CHARAKTERYSTYKA GĘSICH JAJ WYLĘGOWYCH

Transkrypt

1 CHARAKTERYSTYKA GĘSICH JAJ WYLĘGOWYCH Celem użytkowania gęsi reprodukcyjnych jest uzyskanie od tych ptaków możliwie największej liczby jaj, charakteryzujących się wysoką wartość biologiczną zapewniającą dobrą wylęgowość pełnowartościowych piskląt. Od kilku lat szacuje się, że w naszym kraju utrzymuje się około 260 tysięcy gęsi reprodukcyjnych i około 70 tysięcy gąsiorów, a zakłady wylęgowe poddały inkubacji średnio nieco ponad 7 mln jaj gęsich (Krajowa Rada Drobiarska - Izba Gospodarcza, 2009, 2013). Obecnie w naszym kraju ponad 95% pogłowia gęsi stanowi rasa biała kołudzka, która stopniowo wypierała z chowu i hodowli regionalne, krajowe rasy i odmiany gęsi. Najwięcej stad rodzicielskich znajduje się w województwach: wielkopolskim - 38,7% i kujawsko-pomorskim - 23,5%. Łącznie populacja stad rodzicielskich w tych dwóch województwach wynosi 62,2%, pozostałe stada (37,8%) są rozproszone w dziesięciu województwach. W okresie reprodukcji samice gęsi składają średnio od 55 do 70 jaj. Jaja te przeznacza się w zasadzie wyłącznie do wylęgu i tylko w wyjątkowych sytuacjach, inaczej niż w niektórych krajach azjatyckich, wykorzystuje się je do celów spożywczych. Przeciwwskazaniem do wykorzystywania tych jaj do celów konsumpcyjnych jest dość rozpowszechniona opinia, że u drobiu wodnego salmonelloza występuje częściej niż u drobiu grzebiącego. Należy podkreślić, że obecnie, przy obowiązującym nadzorze weterynaryjnym ferm, jest to twierdzenie nie prawdziwe, a jaja gęsie są produktem bezpiecznym. W związku z tym mogą być spożywane, o ile ich smak i zapach, różny niż jaj kurzych, odpowiada konsumentowi. Jaja gęsie zawierają dużo tłuszczu, mają oleisty smak, dlatego najczęściej wykorzystuje się je do wypieków. Podobnie jak kacze są dość pożywne, ale ciężkostrawne. Badania krajowe wykazały, że skład chemiczny, głównie zawartość białka i tłuszczu surowego jaj zależy m.in. od pochodzenia gęsi. Do lat 60-tych ubiegłego stulecia głównym sposobem otrzymywania piskląt gęsich były w Polsce lęgi naturalne. Jednakże intensywny rozwój produkcji gęsi zmobilizował naukowców i praktyków do badań nad doskonaleniem i wprowadzeniem na szeroką skalę techniki sztucznych lęgów. Ich rezultaty zależą od wartości biologicznej jaj oraz od czynników mających wpływ na rozwój zarodka w okresie inkubacji, a także od warunków w jakich znajdowały się jaja od momentu zniesienia do momentu umieszczenia ich w aparacie wylęgowym. Liczne badania krajowe i zagraniczne 8

2 wskazują, że o przydatności jaj do wylęgu i ich wartości biologicznej decydują czynniki genetyczne (pochodzenie ptaków) i szeroko pojmowane czynniki środowiskowe. Masa jaj gęsich waha się od 150 do 210 g, średnia ich długość wynosi od 85 do 95 mm, szerokość od 56 do 63 mm, indeks kształtu %, a grubość skorupy około 0,5-0,6 mm. Skład morfologiczny jaj gęsich jest taki sam jak jaj innych gatunków drobiu, różni się jedynie zawartością tych składników w masie jaja. Do najważniejszych czynników wpływających na cechy jaj są genotyp gęsi, ich wiek, żywienie, stosowany rodzaj programu świetlnego, kolejne tygodnie sezonu nieśnego i zdrowotność stada. Jaja wylęgowe podlegają