Ó TY KRZY I NIE TYLKO CZYLI O AMUNICJI CHEMICZNEJ I WOJNY ŒWIATOWEJ

Transkrypt

1 Ó TY KRZY I NIE TYLKO CZYLI O AMUNICJI CHEMICZNEJ I WOJNY ŒWIATOWEJ Pp³k (e.) Andrzej K. LEOSZ M&M ODCINEK 3. Cz. I Ka dy, kto w szkole œredniej wyszed³ poza kanony obowi¹zkowej lektury, zna publicystê i pisarza okresu II Rzeczpospolitej Andrzeja STRUGA 1. Jedna z jego powieœci zwi¹zana z I Wojn¹ Œwiatow¹ nosi tytu³ ó³ty krzy, ale ju ma³o kto wie, e Strug tytu³ powieœci zaczerpn¹³ z oznakowania niemieckiej amunicji chemicznej stosowanej podczas I WŒ. Pod jej koniec, pociski artyleryjskie elaborowane œrodkiem o dzia³aniu podstêpnym, parz¹cym, trwa³ym, a maska nie jest ochron¹ wystarczaj¹c¹ (wg B. Sypniewskiego), by³y znakowane ó³tym krzy em na korpusie. Poniewa nie tak dawno minê³a 90-ta rocznica zakoñczenia I Wojny Œwiatowej, a ostatnio natkn¹³em siê na artyku³ o nieznanych polskich pisarzach okresu miêdzywojennego, sta³o siê to przyczynkiem, e w³aœnie w tym odcinku M&M myszkujemy po meandrach historii broni masowego ra enia z jej pierwszego i chyba najwiêkszego okresu stosowania. Bo broñ gazowa, jak wówczas j¹ nazywano by³a u ywana w I Wojnie Œwiatowej przez obie strony walcz¹ce, Pañstwa Centralne oraz Ententê i pañstwa z ni¹ sprzymierzone. Znamienna jest, powszechna nieomal znajomoœæ u ycia gazów bojowych w tym okresie w postaci ataków falowych, a zw³aszcza znany jest pierwszy taki niemiecki atak chlorem pod Ypres z r. straty wynios³y 5000 zmar- ³ych i pora onych. Niestety, po przesz³o dwu latach ta belgijska miejscowoœæ znowu zapisa³a siê na kartach historii I WŒ. Od nocy z 12 na 13 lipca 1917 r. przez 10 kolejnych dni, niemiecka artyleria wystrzeli³a na pozycje anglo- -francuskie ponad milion pocisków chemicznych o ³¹cznej zawartoœci 2500 Mg œrodka truj¹cego. Tylko pierwszej nocy straty angielskie wynios³y ok pora- onych. Jak wiemy, u yty wówczas po raz pierwszy, nowy bojowy œrodek truj¹cy (BŒT) zosta³ nazwany przez francuzów mianem yperite (iperyt) od nazwy miasta. To w³aœnie niemieckie pociski iperytowe nosi³y ó³ty krzy na korpusie! Amunicja Chemiczna I Wojny Œwiatowej Zgodnie z obecn¹ nomenklatur¹, amunicja chemiczna, to element systemu broni chemicznej s³u ¹cej do nêkania, obezw³adniania i eliminacji przeciwnika. Do amunicji chemicznej zalicza siê: pociski artylerii lufowej i rakietowej, g³owice bojowe rakiet, 1 A. Strug to pseudonim, w³aœciwe nazwisko Tadeusz GA ECKI ( ). 37

2 Rys. 1. Bomba do niemieckiego gwintowanego miotacza Livens a kal. 158 mm bomby, kasety lotnicze i lotnicze przyrz¹dy wylewcze (LPW), granaty rêczne, miny i fugasy chemiczne. Jak ³atwo zauwa yæ, wy ej przedstawiony podzia³ musi odbiegaæ od klasyfikacji amunicji chemicznej z okresu I WŒ czy okresu miêdzywojennego. W opracowaniach z tego okresu, a dotycz¹cych I WŒ spotykamy siê tylko z opisami stosowania BŒT w atakach falowych i u ywania artyleryjskiej amunicji chemicznej. W tym przypadku wyró nia siê, poza klasyczn¹ artyleri¹, tak e celowo konstruowan¹ artyleriê chemiczn¹ ; miotacze bomb gazowych i moÿdzierze. U ywano te rêcznych granatów gazowych. Rys. 2. Bomba do ciê kiego niemieckiego miotacza Livens a kal. 182 mm W tym okresie stosowano nastêpuj¹cy podzia³: pociski gazowe, pociski gazowo-krusz¹ce, pociski dymne, pociski zapalaj¹ce. W literaturze miêdzywojennej spotykamy ju opisy chemicznej amunicji lotniczej ( bomby gazowe, ampu³ki gazowe, LPW zwane tam rozpryskiwaczami lub rozpylaczami ) oraz min i granatów chemicznych. Ówczeœni autorzy podkreœlali celowoœæ i donios³e znaczenie cechowania jak to okreœlano amunicji chemicznej. Uwa ano, e system oznakowania musi byæ czytelny i odzwierciedlaæ rodzaj BŒT i budowê pocisku, bez wprowadzania nowych znaków konwencjonalnych co wi¹za³oby siê niepotrzebnym obci¹ aniem pamiêci dzia³onów i za³óg. Zgodnie stwierdzano, e takim wymogom odpowiada³o niemieckie i amerykañskie cechowanie pocisków chemicznych. Ponadto odzwierciedla³o taktyczn¹ klasyfikacjê BSCh, a tak e wskazywa³o na dzia³anie wybuchowe pocisku. Tak wiêc wracamy do g³ównego tematu. Na pierwszy ogieñ pójdzie amunicja armii Pañstw Centralnych 2, g³ównie niemieckiej z racji przodowania w wojnie gazowej na frontach i WŒ. Oznakowanie niemieckiej amunicji gazowej W pocz¹tkowym okresie stosowania pocisków z BŒT oznaczano je literami w zale noœci od u ytego œrodka (tab. 1), a bomby do miotaczy dodatkowo oznaczano bia³ymi lub ó³tymi pierœcieniami (tab. 2). Rêczne granaty gazowe by³y oznakowane literami podobnie jak pociski (tab. 3). Znakowanie pocisków do miotaczy i moÿdzierzy oraz rêcznych granatów pozosta³o w zasadzie niezmienione do 2 Autor nie znalaz³ w dostêpnej literaturze danych nt. amunicji chemicznej armii bu³garskiej i tureckiej. 38

