W XIII wieku lokowano najważniejsze miasta Kraków, Wieliczkę, Sandomierz, Olkusz, Nowy Sącz, Lwów. W XIV wieku powstały liczne mniejsze miasta. Ołów z Olkusza przewożono do Krakowa, a następnie sprzedawano dalej lądem lub spławiano Wisłą do państwa krzyżackiego. W XIV wieku doszło ro uzależnienia księstw ruskich, wzrostu znaczenia szlachty, rozwoju sieci jarmarków i targów. Nie było ważnych zagrożeń zewnętrznych. Od XV wieku rosło znaczenie produkcji zbożowej. Bilans handlowy Małopolski w XIV wieku był dodatni, dopiero wprowadzenie monokultury zbożowej doprowadziło do jego obniżenia. Strefa sudecko-karpacka nie była tak zorganizowana jak strefa hanzeatycka. Strefa ta rozwijała się na obszarze już skolonizowanej, zasiedlonej, zaludnionej i bogatszej, łączy się z historią państw. Tymczasem w strefie bałtyckiej handel rozwijał się na obszarach niezaludnionych, równolegle z kolonizacją tych obszarów. Na południu Polski było większe zaludnienie, a zatem również większy popyt na towary. Miasta Polski kontaktowały się też z Norymbergą, Augsburgiem, Ratyzboną i miastami włoskimi. Rozwój górnictwa kruszcowego wiązał się w XIII wieku z budową zaplecza władców. Później coraz większą rolę odgrywał kapitał prywatny. Wrocław na początku był w Hanzie, ale później z niej wystąpił. Braniewo było dużym miastem pruskim. Nastąpił spadek jego znaczenia ze względu na działalność rywali i małe znaczenie gospodarcze dorzecza Pasłęki. W XIII wieku rozwijała się Hanza kupców, rozwój stref i zakładanie miast. Rozwijała się sieć kantorów, monopole i przywileje celne oraz sądowe kupców. W XIV wieku istniała już 16

17 hanza miast, która uzyskała monopole w handlu. W Hanzie były 72 miasta, które tworzyły 13 regionów. Londyn, Brugia i Nowogród były miastami ściśle współpracującymi z Hanzą, zrzeszonymi w niej, ale nie zależnymi od niej. Nie było konkurencji, dzięki czemu istniała gwarancja zysku. W XV wieku doszło do kryzysu. W strefie karpacko-sudeckiej w XII-XIII wieku następowała kolonizacja i ekspansja. W wiekach XIII-XIV następował rozwój rolnictwa, a w XV wieku doszło do jego regresu i zmiany przebiegu szlaków handlowych. Bilans handlowy był okresowo ujemny. Rósł udział kapitału prywatnego. W XV wieku doszło też do rewolucji husyckiej i pojawiło się zagrożenie tureckie i habsburskie. Kupiectwo środkowoeuropejskie było w regresie względem Europy południowej, gdzie przetrwały tradycje rzymskie. Na południu intensywny rozwój miał miejsce już w XII wieku. Nad Bałtykiem dominowało społeczeństwo niemieckie, w którym istniała elitarna grupa ministeriałów. Grupa ta dążyła do zdobycia szlachectwa, ale nie była trwale związana ze stanem szlacheckim. Grupa ta była elastyczna, uczestniczyła w akcjach osadniczych miejskich. Grupa ta stanowiła kilka procent ludności. Władztwo niemieckie aż do czasów Bismarcka nie było silnie zintegrowane. Na południu Niemiec patrycjat był silny, czerpał ze wzorców rzymskich. W Norymberdze, Monachium i Frankfurcie istniały elity dążące do podkreślenia swojej wyższości, posiadające majątek poza miastem. Na północy Niemiec istniały elity bardziej kupieckie, mieszczańskie. Południe Niemiec wywierało wpływ na północ pod względem kapitalizacji, przeniesienia prawa Soest do Lubeki, a także organizacji miast północnoniemieckich. Władza cesarzy w XIV wieku znacznie osłabła. Północne Niemcy łączyły cechy ekspansywności i elastyczności rodzime z patrycjuszowskimi południowymi. Zakładano miasta, które zdobywały coraz większą niezależność i autonomię wyrażającą się poprzez istnienie rady miejskiej