ocenie cech zewnętrznych. Najważniejszymi cechami jaj na podstawie których kwalifikuje się je do inkubacji są: masa, kształt, budowa i stan skorupy jaj. Prawidłowa budowa jaja jest bowiem podstawowym warunkiem uzyskania odpowiednich wyników lęgów (Chen i in., 2003; Adamski, 2004; Kłos i in., 2008). W tabeli 1 przedstawiono wielkość i kształt jaj wylęgowych, uzyskanych w stadzie reprodukcyjnym w okresie czterech kolejnych sezonów reprodukcji. Jaja przeznaczone do wylęgu powinny spełniać kryteria zawarte w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej nr 451 z dnia 20 kwietnia 1991 roku, dotyczące materiału biologicznego wykorzystywanego w rozrodzie zwierząt gospodarskich (Badowski, 2004). Gęsie jaja przeznaczone do wylęgu, zgodnie z cytowanym rozporządzeniem, powinny pochodzić od rodów wpisanych do ksiąg zwierząt hodowlanych albo od zestawów dwurodowych (samiec W33 i samica W11) wpisanych do rejestrów. Masa gęsich jaj wylęgowych powinna wynosić od 130 do 210 g (Badowski, 2004). Jaja przeznaczone do wylęgu nie mogą być zdeformowane, z wadami lub zanieczyszczone. Jaja powinny mieć czystą, mocną, gładką skorupę oraz wyraźnie zaznaczone oba bieguny (tępy i ostry). Ponadto jaja wylęgowe powinny odznaczać się wysokim wskaźnikiem zapłodnienia i prawidłową zawartością związków odżywczych, zapewniających wystarczającą ilość składników, potrzebnych dla rozwijającego się zarodka (Książkiewicz, 2010). Gęsi stad rodzicielskich (reprodukcyjne) użytkuje się przez cztery lata, a produkcja jaj ma charakter sezonowy i trwa najczęściej od stycznia lub lutego do końca czerwca. Ptaki rozpoczynające pierwszy sezon nieśności powinny Tabela 1. Wielkość i kształt jaj wylęgowych gęsi (Biesiada-Drzazga, 2012) 10

3 być w wieku co najmniej 8 miesięcy. Młodsze nioski nie są jeszcze prawidłowo wyrośnięte, a zbyt wcześnie rozpoczęta nieśność może zahamować ich rozwój somatyczny. Niedostatecznie rozwinięte nioski w kolejnych latach użytkowania nie złożą liczby jaj, charakterystycznej dla danej rasy czy rodu. Dlatego też można przyjąć, że optymalne terminy zakupu piskląt na stado reprodukcyjne mieszczą się od początku marca do połowy maja. W pierwszym roku użytkowania nioski znoszą jaja mniejsze, o masie od 120 do 180 g. W kolejnych tygodnia tego sezonu masa znoszonych jaj zwiększa się, osiągając najwyższą wartość pod koniec sezonu nieśnego (Badowski, 2004). W kolejnych latach gęsi znoszą jaja cięższe (nawet powyżej 200 g). Drugi rok produkcji jest zwykle najlepszy, a średnia liczba jaj uzyskanych od nioski może dochodzić do sztuk, z czego około 60-70% stanowią jaja przydatne do wylęgu. W drugim i dalszych sezonach nieśności (gęsi kilkuletnie) gęsi znoszą jaja najcięższe w pierwszych tygodniach sezonu nieśności (styczeń, luty), kiedy to nioski dysponują dużym zapasem materiałów przeznaczonych do tworzenia jaj. W kolejnych tygodniach średnia masa jaj maleje, osiągając najmniejszą wartość w ostatnich tygodniach sezonu (czerwiec, lipiec). Kształt jaja określany za pomocą indeksu ma istotne znaczenie dla jaj wylęgowych. Prawidłowy kształt jaja warunkuje bowiem właściwy rozwój zarodków i piskląt w okresie inkubacji. Powszechnie uważa się, że lepszą wylęgowość uzyskuje się w przypadku jaj okrągłych. Pakulska i in. (2003) na podstawie przeprowa- Tabela 2. Wybrane cechy jaj wylęgowych w drugim sezonie nieśności gęsi (Koncerewicz, 2013) 12