3 Tab. 1. Oznakowanie niemieckich pocisków z ST w pocz¹tkowym okresie stosowania Lp. Symbol 1. Ni Dwuanizydyna 2 (Geschosse NI) dra ni¹ce T T B K C ST (nazwa niemiecka) dzia³anie Bromek ksylilu (Geschosse T) - ³zawi¹ce Chlorek benzylu (T-STOFF) ³zawi¹ce Bromoaceton (B-STOFF) ³zawi¹ce Mieszanina chloromrówczanów jedno-, dwu- i trójchlorometylowych (K-STOFF) dusz¹ce Bromek benzylu (CYKLIT) ³zawi¹ce Uwagi 1 Pierwsze 3 u ycie BŒT w I WŒ r. pod Neuve-Chapelle artyleria wystrzeli³a 3000 szt. 150 mm szrapneli wzbogaconych ST. Nipociski u yto tylko ten jeden raz. Pierwsze u ycie bojowe, r. w 150 mm pociskach gazowo-krusz¹cych pod Bolimowem. Sygnowane czarnym T na czarnej g³owicy, pociski by³y te nape³niane bromkiem benzylu (CYKLIT) pierwsze u. b r. w mieszaninie z T-Stoff. Pierwsze u ycie bojowe, r. w nawale artyleryjskiej. Sygnowane zielonym T na zielonej g³owicy, pociski by³y te nape³niane mieszanin¹ bromku ksylilu i bromowanych ketonów. Pierwsze u ycie bojowe przez Francjê w lipcu 1915 r. w pociskach i granatach rêcznych. Pierwsze u ycie bojowe, r. w pociskach, bombach i miotaczach gazowych. Znakowano je tak e K ( ó³tym) na ó³tej g³owicy Pierwsze u ycie bojowe w r. 1 je eli nie podano w uwagach nazwy pañstwa (narodowoœci) to jako pierwsi u yli danego BST Niemcy 2 autor zastosowa³ w stosunku do wszystkich BST ówczesne nazewnictwo. Np. ten zwi¹zek chemiczny obecnie nosi nazwê; o-dianizydyna (niektóre Ÿród³a podaj¹, e u yto chlorowodorku dwuanizydyny). Wspó³czesne nazwy niektórych BST zosta³y przedstawione w tabeli 4b. 3 Ÿród³a amerykañskie podaj¹, e jako pierwsi w tej wojnie ST u yli Francuzi w sierpniu 1914 r. Strzelano z karabinów, granatami nasadkowymi (kal. 26 mm), elaborowanymi bromoacetonem. koñca dzia³añ wojennych za wyj¹tkiem niektórych bomb do niemieckiej wersji miotaczy Livens'a. W 1916 r. Niemcy elaboruj¹ pociski artyleryjskie BST o dzia³aniu dusz¹cym. Od lipca tego roku jest stosowana amunicja z dwufosgenem, a w grudniu na pozycje sprzymierzonych padaj¹ pociski z fosgenem. Od maja nastêpnego roku u ywana jest chloropikryna. Ten okres stosowania ww. ST nazywany jest Okresem Gazów Dusz¹cych dla odró nienia od poprzedniego, kiedy stosowano g³ównie lakrymatory (Okres Gazów zawi¹cych). Wszystkie pociski gazowe z tego okresu (OGD), bez wzglêdu na kaliber (77, 105, 150 i 210 [mm]) oraz zastosowany BST s¹ znakowane zielonym krzy em (rys. 3) bo zastosowania taktyczne i techniki strzelañ s¹ takie same. Pod koniec wojny (wrzesieñ 1918 r.) Niemcy zastosowali pociski gazowo-krusz¹ce kalibru 39

4 Lp. Symbol 1 1. B pierœcieñ C pierœcieñ D pierœcieñ 5. C pierœcieñ 6. D pierœcieñ Tab. 2. Oznakowanie bomb z ST do niemieckich miotaczy ST (nazwa niemiecka) dzia³anie Lekki miotacz 76 mm Bromek ksylilu (FLIEDERGAS) - ³zawi¹ce Mieszanina chloromrówczanów jedno-, dwu- i trójchlorometylowych (K-STOFF) dusz¹ce Fosgen (D-STOFF) dusz¹ce Dwufosgen (PERSTOFF) dusz¹ce i ³zawi¹ce Jak w bombie 76 mm poz. 2. Uwagi 2 Pierwsze u ycie bojowe w styczniu 1915 r. w pociskach artyleryjskich pod Bolimowem. Pierwsze u ycie bojowe, r. w pociskach, bombach i miotaczach gazowych. Pierwsze u ycie bojowe, r. w ataku falowym pod Wieltje w mieszaninie z chlorem. Pierwsze u ycie bojowe, r. w artyleryjskiej nawale ogniowej. Dane techniczne bomby; masa 4,3 kg, masa ³adunku krusz¹cego 32 g, masa ST ok. 0,8 kg Œrednie (158 mm) i ciê kie (170, 182 [mm]) miotacze B pierœcieñ 7. G 3 pierœcieñ Bromoaceton (B-STOFF) ³zawi¹ce Jak w bombie 76 mm poz. 3. Mieszanina chloropikryny (KLOP) z fosgenem (ok. 58%) lub dwufosgenem (ok. 42%) dusz¹ce i ³zawi¹ce Mieszanina iperytu (LOST) i chlorobenzenu (12%) parz¹ce i ogólnotruj¹ce Dwufenylolchloroarsyna (CLARK I) dra ni¹ce Mieszanina fosgenu (D- STOFF) i dwufosgenu (PER- STOFF) 40% Pierwsze u ycie bojowe przez Francjê w lipcu 1915 r. w pociskach i granatach rêcznych. Chloropikrynê jako 50% dodatku do chlorku sulfurylu w granatach rêcznych po raz pierwszy u yli Rosjanie r. pod Kumi³owem. Rys. 1. Pierwsze u ycie bojowe iperytu, 12/ r. w nawale artyleryjskiej pod Ypres. Œrodek truj¹cy by³ zawarty w kapsu³kach wielkoœci grochu. Pow³okê kapsu³ek stanowi³ mat. wybuchowy tetryl. Masy tetrylu i ST by³y sobie równe ok. 2,7 kg Pocz¹tkowo sam fosgen, a tak e mieszanina fosgenu i chloropikryny (KLOP) w stosunku 1 : 1. Pierwsze u ycie takich bomb, r. pod Flitsch nad Isonzo (front w³oski). Rys. 2. Dane techniczne bomby: 158 mm; masa 33,0 kg, masa ³adunku krusz¹cego 200 g, masa sorbentu (pumeks) 2,53 2,7 kg, masa ST ok. 6,6 kg (+), by³y (?) te (+), 170 mm; masa 37,5 do 38,8 kg, masa ³adunku krusz¹cego 64 g, masa ST ok. 12,5 kg, 182 mm; masa 26,4 30,0 kg, masa ³adunku krusz¹cego g (+) i 2,62 kg (+), masa ST 6,3 do 7,5 kg (+) i 2,62 kg (+) 40