i ławy miejskiej. Kupiectwo dążyło do opanowania miejsc handlu, targów, z rąk seniorów. Jednak to senior ustanawiał miejsce prowadzenie handlu. Kupcy nieustannie walczyli o nowe przywileje i immunitety. Pierwotnie mieszczaństwo miało być jednowarstwowe, wszyscy mieli być równi i wybierać swoich przedstawicieli. Zgromadzenie ogólne w prawach niemieckich i środkowoeuropejskich składało się z rozwarstwionych grup. Jednak nowe miasta zakładane były przez rody, które wchodziły w skład rady miejskiej od chwili jej ustanowienia. Nowe miasta miały więc mało rozwarstwione zgromadzenia ogólne. W skład rady Lubeki wchodziły 24 rody, które miasto to założyły. Rada miejsca wykupowała od seniora urząd wójta. Rada miejska składała się z od 4 do 12 rajców. Urząd ten pełniono dożywotnio lub dziedzicznie. Ludność miasta dzieli się na patrycjat (elita, kupcy, rajcowie, 5%), pospólstwo (rzemieślnicy, posesjonaci, 10-40%), plebs (bez własnego majątku, 60%). Jednak ludność można podzielić na 6 warstw: 17

18 upper upper elity, mieszkający przy rynku, lower upper kupcy, elity cechów, mieszkali przy rynku i głównych ulicach, upper middle elity cechów, wykształcone, lower middle mistrzowie cechowi gorszych cechów, mają możliwość awansu, boczne ulice, upper lower czeladnicy, na przedmieściach, lower lower brak możliwości awansu. Niższe warstwy utrzymywały się z własnej pracy, a nie z zarządzania. W XIII wieku kupiec był organizatorem handlu. Używał do tego własnego kapitału. Podróżował wraz z towarem, nie korzystał z pośredników. Kupcy zakładali małe lub jednoosobowe spółki. Handel nie był hurtowy. Istniał mały stopień kredytowania transakcji, używano głównie własny majątek. Trzeba było korzystać z pomocy pisarzy. Często zakładano spółkę tylko w celu przeprowadzenia pojedynczej transakcji, np. zakupu z Visby. Później taką transakcję można było ponowić. Konflikty handlowe rozwiązywano poprzez wojnę lub zrównanie praw kupców z różnych miast. Zrównanie praw pary miast prowadziło do dominacji tego, którego kupcy byli bardziej ruchliwi. Zrównano prawa kupców lubeckich w Nowogrodzie i nowogrodzkich w Lubece, jednak to kupcy lubeccy dominowali w tej wymianie handlowej. Kalmar i Sztokholm były ośrodkami szwedzkimi, które nie mogły jeszcze rywalizować z Lubeką. Dania była nastawiona na rywalizację. Otwarcie cieśnin duńskich w 1227 roku w wyniku przegranej przez Danię wojny doprowadziło paradoksalnie do ograniczenia znaczenia Lubeki, gdyż Lubeka bazowała na tranzycie u nasady Półwyspu Jutlandzkiego. Kupcy puccy zajmowali się zarówno handlem detalicznym, jak i hurtowym. Rozwój kupiectwa dotyczył zarówno kupców wymieniających hurtowo towar między dużymi ośrodkami, jak i lokalnych kupców wymieniających towar między ośrodkiem głównym i jego peryferiami oraz ośrodkami współpracującymi. Peryferia stanowiło zaplecze np. gospodarki rolnej, leśnej, ale nie miały rozwiniętego zaplecza rzemieślniczego. Duże ośrodki miejskie posiadały swój profil handlowy. Ośrodki pruskie najpierw zajmowały się handlem zbożem oraz produktami z zaplecza, Gdańsk wyzyskiwał zaplecze skupując z prowincji tanie zboże i sprzedając je do Niderlandów, znacznie się przy tym bogacąc, jedynie dzięki pośrednictwu. Część miast utrzymywała się z wyrobów kamionkowych, tkanin, soli. Elbląg i Toruń funkcjonowały podobnie do Gdańska. W XIV i XV zaszły zmiany w funkcjonowaniu kupców. Kupiec organizował już handel bez podróżowania. Zatrudniał czeladników. Specjalni pracownicy mieli za zadanie poznać potrzeby rynku. Wymieniano się informacjami o gwałtownych