4 JAJA I PTAKI HODOWLANE dzonych badań wykazała lepsze zapłodnienie jaj i wylęg piskląt gęsich z jaj zaokrąglonych, o większym indeksie kształtu. Jaja uzyskiwane w pierwszych 2-3 tygodniach nieśności gęsi, niezależnie od wieku stada, mają kształt bardziej wydłużony, a w szczycie nieśności są zazwyczaj bardziej pękate. Według Szczerbińskiej (1997) kształt jaja wpływa na wskaźniki wylęgowości, gdyż warunkuje prawidłowe ułożenie zarodka. Pogorszenie wylęgowości następuje wtedy, gdy indeks kształtu znacznie odbiega od średniej charakterystycznej dla gatunku. Cytowana autorka podaje, że jaja wydłużone, spłaszczone czy kuliste stanowią problem przy nakładaniu ich na tace aparatu wylęgowego. W jajach o kształcie kulistym trudniej ustalić koniec tępy, toteż mogą być one układane w inkubatorze komorą powietrzną do dołu, co zmniejsza szanse na wyklucie piskląt. Z kolei w jajach wydłużonych zarodki mogą mieć problem z właściwym ułożeniem się podczas przechodzenia z pozycji poprzecznej na podłużną. W tabeli 2 zestawiono wartości średnie wielkości i kształtu oraz masy składników morfologicznych jaj składanych przez dwuletnie gęsi w kolejnych miesiącach nieśności. W tym czasie zaobserwowano stałe zmniejszanie się masy składanych przez gęsi jaj z 202,7 g w lutym do 181,2 g w czerwcu. Badowski (2009b) obserwując zmiany masy jaj wylęgowych w ciągu sezonu zauważył swoistą dynamikę, szczególnie dla jaj od gęsi dwuletnich. Średnia masa jaja na początku sezonu jest największa i z reguły przez pierwszych pięć tygodni przekracza średnio 200 g. W ciągu następnych tygodni stopniowo się zmniejsza, by w ostatnich dniach nieśności osiągnąć masę około 177 g. Mniej dynamiczne zmiany charakteryzują średnią masę jaj od gęsi jednorocznych. Można jedynie wskazać na nieco mniejszą masę jaj na początku sezonu niż na końcu. Spostrzeżenie to stwierdzone u gęsi dwuletnich znajduje potwierdzenie w badaniach Koncerewicza (2013), choć w końcu sezonu jaja okazały się nieco większe (powyżej 180 g). W badaniach cytowanego wyżej autora wraz ze zmniejszaniem się w kolejnych tygodniach nieśności masy składanych przez gęsi jaj, malała też ich masa składników morfologicznych - skorupy z 26,8 do 21,0 g, białka ze 106,0 do 96,4 g, a żółtka z 71,5 do 63,8 g. Masę jaja wyznacza przede wszystkim masa białka, natomiast żółtko i skorupa wpływają na nią w mniejszym stopniu. W wielu badaniach udowodniono, iż najlepsze rezultaty wylęgowości uzyskuje się z jaj o średniej masie. Jaja o nieodpowiedniej masie mają najczęściej wadliwy stosunek żółtka do białka. Z małych jaj może także intensywniej parować woda i w związku z tym występuje nadmierne zagęszczenie ich treści i trudności z przyswojeniem przez zarodek składników pokarmowych. Oceniając jaja wylęgowe należy zwrócić szczególną uwagę na skorupę jaja. Pełni ona podstawową funkcję w wymianie gazowej, ochronie rozwijającego się zarodka oraz dostarczaniu mu wapnia do budowy kośćca (Rosiński, 2000). Trzeba wskazać na niezmiernie ważną rolę skorupy w procesie lęgu. Dzięki zawartym