5 c.d. Tab litery by³y malowane bia³¹ farb¹, a pierœcienie mia³y kolor bia³y lub ó³ty, 2 je eli nie podano w uwagach nazwy pañstwa (narodowoœci) to jako pierwsi u yli danego BST Niemcy, 3 niekiedy stosowano znakowanie dodatkowe poprzez malowanie, pomiêdzy pierœcieniem, a liter¹ zielonego krzy a, (rys. 1). 150 mm w których stosunek masy ST (fosgen) do materia³u wybuchowego wynosi³ 3 : 1. Pociski te oznaczane by³y podwójnym zielonym krzy em. Od znanej nawa³y artyleryjskiej pod Ypres (12/ r.) rozpoczyna siê Okres Iperytu. Pociski (pocz¹tkowo kalibru 77 i 105 [mm]) by³y sygnowane ó³tym krzy em (rys. 4). W czerwcu 1918 r. w pociskach iperytowych 150 mm zwiêkszono iloœæ materia³u wybuchowego do 1/3 objêtoœci aby zwiêkszyæ rozpylenie iperytu w powietrzu. Tak powsta³y pocisk gazowo-krusz¹cy (okreœlany te jako mg³awicowy) zosta³ oznaczony podwójnym ó³tym krzy em (rys. 5). Niemal jednoczeœnie z iperytem, latem 1917 r. Niemcy zastosowali inny, ST STERNIT 3 (dwufenylochloroarsyna). Pociski sternitowe by³y pociskami gazowo-krusz¹cymi, a rozpylony przez du y ³adunek krusz¹cy, sta³y ST przenika³ poch³aniacze ówczesnych masek. Pociski sternitowe by³y oznaczane niebieskim krzy em (rys. 6). Produkowano i stosowano je masowo. W okresie intensywnego ich u ycia, 3 4 Rys. 3. Niemiecki pocisk zielony krzy. Rys. 4. Niemiecki pocisk ó³ty krzy, kal. 170 mm Tab. 3. Oznakowania niemieckich granatów rêcznych z ST Lp. Symbol Typ 1 ST (nazwa niemiecka) dzia³anie 1. B Kul. Bromoaceton (B-STOFF) ³zawi¹ce 2. C Kul. Mieszanina chlorosiarczanu metylu (C-STOFF) i (5%) siarczanu dwumetylowego (D-STOFF) dra ni¹ce i ³awi¹ce 3. C Trz. Dwufenylolchloroarsyna (CLARK I) dra ni¹ce Uwagi 2 Pierwsze u ycie bojowe przez Francjê w lipcu 1915 r. w pociskach i granatach rêcznych. Pierwsze u ycie bojowe r. w pociskach artyleryjskich. (C-STOFF) Pierwsze u ycie bojowe przez Francjê w sierpniu 1915 r. w granatach i minach. (D-STOFF) Pierwsze u ycie bojowe r. w nawale artyleryjskiej. 1 typ granatu: Kul. kulisty, Trz. trzonkowy 2 je eli nie podano w uwagach nazwy pañstwa (narodowoœci) to jako pierwsi u yli danego BST Niemcy 3 Nazw¹ STERNIT, Niemcy okreœlali tak e trzy inne ST z grupy arsyn organicznych, pochodnych arsenowodoru tabela 4 b. 41

6 5 6 Ryc. 5. Mg³awicowy pocisk iperytowy podwójny ó³ty krzy, z materia³em wybuchowym w g³owicy Ryc. 6. Pocisk niebieski krzy, gazowo-krusz¹cy z materia³em wybuchowym umieszczonym osiowo liczba pora onych sternitami siêga³a 17% z ogólnej liczby pora eñ ŒT. Rodzaje i oznakowanie kolorowej amunicji artyleryjskiej, elaborowanej BŒT przedstawiono w tab. 4. Pewn¹ ciekawostkê (pocz¹tkowo) stanowi fakt, e pojemniki do tej amunicji (skrzynki amunicyjne, kosze transportowe) by³y odmiennie znakowane ni same pociski. Po dok³adnym zapoznaniu siê z tym zagadnieniem (tab. 4a), sprawa jest prosta. Mamy tu kolejny przyk³ad na legendarny niemiecki ordung. Znakowanie z u yciem prostych figur geometrycznych i barwnych krzy y oraz cyfr, pozwala na bezb³êdne rozpoznanie rodzajów amunicji i u ytego ST co w wojennym zamêcie logistycznym (wg obecnej terminologii) by³o nad wyraz wa ne. Podczas artyleryjskiej nawa³y pod Ypres, Niemcy u yli tak e znacznej liczby klasycznych szrapneli i granatów oraz w celu zamaskowania nowego ST (iperytu) pocisków z zielonym krzy em. Od tego momentu artyleria niemiecka stosuje jednoczeœnie, na ten sam cel, pociski elaborowane ró nymi rodzajami ST. Najczêœciej w jednej nawale s¹ stosowane pociski z zielonym i niebieskim krzy em. Tab. 4. Rodzaje niemieckich pocisków z BST po wprowadzeniu symboliki kolorowych krzy y Lp. Kaliber Budowa 1 ST 2 / Uwagi Oznakowanie [mm] Masa pocisku: 7,2 i 7,325 [kg] Masa mat. wybuchowego: 23 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 0,6 dm [mm] Masa pocisku: 15,27 i 16,01 [kg] Masa mat. wybuchowego: 23 i 55 [g] Iloœæ œrodka truj¹cego: 1,2 i 1,3 [dm 3 ] [mm] armaty [mm] ZIELONY KRZY na dnie pocisku i ma³y krzy t³oczony na g³owicy Masa pocisku: 17,5 kg Masa mat. wybuchowego: 63 i 90 [g] Iloœæ œrodka truj¹cego: 1,24 i 1,3 [dm 3 ] Masa pocisku: 41,6 kg Masa mat. wybuchowego: 62 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 3,73 dm 3 ST: mieszanina dwufosgenu (65%) i chloropikryny (35%). Zaprzestano produkcji we wrzeœniu 1918 r. ST: mieszanina dwufosgenu i chloropikryny w iloœciach zmiennych. Zakoñczono produkcjê we wrzeœniu 1918 r. ST: mieszanina dwufosgenu i chloropikryny w iloœciach zmiennych. Zaprzestano elaboracji we wrzeœniu 1918 r. ST: mieszanina dwufosgenu i chloropikryny w iloœciach zmiennych. Zaprzestano produkcji we wrzeœniu 1918 r. 42

