NIEPOKOJĄCE TENDENCJE W WYKORZYSTANIU ZIEMI ROLNICZEJ WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ

Transkrypt

1 NIEPOKOJĄCE TENDENCJE W WYKORZYSTANIU ZIEMI ROLNICZEJ WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ Jerzy Wilkin Wydział Nauk Ekonomicznych UW i Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

2 Wielkość użytków rolnych w skali globalnej (wg FAO, 2007) Grunty rolne (arable land): Łąki i pastwiska: 1530 mln ha 3374 mln ha Użytki rolne w Polsce: 16 mln ha (0,3% u.r. świata) Szacuje się, że do 2030 r. potrzebne będzie dodatkowo mln ha na cele żywnościowe i mln ha na produkcję biopaliw

3 Ziemia rolnicza jako dobro wielofunkcyjne Podstawowy czynnik produkcji rolniczej Dobro środowiskowe Źródło zaopatrzenia w energię Źródło kultury (agricultura) Dobro rynkowe (?) Kapitał (?) Przestrzeń rekreacyjna i mieszkaniowa Wartość sentymentalna i symboliczna Powiązania, komplementarność i konkurencyjność w/w funkcji

4 Karl Polanyi: rynek a ziemia Uważał on, że ziemia, praca i pieniądz nie są dobrami rynkowymi, bowiem mają do spełnienia inną rolę niż typowe dobro rynkowe: Wyłączenie ziemi z rynku prowadzi do włączenia jej w określone instytucje, takie jak gospodarstwo rolne, spółdzielnia, fabryka, miasto, szkoła, kościół, park, rezerwat przyrody i tak dalej. Niezależnie od tego, jak rozpowszechniona będzie prywatna własność gospodarstw, umowy dotyczące tytułu prawnego do ziemi będą musiały określać jedynie kwestie dodatkowe, ponieważ kluczowe elementy zostały wyjęte spod jurysdykcji rynku. (Wielka transformacja, 2010, s. 298)

5 Kurczenie się obszaru ziemi rolniczej w Polsce Powierzchnia użytków rolnych w latach : , 4 mln ha ,8 mln ha ,8 mln ha ,9 mln ha ,5 mln ha W okresie po II wojnie światowej ubyło w Polsce około 5 mln ha. Jest to więcej niż pow. U.R. w Czechach i 2,5 razy tyle U.R. ile ma Holandia

6 Gdzie ziemi rolniczej ubywa najbardziej? Lata 1990(93)-2008, wybrane kraje Estonia -41,6% Łotwa -27,9% Irlandia -25,6% Polska -14,0% Niemcy -6,2% Francja -4,2% W. Brytania -4,2% Czechy -1,0% Najszybciej ubywa ziemi rolniczej w krajach postsocjalistycznych. Wyjątkiem są Czechy

7 Ewolucja funkcji i wartości ziemi Ziemia rolnicza: Zasób naturalny zasób produkcyjny zasób kulturowy zasób kapitałowy - Regres wartości pozakomercyjnych związanych z ziemią - Wartość ziemi jako wynik decyzji politycznych regulacja rynku ziemi i wspieranie rolnictwa (ilustracja poniżej)

8 Dlaczego znaczenie ziemi rolniczej spada, a jej cena rośnie? Przypadek Polski Cena ziemi w PLN Cena ziemi w Euro Cena sprzedaży ziemi z Zasobu S.P. Wartość produkcji rolniczej

9 Kapitalizacja ziemi rolniczej Wzrost ceny ziemi rolniczej w Polsce (i w większości innych krajów UE) nie wynika z rosnącego zaangażowania tego czynnika w produkcję rolną, ale jest przede wszystkim rezultatem kapitalizacji, na którą wpływają płatności bezpośrednie. Korelacja między cenami ziemi a płatnościami bezpośrednimi jest bardzo silna. Ceny ziemi rolniczej w Polsce rosły w latach średnio w tempie 7% rocznie, a po wejściu Polski do UE wskaźnik ten wzrósł do ok. 40%. Zjawisko to ma niekorzystny wpływ na rozwój rolnictwa, poprawę struktury gospodarstw i racjonalne wykorzystanie ziemi rolniczej.

10 Nowe zjawiska kształtujące wartość i wykorzystanie ziemi rolniczej Globalizacja, otwieranie się gospodarek, liberalizacja handlu; Asymetria siły: wielkie korporacje vs. rozdrobnione rolnictwo; Wzrost spekulacji na rynkach ziemi i na międzynarodowych rynkach produktów rolnych; Land grabbing nowa forma imperializmu ekonomicznego w odniesieniu do ziemi i rolnictwa; Wzrost wykorzystania ziemi na produkcje biopaliw; Stosunek do ziemi nowa forma barbarzyństwa.