potrzebach, kęskach, nieurodzajach, aby wykorzystać je ekonomicznie. Ponadto spekulowano cenami produktów. Kształtowały się faktorie handlowe, spółki i zatrudnienie pośredników. udziału szyprów i producentów. Kupiec nadzorował i kontrolował transakcje finansowe. Prowadził księgowość. Nastąpił wzrost Transakcje bezgotówkowe stanowiły już 2/3 transakcje. Rozliczenia te odbywały się poprzez wymianę towarową, kredyty, zaliczki, weksle i kantory, inwestycje. W XIV wieku kupcy potrafili już pisać i liczyć, nie musieli korzystać z pomocy księży, pisarzy i rachmistrzów, co miało miejsce w XIII wieku. Rozwijały się uniwersytety, w których zdobywano umiejętności liczenia. Kupcy korzystali z tabliczek woskowych, na których zapisywano transakcje i rozliczenia. Wykorzystywano także liczydła, które pojawiły się w ikonografii hanzeatyckiej kupieckiej. Każdy kupiec posiadał swoją wagę. Najpopularniejsze były wagi szalkowe. 18

19 Do XV wieku funkcjonowały liczby rzymskie, dopiero w XV-XVI wieku pojawiły się cyfry arabskie, które ułatwiły zapisywanie rozliczeń. Istniały odważniki kubełkowe o masie poniżej jednej grzywny oraz miseczkowe, o masie ponad jednej grzywny. Podział surowca miedzianego, ołowiu, cyny był dokonywany przez wszystkich mistrzów cechu wspólnie. Miasto było podporządkowane handlowi pod względem funkcjonalnym i przestrzennym. Wydzielano targi o różnych funkcjach rynki węglowe, drzewne, solne oraz sukiennice. Targ był miejscem wymiany informacji i zdobywania wiedzy. Był też miejscem ekspozycji prawa miejskiego, wzorców miar oraz wagi miejskiej. Ratusz był miejscem kontaktów handlowych oraz siedzibą władz miejskich. W ratuszu funkcjonował pisarz spisujący i potwierdzający transakcje. Ratusz uwierzytelniał transakcje. Był miejscem funkcjonowania kupców i urzędników. W ratuszu mieściły się też archiwa. Ratusz był halą, do której można było wjechać wozem i prowadzić transakcje. Ratusze wielkomiejskie różniły się od ratuszy małomiasteczkowych. Ratusz rozwinął się z hali kupieckiej. Dopiero potem uzyskał funkcje administracyjne i reprezentacyjne, stając się siedzibą władz miejskich. Na zachodzie Europy ratusze powstawały najpierw jako budynki handlowe, a potem dobudowywano części administracyjne. W Polsce ratusze powstawały od razu jako budynki dwufunkcyjne. Najczęściej na parterze znajdowały się pomieszczenia kupieckie, a na piętrze administracyjne. Ratusze ziem polskich można podzielić na 3 kategorie: wielkomiejskie, kamienne ratusze w postaci domów, ratusze w postaci zwykłych kamienic. Ratusze można podzielić na wieżowe i bezwieżowe. Wieża świadczyła o randze miasta i jego znaczeniu w handlu. Ratusz był zamkiem miejskim, rywalizował z wieżami kościelnymi oraz zamkami senioralnymi. Na ścianie ratusza mieściły się miejsca wykonywania kar. Miasta pobierały podatki od działalności wszelkiego rodzaju jatek, banków (bud kupieckich). W Krakowie funkcjonował oddzielny budynek do ważenia miedzi. Wykształciły się określone mechanizmy handlu. Nastąpił rozwój księgowości i działalności kancelaryjnej, rozwój mechanizmów finansowych. Powstawały kupieckie księgi handlowe. Każdy kupiec prowadził swój bilans. Na przełomie XV i XVI wieku wykształcił się bilans podwójny składający się z aktywów i pasywów (zobowiązań długoterminowych, weksli). W XIII wieku transakcje zapisywano sporadycznie. Weksle wykształciły się w XV wieku i były to głównie weksle własne, czyli zobowiązania kupca do zapłacenia przez niego określonej kwoty. Weksle trasowane były poleceniem zapłaty przez wystawcę. Wystawca mógł nakazać płatność określonej spółce handlowej w innym mieście. Weksle żyrowane były papierami dłużnymi. Można było nimi handlować i dowolnie obracać. Powstawały i ewoluowały kontory wymiany, inwestycje kapitałowe i renty. Zabezpieczeniem majątku były nieruchomości winnice, zakłady przemysłowo-rzemieślnicze, folwarki, młyny. Nieruchomości były jednak zasobem ograniczonym. Poza tym kupcy chcieli prowadzić działalność przynoszącą stały zysk. Taką działalnością było pobieranie rent. 19