7 c.d. Tab. 4. Lp. Kaliber Budowa 1 ST 2 / Uwagi [mm] Oznakowanie Masa pocisku: 120,07 kg Masa mat. wybuchowego: 920 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 9,9 dm 3 ST: mieszanina dwufosgenu i chloropikryny w iloœciach zmiennych. Zaprzestano produkcji we wrzeœniu 1918 r. ZIELONY KRZY 1. - na dnie pocisku i ma³y krzy t³oczony na g³owicy [mm] Masa pocisku:? Masa mat. wybuchowego: 23 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 0,6 dm [mm] [mm] Masa pocisku: 15,27 kg Masa mat. wybuchowego: 55 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 1,32 dm 3 Masa pocisku: 40,11 i 40,8 [kg] Masa materia³u wybuchowego: 62 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 3,5 i 3,9 [dm 3 ] [mm] Masa pocisku: ponad 100 kg Masa materia³u wybuchowego: 920 g Pojemnoœæ pocisku: 10,6 dm 3 ST: Bromoketony. Zaprzestano produkcji we wrzeœniu 1918 r. ST: Fenylodwuchlorokarbylamina. Zaprzestano elaboracji we wrzeœniu 1918 r. ST: Bromoketony i fenylodwuchlorokarbylamina. Czêœæ pociskow elaborowano chlorofenylokarbylamin¹ i wtedy korpus pocisku znakowano czarnym M. Produkcja do wrzeœnia 1918 r. ST: Fenylodwuchlorokarbylamina. Zaprzestano produkcji we wrzeœniu 1918 r. Oznakowanie ZIELONY KRZY 2. na dnie pocisku i ma³y krzy t³oczony na g³owicy [mm] Masa pocisku: 41,42 kg Masa materia³u wybuchowego: 62 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 3,17 dm [mm] Masa pocisku: ponad 116,5 kg Masa materia³u wybuchowego: 920 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 8,0 dm [mm] Masa pocisku: 15,52 kg Masa materia³u wybuchowego: 23 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 1,225 dm [mm] Masa pocisku: ponad 120,1 kg Masa materia³u wybuchowego: 920 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 9,5 dm 3 ST: Fosgen, dwufosgen i dwufenylochloroarsyna w ró nych proporcjach. Przestano stosowaæ w boju w po³owie 1918 r. ze wzglêdu na wiêksz¹ skutecznoœæ pstrego strzelania. ST: Fosgen, dwufosgen i dwufenylochloroarsyna w ró nych proporcjach. Stosowano jw. do po³owy 1918 r Oznakowanie ZIELONY KRZY 3. (wczeœniej: Ó TY KRZY 1.) na korpusie pocisku ó³ty krzy w zielonej obwódce lub zielony na dnie pocisku, na g³owicy dwa ma³e krzy e i rzymska jedynka (I) lub jeden ma³y krzy 12. ST: Mieszanina dwuchlorometyloarsyny i dwubromometyloarsyny oraz zamiennie dwuchlorometyloeter lub dodany do ww mieszanki. ST: Dwuchloroetyloarsyna, dwubromoetyloarsyna lub dwuchlorometyloeter albo ich mieszanina. 43

8 c.d. Tab. 4. Lp. Kaliber Budowa 1 ST 2 / Uwagi Oznakowanie [mm] Masa pocisku: 6,18 i 7,08 kg Masa mat. wybuchowego: 23 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 0,48 i 0,585 [dm 3 ] [mm] [mm] armaty [mm] i 170 [mm] armaty Masa pocisku: 15,485 kg Masa mat. wybuchowego: 23 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 1,2 dm 3 Masa pocisku:? Masa mat. wybuchowego: 63 g Pojemnoœæ pocisku: 1,37 dm 3 Masa pocisku: 40,5 i 40,6 [kg] Masa materia³u wybuchowego: 165 i 152 [g] Iloœæ œrodka truj¹cego: 3,62 i 2,7 [dm 3 ] Masa pocisku: 48,13 kg Masa mat. wybuchowego: 90 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 3,09 dm [mm] Masa pocisku: 116 kg Masa materia³u wybuchowego: 920 g Pojemnoœæ pocisku: 10,0 dm [mm] Masa pocisku:? Masa materia³u wybuchowego: 1560 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 9,15 dm 3 Oznakowanie Ó TY KRZY na dnie pocisku i dwa ó³te krzy e na korpusie. Dwa ma³e krzy e t³oczone na g³owicy [mm] Masa pocisku: 7,375 kg Masa mat. wybuchowego: 23 g Masa œrodka truj¹cego: 140 g [mm] 105 [mm] armaty Masa pocisku: 15,855 kg Masa mat. wybuchowego:? Masa œrodka truj¹cego: 370 g ST: Iperyt. Pocisk o masie 7,08 kg wycofano z elborowania ST we wrzeœniu 1918 r. ST: Iperyt. ST: Iperyt. ST: Iperyt. ST: Iperyt. ST: Iperyt. ST: Iperyt. NIEBIESKI KRZY na dnie pocisku i dwa niebieskie krzy e na korpusie. Trzy ma³e krzy e t³oczone na g³owicy 4 Masa pocisku:? Masa mat. wybuchowego:? Masa œrodka truj¹cego:? ST: Chlorodwufenyloarsyna lub cyjanodwufenyloarsyna. Produkowano 2 typy pocisków; K.Gr.16 - w u yciu do koñca wojny, L.F.K.Gr. - w u yciu do IX 1918 r. ST: Chlorodwufenyloarsyna lub cyjanodwufenyloarsyna albo mieszanina chlorodwufenyloarsyny i N-etylokarbazolu ST: Chlorodwufenyloarsyna lub cyjanodwufenyloarsyna. Typ pocisku: 10 cm Gr [mm] Masa pocisku:? Masa materia³u wybuchowego: 4225 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 1,0 dm 3 ST: Chlorodwufenyloarsyna lub cyjanodwufenyloarsyna. 44