w niej porom zapewnia ona wymianę gazową między treścią jaja a środowiskiem zewnętrznym oraz umożliwia oddychanie zarodkowi podczas inkubacji. Według niektórych autorów grubość skorupy jaj kurzych wynosi od 0,25 do 0,45 mm i jest zróżnicowana na powierzchni skorupy. Najgrubsza strefa znajduje się w ostrym końcu jaja, średnia w tępym, a najcieńsza na obwodzie jaja w osi krótkiej. Grubość skorupy uwarunkowana jest genetycznie, ale czynniki środowiskowe mogą i wpływają na jej grubość. Średnia grubość skorupy dwuletnich gęsi białych kołudzkich w ostrym końcu jaja wynosi średnio 0,530-0,550 mm, w tępym końcu 0,515-0,525 mm, a w środkowej części 0,547-0,555 mm. 13

5 Badania Dohnal i in. (1990) wskazały na istnienie zależności między wskaźnikiem wylęgu piskląt a grubością i wytrzymałością skorupy. Jak podają Arad i Marder (1982) oraz Christensen (1983), po przeprowadzeniu badań na jajach kurzych, indyczych i gęsich okazało się, że z jaj o grubszej skorupie osiąga się lepsze wyniki wylęgowości niż z jaj o cieńszej skorupie. Mówiąc o jajach wylęgowych nie sposób nie wspomnieć, że samo jajo posiada wiele mechanizmów obronnych, chroniących je przed niekorzystnymi warunkami otoczenia, głównie przed wnikaniem drobnoustrojów. Należą do nich: w treści jaja, szczególnie w białku znajdują się substancje obronne, chroniące przyszły zarodek przed zakażeniem; są to lizozym, awidyna, konalbumina, nystatyna, ovo mukoid; białko gęste hamuje przesuwanie się bakterii w kierunku żółtka dzięki swojej kleistości, natomiast białko chalazo twórcze stanowi barierę mechaniczną; błona witelinowa żółtka, zawierająca w suchej masie aż 30% lizozymu (Trziszka, 1994; Trziszka i Kopeć, 1997). Wylęg piskląt gęsich następuje po 29 dobach inkubacji tj. w 30 dobie lęgu. Do końca 30 doby inkubacji wylęga się od 88 do 99% wszystkich piskląt mających się wykluć z wylęgu. Klucie rozpoczyna się przebiciem skorupy jaja w okolicy tępego bieguna i okrojeniem jej na długości 60-70% obwodu jaja. Następnie pisklę odchyla odciętą część skorupy na tępym biegunie jaja i uwalnia się opuszczając skorupę (Badowski, 2008). Jaja o wysokiej wartości biologicznej oraz prawidłowo przeprowadzona inkubacja pozwala na uzyskanie pełnowartościowych piskląt. Powinny one odpowiadać polskiej normie nr PN- R z dnia 12 stycznia 1998 roku. Zgodnie z cytowaną normą pisklęta gęsie powinny charakteryzować się następującymi cechami: masa ciała od 80 do 140 g, puch gęsty, o jedwabistym połysku, najdłuższy na ogonie i okolicy łopatkowej, międzyłopatkowej oraz biodrowej, umaszczenie puchu różnicujące płeć: samce zdecydowanie żółte, samice z przewagą szaro-zielonego umaszczenia w strefach widocznych z góry, barwa dzioba, skóry, skoków, palców i błon pławnych różowo-pomarańczowa, nigdy ciemno-szara czy czarna, oko czyste o delikatnie pofałdowanych, nagich krawędziach powiek, dziób w miejscu wyrostka dziobowego ciemny, zwykle barwy brązowej, rzadko jaśniejszy niż reszta dzioba, barwa tęczówki oka szaro-niebieska, źrenica czarna, postawa ciała zdecydowanie stabilna w stosunku do podłoża, kończyny szeroko rozstawione. Dr hab. Barbara Biesiada-Drzazga prof. nadzw. Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach 14