20 W okresie koniunktury wycofywano kapitał z rynku i pożyczano miastu. Miasto zobowiązywało się wtedy do zapłaty określonego procentu renty kupcowi lub cechowi. Rentami handlowano. Renty były dożywotnie lub dziedziczne, aż do ich wykupu. Pożyczki były oprocentowane od 8 do 12 procent w skali ogólnej. Funkcjonowały też pożyczki oprocentowane 20-30%. Pod koniec średniowiecza rosło znaczenie grup pożyczających pieniądze na procent. W Rostocku i Greifswaldzie pod koniec XIV wieku powstały dwa uniwersytety, które odgrywały najważniejszą rolę w kształceniu kupców hanzeatyckich. Były to jednak uniwersytety niszowe w skali Europy. Spółki były stowarzyszeniami krótkotrwałymi, a bractwa były stałymi stowarzyszeniami posiadającymi majątek. 50% obrotu stanowił handel rentami. 40% wydatków przeznaczano na żywność, a resztę na zakup budynków, interesy handlowe, wewnętrzny zarząd, świadczenia dożywotnie, np. dla wdów. Istniały bractwa św. Mikołaja, Jerzego, Marcina. Realizowały one także funkcje kulturowe. Bractwa wykształciły kulturę opierającą się na powszechnej znajomości pisma, powiązaniach z kościołem, 90% kartuzji w Kartuzach była finansowana przez mieszczan gdańskich. Nadwyżki kapitałowe przeznaczano na inwestycje w nieruchomości oraz donacje kościelne. Mieszczanie dążyli do potwierdzenia poziomu konsumpcji, na którym żyli. Rozwijały się szlaki morskie i drogi. Miasta dbały o utrzymanie drogi i zapewnienia na nich bezpieczeństwa. Pokój drogowy był bardzo istotny. Miasta dzieliły między siebie nadzór nad drogami. Miasta nadrzeczne regulowały funkcjonowanie szlaków rzecznych. Gdańsk i Braniewo kontrolowało swoje odcinki rzek. Miasta nadmorskie utrzymywały porty. Transport morski podrażał towar o 50-60%, a transport lądowy podrażał towar od 50% do 200% w zależności od odległości. Rozwój szlaków handlowych wiązał się ze stabilizacją systemów państwowych. Dążono do ograniczania ceł poszczególnych miast oraz księstw. Cła i myta były głównym źródłem dochodu książąt. Transport lądowy odbywał się głównie na wozach. Handel obnośny miał jedynie charakter lokalny. W transporcie lądowym duży udział miał też przepęd bydła, głównie ze wschodu na zachód Europy. Transport lądowy odbywał się na mniejszą skalę niż morski. Wóz mógł pokonać km dziennie. Podobne odległości dzienne pokonywały statki. W późnym średniowieczu coraz większą rolę zaczęły odgrywać statki o konstrukcji skorupowej koggi. Były to statki o małej ładowności. Od XIV wieku statki budowano już w konstrukcji szkieletowej. Statki miały żagle prostokątne. Uzależnione były od prądów morskich i wiatrów. Dopiero wprowadzenie karaki i karaweli z żaglem trójkątnym dzięki zwiększeniu kontaktów ze światem arabskim umożliwiło sprawną żeglugę pod wiatr. Statki nigdy nie pływały puste. W 1602 po raz pierwszy cegła holenderska trawiła do Gdańska. Pełniła ona głównie funkcję balastu. Podobną rolę pełniła ceramika na pokładach statków. Na statkach przewożono także drewno, zboże. Rozwijała się również żegluga rzeczna. Po transporcie, po spłynięciu do Gdańska, barki rozbierano. 20