9 c.d. Tab. 4. Lp. Kaliber Budowa 1 ST 2 / Uwagi [mm] Masa pocisku: 120 kg Masa materia³u wybuchowego:? Masa œrodka truj¹cego: 3850 g ST: Cyjanodwufenyloarsyna. Oznakowanie PODWÓJNY ZIELONY KRZY na dnie pocisku i dwa ma³e podwójne zielone krzy e na korpusie. Zielony krzy t³oczony na g³owicy [mm] Masa pocisku: 40,2 kg Masa materia³u wybuchowego: 1170 g Masa œrodka truj¹cego: 3220 g [mm] Masa pocisku:? Masa materia³u wybuchowego:? Masa œrodka truj¹cego:? Oznakowanie [mm] [mm] i 170 [mm] armaty Masa pocisku:? Masa materia³u wybuchowego:? Masa œrodka truj¹cego:? Masa pocisku: 39,8 kg Masa materia³u wybuchowego: 750 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 2,2 dm 3 Masa pocisku: 62,1 kg Masa mat. wybuchowego: 90 g Iloœæ œrodka truj¹cego: 4,44 dm [mm] Masa pocisku:? Masa materia³u wybuchowego:? Iloœæ œrodka truj¹cego:? ST: Fosgen czysty lub techniczny. ST: Fosgen czysty lub techniczny. Typ pocisku: 21 cm Gr.17 Nie ma dowodów na u ycie bojowe. PODWÓJNY Ó TY KRZY na dnie pocisku i dwa ma³e podwójne ó³te krzy e na korpusie. Dwa ma³e krzy e t³oczone na g³owicy. 6 ST: Iperyt. Typ pocisku: 10 cm L.F.H.Gr. ST: Iperyt. Pierwsze u ycie pocisków w czerwcu 1918 r. ST: Iperyt. ST: Iperyt. Typ pocisku: 21 cm Gr.17. Uwagi do tabeli: 1 - Je eli w opisie budowy pocisku, jego masy, iloœci materia³u krusz¹cego oraz iloœci ST wystêpuje wiêcej ni jedna wartoœæ oznacza to, e u ywano kilku typów z danego kalibru. Informacje s¹ w tej samej kolejnoœci dla poszczególnych danych. Pojemnoœæ pocisku by³a wiêksza od iloœci zawartego w nim ST œrednio o ok. 12%, przy wartoœciach granicznych: 4 i 19 [%]. Znak? oznacza brak danych. W takich przypadkach podano typ pocisku zgodnie z nomenklatur¹ niemieck¹. 2 - Obecne nazwy BST i ich wzory chemiczne przedstawiono w tabeli 4b. 3 - pierwsze u ycie pocisków zielony krzy 2. sierpieñ 1917 r. 4 - po raz pierwszy u yto pocisków niebieski krzy przeciwko pozycjom angielskim we Flandrii, w nocy 10/11 lipca 1917 r. pod Neuport. 5 - pierwsze zastosowanie pocisków podwójny zielony krzy we wrzeœniu 1918 r. 6 - pierwsze u ycie pocisków podwójny ó³ty krzy w czerwcu 1918 r. (wg innych Ÿróde³ by³ to marzec 1918 r.). Spowodowa³o to dwukrotny wzrost zejœæ œmiertelnych wœród bezpoœrednio pora onych do 5%. 45

10 Tab. 4a. Oznakowanie pojemników na amunicjê z BST Lp. Oznakowanie pocisku Oznakowanie pojemnika Uwagi 1. ZIELONY KRZY Bia³y krzy w czarnym kwadracie. 2. ZIELONY KRZY 1. Bia³y krzy w czarnym kwadracie. Na krzy u zielona cyfra ZIELONY KRZY 2. Bia³y krzy w czarnym kwadracie. Na krzy u zielona cyfra ZIELONY KRZY 3. Bia³y krzy w czarnym okrêgu. Na krzy u zielona cyfra Ó TY KRZY 1. W czarnym okrêgu ó³ty krzy z bia³ym ko³em w œrodku i wpisan¹ zielon¹ cyfr¹ Ó TY KRZY W czarnym okrêgu ó³ty krzy 7. NIEBIESKI KRZY W bia³ym trójk¹cie niebieski krzy. 8. PODWÓJNY ZIELONY KRZY 9. PODWÓJNY Ó TY W czarnym szeœcioboku KRZY podwójny ó³ty krzy. Poprzednio ó³ty krzy 1. PóŸniej zielony krzy 3. Brak danych. Mimo braku dowodów nale y przypuszczaæ, e by³y one sygnowane podobnie jak pojemniki na pociski z podwójnym ó³tym krzy em w czarnym szeœcioboku podwójny zielony krzy Rys. 7. Niemiecki pocisk dymny ze sta³ym œrodkiem dymotwórczym oznakowany bia³ym N. Rys. 8. Niemiecki pocisk dymny z ciek³ym œrodkiem dymotwórczym oznakowany czarnym N. Rys. 9. Fosforowy pocisk zapalaj¹cy z substancj¹ paln¹ umieszczon¹ w cylindrach. 46

11 Tab. 4b. Rodzaje BST stosowane w niemieckiej amunicji sygnowanej kolorowymi krzy ami Lp. 1 Nazwa BST Obecna nazwa chemiczna Wzór chemiczny Uwagi 2 1. Ketony bromowane Dimetylobromoketon Bromoetylometyloketon CH 3 -CO-CH 2 Br CH 3 -CO-C 2 H 4 Br Stosowano mieszaninê tych dwóch zwi¹zków. 2. Fosgen [tlenochlorek wêgla, ZUSATZ, D-ST- OOF] Dichlorek kwasu wêglowego COCl 2 Pierwsze u ycie bojowe, r. w ataku falowym pod Wieltje w mieszaninie z chlorem. 3. Dwufosgen [chloromrówczan trójchlorometylu PERSTOOF, GRÛNKREUZ] Ester trichlorometylowy kwasu chlorowêglowego ClCOOCCl 3 Pierwsze u ycie bojowe, r. w artyleryjskiej nawale ogniowej. 4. Chloropikryna [chloroform nitrowany, KLOP, GRÛNKREUZ-1] 5. Iperyt [beta-beta-dwuchloroetylenosulfina, SENFGAS, HUN- NSTOFF, GELB- KREUZSTOFF, LOST] Trichloronitrometan CCl 3 NO 2 Siarczek 2,2'- dichlorodietylowy S(CH 2 -CH 2 Cl) 2 Chloropikrynê jako 50% dodatku do chlorku sulfurylu w granatach rêcznych po raz pierwszy u yli pod Kumi³owem Rosjanie, r. Pierwsze u ycie bojowe iperytu, 12/ r. w nawale artyleryjskiej pod Ypres. 6. Dwufenylochloro -arsyna [BLAUKREUZSTO FF, CLARKE I, STERNIT] Difenylochloroarsyna (C 6 H 5 ) 2 AsCl Pierwsze u ycie przez artyleriê r. 7. Dwufenylocjanoarsyna [BLAUKREUZST OFF I, CLARKE II, STERNIT] Difenylocyjanoarsyna (C 6 H 5 ) 2 AsCN Pierwsze u ycie przez artyleriê pod Banzieres, r. 8. Dwuchloroetyloarsyna [GELBKREUTZ-1, GELBKREUTZ-3, STERNIT] 9. Dwubromoetyloarsyna [GELBKREUTZ-2, STERNIT] Etylodichloroarsyna C 2 H 5 AsCl 2 Etylodibromoarsyna C 2 H 5 AsBr 2 Pierwsze u ycie w pociskach i granatach rêcznych pod Moulin de Laffaux, r. 47