11 Land grabbing and land abandonment niepokojace zjawiska w gospodarowaniu ziemią Land grabbing zawłaszczanie (grabież) ziemi rolniczej w krajach ubogich na potrzeby krajów bogatszych i korporacji ponadnarodowych. Przedmiotem transakcji są duże obszary ziemi rolniczej (1-500 tys. ha), zwłaszcza w krajach afrykańskich, w Ameryce Południowej, na Ukrainie i w Kazachstanie. Land abandonment porzucanie ziemi rolniczej. Ziemia rolnicza przestaje służyć celom rolniczym. W UE zjawisko to jest najbardziej nasilone w Szwecji, Finlandii, Estonii, Hiszpanii, Grecji, Irlandii i we Włoszech. Zjawisko to nasila się także w Rumunii. W Polsce występuje ono głównie na obszarach o trudnych warunkach gospodarowania, na tzw. ścianie wschodniej i w pobliżu dużych miast. Land abandonment jest przejawem niesprawności Wspólnej Polityki Rolnej.

12 Land grabbing W latach w krajach rozwijających się zjawisko land grabbing objęło powierzchnię 227 mln ha (odpowiada to w przybliżeniu powierzchni Europy Zachodniej). Proces ten uległ przyspieszeniu po kryzysie żywnościowym (Oxfarm 2011) Główne, negatywne skutki tego zjawiska to: - pozbawianie źródeł utrzymania ubogiej ludności rolniczej i konieczność masowych przesiedleń; - wzrost ceny ziemi i nasilenie spekulacji ziemią; - wpływ na stan środowiska; - ograniczenie suwerenności mieszkańców danych obszarów; uważa się land grabbing za przejaw neokolonializmu.

13 Głód ziemi i porzucanie ziemi Porzucanie ziemi (land abandonment), to wyłączanie ziemi rolniczej z użytkowania rolniczego ze względu na relatywnie niską dochodowość produkcji rolnej. Jest to nadal ziemia rolnicza, ale nie wykorzystywana dla celów rolniczych. Z czasem traci ona walory użytku rolnego. Zjawisko to występuje zwłaszcza w regionach gdzie pojawiają się bardziej konkurencyjne miejsca pracy i źródła dochodów. Przykładem są bogate kraje północnej Europy i turystycznie atrakcyjne regiony południowej Europy, a także obszary o trudnych warunkach gospodarowania rolniczego. Porzucaniu ziemi w jednych regionach towarzyszyć może głód ziemi w innych regionach. Jeszcze ostrzej widoczne jest to w skali globalnej.

14 Transformacja systemowa a ubytek ziemi rolniczej Na początku okresu transformacji gospodarowanie gruntami rolniczymi było bardzo liberalne a koszty przekształcania tej ziemi na cele nierolnicze bardzo niskie. W efekcie takiej polityki ziemiochłonność PKB była wtedy wysoka. Wytworzenie PKB o wartości 1 mln USD wymagało wyłączenia ponad 30 ha gruntów rolnych. Po wprowadzeniu ustawy o ochronie gruntów rolnych (1995 r.) wskaźnik ten spadł do 3 ha w 1997 r., a następnie wzrósł do 6,3 ha w 2007 r. (Bernaciak 2009, s. 232). Ubytek ziemi prawie we wszystkich krajach postsocjalistycznych jest bardzo wysoki. Na niekorzystne i niepokojące tendencje w wykorzystaniu ziemi rolniczej w Polsce znaczący wpływ ma także chaotyczne i nieracjonalne zagospodarowanie przestrzenne kraju oraz struktura gospodarstw rolnych.

15 Główne zadania związane z wykorzystaniem ziemi rolniczej - zachować ziemię rolniczą dla rolnictwa dla dobra obecnego i przyszłych pokoleń; szansą jest tu uświadomienie i docenienie wielofunkcyjności rolnictwa, w tym pozakomercyjnych jego funkcji; - dowartościować znaczenie ziemi rolniczej w kształtowaniu tożsamości i charakteru obszarów wiejskich; - przywrócić znaczenie ziemi rolniczej i pracy na roli kulturze lokalnej, narodowej i ogólnej; - w polityce rolnej zwiększyć znaczenie badań, osiągnięć nauki i racjonalności, kosztem populizmu, mitów i interesów wąskich grup lobbingowych; - ochrona i racjonalne wykorzystanie tego cennego i wielofunkcyjnego zasobu, jakim jest ziemia rolnicza, wymaga dość radykalnego zreformowania Wspólnej Polityki Rolnej i powiązanych z nią polityk krajowych. Obecnie jest to zaniedbany element tej polityki.

16 Dziękuję Państwu za uwagę!