12 c.d. Tab. 4b. Lp. Nazwa BST 1 Obecna nazwa chemiczna Wzór chemiczny Uwagi Dwuchlorometyloeter 11. Fenylodwuchlorokarbylamina [chiorek fenylokarbyloa miny] STOOF, GRÛNKREUZ 12. N-etylokarbazol Eter dichlorodimetylowy N,Ndichlorometylenoanilina ClCH 2 -O-CH 2 Cl C 6 H 5 -N=CCl 2 Difenyloetyloamina (C 6 H 5 ) 2 N-C 2 H 5 Pierwszy raz u yty przez Angliê i Francjê w kwietniu 1918 r. pod nazw¹ CI-CI (fon. si-si). By³ tak- e stosowany jako dodatek do innych ST. Pierwsze u ycie w rêcznych granatach r. 1 t³ustym drukiem podano nazewnictwo (zwyczajowe) u yte w tekœcie atryku³u, a stosowane w literaturze tematu z okresu miêdzywojennego. W nawiasach [ ] nazwy chemiczne z tego okresu, a DU YMI literami nazwy-kryptonimy stosowane przez Niemcy, 2 je eli nie podano pañstwa, to po raz pierwszy danego ST u yli bojowo Niemcy. Takie stosowanie BŒT przez artyleriê jest okreœlane w literaturze jako strzelanie mieszane albo w nawi¹zaniu do barwnego znakowania amunicji buntkreuz (pstre strzelanie) lub strzelaniem pstrym krzy em. Od pocz¹tku 1918 r. po³owa u ytej przez Niemców amunicji artyleryjskiej, to pociski gazowe i gazowo-krusz¹ce. W ci¹gu ca³ej I WŒ w Niemczech wyprodukowano 34 miliony pocisków elaborowanych BŒT, wszystkich kalibrów (tab. 5). Amunicja dymna i zapalaj¹ca Artyleria niemiecka stosowa³a tak e pociski do stawiania zas³on dymnych lub oœlepiania stanowisk nieprzyjaciela oraz pociski zapalaj¹ce. Przyk³ady oznakowania i budowy wybranych pocisków tych typów przedstawiono w tab. 6. Amunicja chemiczna armii Austrowêgierskiej Artyleria austrowêgierska u ywa³a tak e amunicji elaborowanej ST. By³y to pociski artyleryjskie i bomby do miotaczy systemu Livens'a. Przyk³ady oznakowania i budowy wybranych pocisków chemicznych przedstawiono w tab. 7. Zasady niemieckiej artyleryjskiej walki gazowej Jak ju wczeœniej wspomniano w literaturze czêsto mo na spotkaæ opisy stosowania BST w atakach falowych, a zw³aszcza pierwszego niemieckiego ataku pod Ypres z r. Nic dziwnego, angielskim korespondentem wojennym 48

13 Rys. 10. Przestrzenny system ostrza³u amunicj¹ gazow¹ (elaboronowan¹ BŒT), podzielony na osiem sektorów. Liczby oznaczaj¹ kolejnoœæ ich ostrzeliwania Tab. 5. Produkcja niemieckiej amunicji artyleryjskiej z BŒT w okresie I WŒ Lp. Rodzaj BŒT Iloœæ [szt.] Uwagi 1. Lakrymatory Dusz¹ce Parz¹ce Sternity RAZEM: ¹cznie z amunicj¹ do miotaczy gazowych na tym odcinku frontu by³ nie kto inny jak Artur Conan Doyle 4, autor s³ynnych powieœci kryminalnych o detektywie Sherlocku Holmesie. Fragmenty z jego relacji s¹ czêsto cytowane w literaturze dotycz¹cej stosowania broni chemicznej w I WŒ. Mniej natomiast mo na spotkaæ w literaturze opisów ataków chemicznych z u yciem artylerii, a takie dominowa³y na frontach I WŒ. W pierwszym okresie stosowania amunicji gazowej by³a ona niejako uzupe³nieniem przygotowania artyleryjskiego. Gdy czas pozwala³, dodatkowo strzelano pociskami chemicznymi. W tym czasie dzia³ony by³y ju zmêczone kilkugodzinnym prowadzeniem ognia i stawianie im nowych zadañ (strzelanie pociskami gazowymi by³o uwarunkowane dodatkowymi wymaganiami) nie rokowa³o do- 4 A.C.Doyle ( ) za ca³okszta³t swej twórczoœci otrzyma³ tytu³ szlachecki, Sir. 49

14 Tab. 6. Oznakowanie i budowa przyk³adowych niemieckich pocisków dymnych i zapalaj¹cych. Lp. Rodzaj Oznakowanie Budowa Uwagi 1. Dymny bia³e N Kaliber: 77 mm Masa materia³u wybuchowego: 180 g Masa substancji dymotwórczej: 700 g Substancja dymna: zestalony trójtlenek siarki SO 3 (rys. 7) Dymny Zapalaj¹cy czarne N czarne B Kaliber: 77 mm Masa materia³u wybuchowego: 35 g Masa substancji dymotwórczej: 900 g Kaliber: 150 mm Masa materia³u wybuchowego:?g. Masa substancji zapalaj¹cej:?g Cylinder; h = 70, = 20 [mm] Substancja dymna: ciek³a mieszanina trójtlenku siarki i kwasu chlorosulfonowego ClSO 2 OH (rys. 8). Substancja zapalaj¹ca: ó³ty fosfor umieszczony w kilku lub kilkunastu cylindrach (rys. 9). brych wyników. Znana te by³a niechêæ artylerzystów do stosowania tego typu nowinek. Aby podnieœæ rangê, znaczenie i skutecznoœæ walki gazowej, niemieckie Naczelne Dowództwo w roku 1915 powo³a³o Sztaby Gazowe w dowództwach oddzia³ów artyleryjskich. Docelowo miano im podporz¹dkowaæ specjaln¹ artyleriê gazow¹ wyposa on¹ w baterie kalibru 150 mm. Artyleria ta mia³a tylko i wy³¹cznie prowadziæ ogieñ amunicj¹ chemiczn¹. Brak dostatecznej iloœci dzia³ ww. kalibru spowodowa³, e artyleria specjalnego przeznaczenia nie zosta³a stworzona. Powsta³e sztaby gazowe, zosta³y organami doradczymi wy szych dowództw. Opracowywa³y one taktykê i techniczne zasady strzelañ gazowych oraz koordynowa³y zagadnienia logistyczne dotycz¹ce amunicji chemicznej. Sztaby wspó³pracowa³y z dowódc¹ artylerii danego szczebla w zakresie rozpoznania terenu, warunków meteo oraz wyboru celów które szczególnie podatne bêd¹ na uderzenia gazowe. Poniewa efekt zaskoczenia przy u yciu broni chemicznej jest nad wyraz wa ny, ograniczano do minimum lub czêsto nawet nie prowadzono tzw. wstrzeliwania. Specjalne sekcje sztabu gazowego, w trosce o zachowanie tajemnicy, wypracowywa³y niezbêdne dane ogniowe dla wszystkich typów dzia³ i kalibrów na danym odcinku frontu i dopiero po uszczegó³owieniu zadañ ogniowych niezbêdne dane by³y przesy³ane do baterii które mia³y prowadziæ ogieñ gazowy. Np. tzw. sektory ostrza³u lub czworoboki gazowe (rys. 10 i 11) by³y opracowywane na kalce w dowi¹zaniu do mapy w odpowiedniej skali i dostarczane do wykonawcy. W przypadku gdy taki dokument wpad³ w niepowo- ³ane rêce, z jego zawartoœci nie mo na by³o wywnioskowaæ adnych danych co do miejsca jak i si³y uderzenia oraz rodzaju amunicji (te dane by³y zawarte w innym odrêbnym dokumencie). Ten system dowodzenia przy strzelaniach amunicj¹ chemiczn¹ utrzyma³ siê, przy zmianach techniki strzelañ, do koñca wojny. W przeciwieñstwie do taktyki francuskiej (bêdzie o tym mowa w II cz. tego artyku³u) Niemcy ostrzeliwali pociskami chemicznymi (z BST) wiêksze powierzchnie, równomiernie je ska aj¹c. Pocz¹tkowo, na jednostkê powierzchni 50

15 Rys. 11. Przestrzenny system ostrza³u czworobok gazowy m Tab. 7. Oznakowanie i budowa wybranych pocisków chemicznych Austrowêgier Lp. Rodzaj Oznakowanie Budowa Uwagi 1. Gazowy Czerwony pierœcieñ czarne B Kaliber: 75, 80, 100 i 150 [mm] Masa materia³u wybuchowego:? Masa œrodka truj¹cego:? ST: mieszanina bromoacetonu i bromometyloetyloketonu Gazowy Gazowy Czerwony pierœcieñ czarne C Brak danych 4. Zapalaj¹cy Brak danych Kaliber: 75, 80, 100 i 150 [mm] Masa materia³u wybuchowego:? Masa œrodka truj¹cego:? Kaliber: 225 mm Masa pocisku: kg. Iloœæ œrodka truj¹cego: 15 dm 3 Kaliber: 225 mm Masa pocisku: ponad 40 kg. Masa œrodka zapalaj¹cego:? ST: bromocyjan Bomba do miotacza. ST: fosgen lub mieszanina fosgenu i chloropikryny Bomba do miotacza. Substancja zapalaj¹ca: termit 51

16 (1 km 2 ) przydzielano szeœæ baterii artylerii kalibru 77 mm 5 które prowadzi³y ogieñ pociskami zielony krzy w ci¹gu 6 8 godzin. Ka da bateria ostrzeliwa³a rejon podzielony na 8 sektorów o powierzchni 2 ha ka dy (rys. 10). W drugiej po³owie 1917 roku w wyniku zdobytych doœwiadczeñ zmieniono taktykê. Zaczêto stosowaæ ogieñ zeœrodkowany na wybrane, wa ne cele, a czas ostrza³u skrócono do 2 godzin. W myœl zasad pstrego strzelania jednostk¹ powierzchni celu by³ 1 ha na który dzia³a 77 mm oddawa³y 50 strza³ów niebieskim krzy em, a nastêpnie 50 strza³ów pociskami zielony krzy. W zale noœci od wa noœci celu, salwy te powtarzano. Gdy strzela³a artyleria wiêkszych kalibrów zmniejszano iloœæ pocisków w nawale. Gdy cel mia³ wiêksz¹ powierzchniê, dzielono j¹ na czworoboki gazowe o wymiarach 400 x m (rys. 11). Czworobok gazowy ostrzeliwa³y dwie baterie, ka da bateria k³ad³a ogieñ na ha koncentruj¹c go na œrodku ka dego hektara. Ostrza³ trwa³ od 1 do 2 godzin. Od ostrzeliwania pojedynczych hektarów przechodzono nastêpnie do ognia zeœrodkowanego dwoma bateriami na æwiartki czworoboku oznakowane od A do D (rys. 11). Ka dy prostok¹t (A, B, C, D) o powierzchni 6 ha, by³ ostrzeliwany kolejno poczynaj¹c od tych które by³y po³o one od strony wiatru. Stosowano zasadê aby cele szczególnie wa ne i dobrze rozpoznane otrzymywa³y dawkê ponad 100 pocisków na hektar, kosztem mniejszego zu ycia amunicji na pozosta³e powierzchnie. Powierzchnie na których wytwarzano w ten sposób wiêksze stê enie BST nosi³y nazwê, Gassumpf bagno gazowe. Z pocz¹tkiem 1918 r. technika czworoboków gazowych zosta³a zarzucona. Za podstawow¹ jednostkê celu do ostrzeliwania amunicj¹ gazow¹ by³a powierzchnia której wielkoœæ zale a³a od danych taktyczno-technicznych (zasiêg, szybkostrzelnoœæ, rozrzut) i typów dzia³ z jakich prowadzono ogieñ. Zgodnie z t¹ zasad¹, i moÿdzierze (miotacze) mia³y przydzielane cele o powierzchni ok. 1 ha, a armaty do 2 ha. W celu przybli enia czytelnikowi specyfiki stosowania amunicji chemicznej przytaczam kilka przyk³adów. 1. Na froncie zachodnim, 22 czerwca 1916 r. o godz czterdzieœci baterii haubic 105 mm i szesnascie baterii armat 105 mm, rozpoczê³y ogieñ na francuskie pozycje. Ostrzeliwano pas szer. 1 km pomiêdzy m. Bras i fortem Tavanroe, a na g³êb. 5 km pomiêdzy m. Souville i fortami Verdun. W ci¹gu 8 godz. wystrzelono pocisków z BST. Chmura ST pokry³a g³ównie doliny i zag³êbienia trwaj¹c w formie jesiennej mg³y a do godz nastêpnego dnia, co potwierdzi³o rozpoznanie lotnicze. Najwiêksze straty ponios³a Francuska artyleria w rejonie fermy Cabarts i odwody których straty wynios³y ok. 30%. W sumie zosta³o pora onych 1600 o³nierzy z czego ok. 100 zmar³o. 2. Niemcy byli prekursorami jednoczesnego stosowania amunicji klasycznej (wybuchowej) i chemicznej (z BST). Po raz pierwszy, ostrzeliwanie celu t¹ metod¹ zastosowali pod Ypres, na pozycje angielskie. Ogieñ rozpoczêto w nocy 12 lipca 1917 r. w zale noœci od ostrzeliwanego sektora miêdzy a 24.00, a zakoñczono miêdzy a dnia nastêpnego. Przy sprzyjaj¹cych warunkach, lekki wiatr (1m/s) w kierunku wschodnim, temperaturze w nocy o C, braku opadów i wyschniêtej ziemi daj¹cej dodatkowe od³amki, ska one iperytem, 5 Zamiennie przydzielano piêæ baterii haubic albo siedem do oœmiu baterii armat 100 mm lub szeœæ baterii armat 150 mm. 52

17 Rys. 12. Niemieckie pstre strzelanie pod Uxkül r. Kratk¹ oznaczono czworoboki gazowe spowodowa³y, e ca³e miasto wraz z najbli sz¹ okolic¹ zosta³o ska one. Niemiecka artyleria u y³a pocisków z ó³tym krzy em kalibru 77 i 105 [mm]. Poza pociskami iperytowymi u yto tak e pocisków zielony krzy aby utrudniæ identyfikacjê nowego ST. Od tej daty, Niemcy co kilka dni powtarzaj¹ nawa³y ogniowe z u yciem pocisków iperytowych. Za ka dym razem nawa³ê rozpoczyna ostrza³ klasyczny, a nastêpnie jednoczeœnie stosowane s¹ oba rodzaje amunicji. Skutkiem tych nawa³, przesuniêto o kilka tygodni planowan¹ ofensywê na Froncie Pó³nocnym, a straty angielskie w ci¹gu miesi¹ca by³y wiêksze ni dotychczasowe od pozosta³ych BST Pociski gazowo-krusz¹ce (niebieski krzy, podwójny ó³ty i podwójny zielony krzy ) stosowali wy³¹cznie Niemcy. Ich zalet¹ by³a du a skutecznoœæ bez wzglêdu na warunki pogodowe. U ywano je równoczeœnie z pociskami krusz¹cymi jak i z gazowymi. Oto przyk³ad niemieckiego uderzenia chemicznego w ramach armii z zastosowaniem tzw. pstrego strzelania. Do wykonania artyleryjskiej nawa³y na froncie pod Ryg¹ w bitwie k. Uxkül 1 wrzeœnia 1917 r., skoncentrowano na odcinku 18 km stosiedemdziesi¹t baterii dzia³ oraz sto ciê kich i stotrzydzieœci œrednich miotaczy gazowych oraz znaczn¹ iloœæ lekkich miotaczy (rys. 12). Baterie dzia³ 77 mm mia³y przydzielone po 2300 szt. pocisków zielony i niebieski krzy, a baterie 100 i 150 mm odpowiednio po 800 i 500 sztuk obu rodzajów. Ponadto wszystkie dzia³a mia³y zgromadzon¹ 6 Ogólne straty brytyjskie od BST w I WŒ wynios³y ok. 190 tys. o³nierzy. Z tego 4,2% by³y to straty œmiertelne. 53

18 odpowiedni¹ iloœæ amunicji krusz¹cej. Cel o powierzchni 8 km 2 podzielony zosta³ na 40 czworoboków gazowych o wymiarach 400 x 500 [m] ka dy. Czworoboki gazowe by³y wykreœlone na kalce technicznej i stanowi³y za³¹cznik do artyleryjskiego rozkazu gazowego. Skuteczny ogieñ pociskami gazowymi i gazowo-krusz¹cymi rozpoczêto w ciemnoœciach, o godz i prowadzono do (po rozwidnieniu) kiedy to, rozpoczêto dodatkowy ostrza³ amunicj¹ klasyczn¹ i zapalaj¹c¹ aby oczyœciæ przedpole piechocie. Po trzech godzinach (o 09.10) niemieccy piechurzy ruszyli do natarcia nie napotykaj¹c wiêkszego oporu. Artyleria rosyjska milcza³a, gdy jak to póÿniej stwierdzono, czêœæ dzia³onów zosta³a pora ona ST, a pozostali salwowali siê ucieczk¹. Rosyjskie posterunki obserwacyjne rozmieszczone w opuszczonych domach miejscowoœci Oger-Galle, te nie spe³ni³y postawionych zadañ na skutek po arów tych domostw od pocisków zapalaj¹cych. Piêciogodzinna, chemiczna nawa³a artyleryjska, poprzedzaj¹ca natarcie, przynios³a zak³adany skutek. DŸwinê sforsowano i zdobyto obie linie obronne Rosjan. 4. Inicjatywê w prowadzeniu walki chemicznej przez ca³y czas mieli Niemcy. I tylko jeden raz uda³o siê j¹ przej¹æ Anglikom, gdy po raz pierwszy zastosowali masowo miotacze Livens'a w kwietniu 1917 r. pod Arras. Zalety tej uproszczonej artylerii zosta³y docenione przez obie walcz¹ce strony. Stosowa³y je tak e wojska amerykañskie, niemieckie, francuskie, w³oskie i austrowêgierskie. Na wzór oryginalnego, pojawi³y siê wkrótce miotacze niemieckie, francuskie i w³oskie 7. Na zakoñczenie wiêc, przyk³ad u ycia tej specjalnej artylerii chemicznej na froncie francuskim. 17 kwietnia 1918 r. o godz niemiecki batalion gazowy (do 1000 szt. miotaczy) odda³ trzy salwy w odstêpie 6 sekund druga salwa po pierwszej i 20 sek. trzecia salwa po drugiej. 750 bomb nape³nionych fosgenem i dwufenylochloroarsyn¹ eksplodowa³o w w¹wozie. Powsta³y ob³ok ST przemieszcza³ siê zgodnie z wiatrem (ok. 2 m/sek) w dó³ w¹wozu w kierunku pobliskiej wsi, któr¹ dosiêgn¹³ po ok. 20 min. Na terenie ska onym znalaz³o siê 150 o³nierzy. Z liczby ok. 50 pora onych 13 zmar³o na miejscu, a 10 podczas ewakuacji do szpitala. By³y te straty wœród ludnoœci cywilnej, we wsi Montauville pora eniu uleg³o 10 osób (1 zmar³a). Ofiarami tego ataku chemicznego by³y te zwierzêta, pad³y 24 konie. LITERATURA Bojowe œrodki chemiczne podrêcznik, Wyd. MON ódÿ I. Grochowski, I. Woliñski, Bojowe œrodki truj¹ce zarys chemii i technologii, Wyd. MON Warszawa Z. Jaœtak, Szlakiem wojsk chemicznych , Wyd. MON Warszawa A. Leosz, W. Pi¹tek, Z dziejów obrony przeciwchemicznej w Polsce, Wyd. WSOIW Wroc³aw M. Krauze, I. Nowak, Broñ chemiczna, Wyd. MON Warszawa J. H. Rothschild, Broñ jutra chemiczna i biologiczna (t³um. z angielskiego) Wyd. MON Warszawa B. Sypniewski, Technika walki chemicznej, Wydawn. Szko³y Gazowej Warszawa Zbiorowe pod red. W. Radziszewskiego i J. Chrz¹szczewskiego, Vademecum obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej ludnoœci cywilnej, Warszawa Zbiorowe pod red. Z. Witkiewicza, 1000 s³ów o chemii i broni chemicznej, Wyd. MON Warszawa Miotaczom gazowym I Wojny Œwiatowej bêdzie poœwiêcony jeden z odcinków Militariów z Myszk¹. 54